Digitale versus traditionele verpakkingsdruk

Transcriptie

1 Auteur: Michael Seidl Michael Seidl is de uitgever en hoofdredacteur van diverse vakbladen in Centraal- en Oost-Europa. Denk bijvoorbeeld aan media zoals Print & Publishing, Packaging en Visual Communication. Hij heeft een buitengewoon goed netwerk van contacten in de grafische en mediasector. In Oostenrijk en over de landsgrenzen heen geniet hij bekendheid als gerenommeerde uitgever en vakjournalist, spreker en organisator van diverse awards in de sector. Hij is ook lid van meerdere brancheorganisaties. Als medeoprichter van de IMA (International Media Alliance), een alliantie van media uit Azië, Australië en Europa, heeft hij een belangrijke stap gezet om een wereldwijd invloedrijke stem te worden. Digitale versus traditionele verpakkingsdruk Digitaal drukken is erin geslaagd om zijn stempel te drukken op de traditionele segmenten van de printmediasector. Toch is de adoptie wat trager verlopen in de verpakkingsindustrie. Een uitzondering daarop is de markt voor etikettendrukwerk, waar digitale druktechnologieën al in een relatief vroeg stadium ingeburgerd raakten. De trage adoptie is toe te schrijven aan meerdere factoren. Ten eerste waren er geen relevante digitale systemen beschikbaar. Ten tweede waren de behoeften van de verpakkingsindustrie volledig verschillend van die in de traditionele grafische industrie. En ten derde hebben de spelers in de lichtjes behoudsgezinde verpakkingsindustrie wat meer tijd nodig gehad om een digitale toekomst te omarmen, als we vergelijken met commerciële drukkers. Maar het tij begint te keren. Steeds meer producenten en klanten zien de voordelen in van digitale verpakkingsdruk en implementeren digitale technologie. Een van de kantelmomenten was zonder twijfel de intussen legendarische Share-a-Coke campagne van Coca-Cola. Amper een paar maanden later kreeg de innovatieve aanpak van Coca-Cola om namen te vermelden op blikjes cola al navolging van Ferrero met variabele Nutella labels, om maar een voorbeeld te noemen. De markt groeit Volgens de recentste prognoses zal het volume van de wereldwijde markt voor drukwerk, die momenteel ongeveer 407 miljard euro waard is, in 2020 gegroeid zijn tot een volume ter waarde van 420 miljard euro. Dat staat in schril contrast met de aanzienlijke scherpe daling in de jaren 2008 tot 2010, toen de waarde daalde van 438 miljard euro tot 407 miljard euro. In de wereldwijde grafische industrie is verpakkingsdrukwerk het enige segment dat aanzienlijk zal groeien, meer bepaald met 3,3% per jaar tot een marktaandeel ter waarde van 141 miljard euro in het jaar Daaronder valt te verstaan vouwdozen, etiketten en flexibele verpakkingen. Wat specifieke drukprocedés betreft, wordt verwacht dat flexo 2,6% groei zal laten optekenen en digitaal drukken 8%. Vandaag wordt slechts 7% van de verpakkingen digitaal gedrukt, maar dat aandeel zal naar verwachting aanzienlijk toenemen. Voor verpakkingsconverters kan digitaal drukken een logische aanvulling zijn op analoog drukken. Tegelijkertijd stelt het hen in staat om nieuwe toepassingen te ontwikkelen. Maar meer daarover verderop. Het antwoord op de vraag in welke mate digitale druktechnologieën een impact zullen hebben op de productie hangt af van hoe snel er digitale drukpersen worden ontwikkeld voor industriële productie van verpakkingen. Een andere erg belangrijke factor is het kostenplaatje voor aanschaf, onderhoud en reparatie, evenals de kosten voor de drukinkten. Daar komt nog bij dat het niet mogelijk is om alle Pantone kleuren te realiseren in digitaal drukwerk. Bovendien is digitaal drukken op gecoate papiersoorten nog steeds een serieuze uitdaging gezien de vereiste droogtijd. Zodra die problemen opgelost zijn, zal digitale verpakkingsdruk een aanzienlijke impact hebben op de productie. Meer nog, digitaal drukken zal voor een omwenteling zorgen, Hubert Marte, Forum Wellpappe Österreich (Oostenrijks forum voor golfkarton). Het is ook het vermelden waard dat het Smithers Pira rapport The Future of Package Printing to 2019 van Vlad Savinov uit 2014 een jaarlijkse groei van 17% verwacht voor digitaal drukken. Dat maakt van digitaal de snelst groeiende technologie voor verpakkingsdrukwerk, goed voor een verwacht volume van 19 miljard Amerikaanse dollar in Verpakkingstrends De keuzevrijheid voor consumenten is aanzienlijk ruimer geworden. Merken staan te drummen om zich te onderscheiden 1

2 van concurrenten en marktaandeel te winnen. Verpakkingen spelen een steeds belangrijkere rol om klanten over de streep te trekken tussen de winkelrekken, op het moment waarop ze de uiteindelijke aankoopbeslissing nemen. Een verpakking moet in toenemende mate consumenten prikkelen en daarbij al hun zintuigen aanspreken. Marte licht toe: De trend van kleinere verpakkingsformaten, steeds strengere veiligheidsregelgeving voor verpakkingen en boomende onlineverkoop zal de komende jaren de groei blijven aanzwengelen in de verpakkingsmarkt. Daarom zal het steeds belangrijker worden dat verpakkingen milieuvriendelijker en recyclebaar zijn, in hoge kwaliteit en intelligent worden gedrukt, en worden geïntegreerd in het internet der dingen met kenmerken zoals QR-codes en meer personalisatie. De verpakkingsmarkt blijft in het teken staan van integratie en consolidatie. Overcapaciteit en de daaruit voortvloeiende prijzenslag beheersen de actualiteit. In de hele sector staat of valt groei met het gedrag van consumenten. Hun aankoopbeslissingen gebeuren vaak op basis van complexe graphics en gebruik van kleur op het verkooppunt. Dat vergt van verpakkingsconverters een hoog niveau van investeringen in processen met toegevoegde waarde om verpakkingen te creëren die opvallen, Eduard Fischer, Managing Director, Schwarzach. Europa nader bekeken De Europese verpakkingsmarkt blijft groeien doordat de bevolking groeit en converters gebruikmaken van alle beschikbare druktechnologieën. De belangrijkste trends die we zien op de markt zijn: steeds meer producten in de winkelrekken en microsegmentatie om uiteenlopende consumentendoelgroepen aan te spreken, meldt Francois Martin, die verantwoordelijk is voor de wereldwijde marketing bij de Graphic Business Solutions divisie van HP. Het feit dat HP al jarenlang een hoge vlucht neemt met dubbelcijferige groei van het aantal digitaal gedrukte pagina s is een gevolg daarvan. In hoofdzaak kan de verpakkingsmarkt inclusief de aanverwante digitale drukoplossingen worden onderverdeeld in vier sectoren: etiketten, flexibele verpakkingen, vouwkartons en golfkarton. Elk van die segmenten heeft zijn eigen dynamiek en kenmerken. De etikettenmarkt was de eerste om de voordelen van digitaal drukken in te zien. De overige markten volgen, weliswaar niet in hetzelfde tempo of via hetzelfde traject. De etikettenmarkt heeft qua implementatie van digitaal drukken 10 tot 12 jaar voorsprong op die voor golfkarton. Voordelen van digitaal drukken voor verpakkingen De huidige mediafragmentatie betekent dat consumenten voortdurend worden bestookt met informatie en boodschappen die ze zogoed als negeren, als ware het vanzelfsprekend. Het staat buiten kijf dat verpakkingen een van de laatste mediakanalen zijn die nog steeds de aandacht van de consument weten te trekken. Maar daartoe moeten producten opvallen in de winkelrekken. Merkeigenaren spelen erop in met steeds snellere productcycli en relevantere verpakkingen. Dat zorgt op zijn beurt voor kleinere oplagen, kortere productiecyclustijden en meer vraag naar digitale druktechnologieën. Ook demografische ontwikkelingen voeden de belangbestelling voor digitaal drukken. Denk bijvoorbeeld aan het feit dat er steeds meer eenpersoonshuishoudens zijn, die qua hoeveelheden en budget een ander aankoopgedrag hebben dan grotere gezinnen. Daarnaast zijn er ook nog de huishoudens van de generatie van de vijftigplussers, die unieke eisen stellen aan verpakkingen. Bovendien zijn consumenten niet alleen prijs- en milieubewuster geworden maar hechten ze ook meer belang aan comfort. Voor verpakkingsproducenten betekent dit dat ze een steeds groter aantal kleinere orders te verwerken krijgen. Resultaat? De doorlooptijden worden korter en de productieplanning wordt steeds complexer. Digitaal drukken helpt bedrijven om het hoofd te bieden aan deze nieuwe uitdagingen en hun productie te optimaliseren ten opzichte van analoge methoden, Francois Martin, Marketing, Graphic Business Solutions, HP. 2

3 Stephan Ratt, CEO van de Ratt Pack Group in Oostenrijk, is het daarmee eens. We zien momenteel dat minimale bestelhoeveelheden in de lift zitten in de non-food sector, zegt hij. Dat betekent dat meer bedrijven het strijdperk betreden door digitale drukpersen in huis te halen. De wereld van digitale etiketten HP, dat nu al meer dan digitale persen heeft geïnstalleerd op de markt, is van mening dat digitaal drukken mainstream is geworden. Bij Xeikon, dat al ruim 300 systemen heeft geïnstalleerd, is meer dan 50% van de omzet nu afkomstig uit de verpakkingsindustrie. Traditionele bedrijven zoals Heidelberger Druckmaschinen zijn de digitale weg opgegaan door de krachten te bundelen met Gallus. Zij zijn sinds Labelexpo 2015 volledig op de digitale trein gesprongen met de Gallus DCS 340. Dit convertingsysteem is ontwikkeld in samenwerking met Heidelberg en Fujifilm. Het is uitgerust met inkjetprintkoppen van de nieuwste generatie en print met een kwaliteitsniveau dat voorheen alleen haalbaar was in offsetdruk. Het systeem biedt high-end UV-inkjetprintkwaliteit met een native resolutie van dpi bij snelheden van 50 meter per minuut. Het combineert de flexibiliteit en efficiëntie van digitaal drukken met de voordelen van flexodruk. Naast de uitstekende printkwaliteit is ook de integratie van inline afwerkingsmodules iets dat uniek is aan deze oplossing. De Gallus DCS 340 produceert in één doorgang digitaal gedrukte, afgewerkte, gestanste etiketten vanaf de rol. Het Franse bedrijf Autajon kocht en testte het eerste systeem en heeft intussen nog drie extra exemplaren besteld. Etikettendrukkerijen zijn zich er steeds meer van bewust dat digitaal drukken kan worden ingezet als een logische aanvulling op de grote oplagen flexo- of offsetdrukwerk. Een ander voordeel is dat ontwerpen snel kunnen worden gewijzigd. Meer nog, de wereld van etikettenontwerp heeft steeds meer weg van die van modeontwerp. Sommige flessen wijn worden heuse stijliconen. En de volgende digitale golf is al op komst: ook flexibele verpakkingen, vouwkartons en golfkarton zullen meesurfen op de voordelen van digitaal. Flexibele verpakkingen De markt voor flexibele verpakkingen is belangrijk en zal in de komende 5 jaar zich blijven ontwikkelen op digitaal gebied. Tegelijkertijd is die ook onderhevig aan sociale verandering. Denk daarbij vooral aan externe mobiliteit. Mensen eten en drinken onderweg. Het fenomeen heeft een naam: nomadische mobiliteit. Flexibele verpakkingen winnen aan populariteit en verdringen in toenemende mate harde verpakkingen. Vooral in de food sector zijn flexibele verpakkingen gemakkelijk te hanteren. Ze voldoen aan de huidige trend van minder afval en een kleinere ecologische voetafdruk. Ook in dit segment mag de factor gemak niet over het hoofd worden gezien. Het is gespecialiseerd in de productie van flexibele verpakkingen via flexo, diepdruk en sinds kort digitaal drukken. Digitaal drukken wordt steeds belangrijker in het segment voor flexibel verpakkingsdrukwerk, aldus CEO Martin Kleiner. De HP Indigo heeft gezorgd voor een enorme sprong voorwaarts in digitale productie van flexibele verpakkingen. De pers creëert tal van nieuwe kansen voor flexibel verpakkingsdrukwerk dankzij de printbreedte van 736 millimeter. O. Kleiner KG haalt maximaal voordeel uit zijn HP Indigo Het gebruikt de drukpers om kleine oplagen extra werk te produceren en nieuwe opties te bieden aan klanten in de sector voor kleinere oplagen. Een goed voorbeeld daarvan zijn deksels voor kleine potjes jam. Terwijl smaken zoals aardbeien in grote hoeveelheden worden geproduceerd, wordt voor andere smaken gekozen voor kleinere batches. Denk bijvoorbeeld aan frambozen. De deksels daarvoor zullen voortaan worden geproduceerd met digitale bedrukking. Andere voorbeelden van toepassingen zijn testpakketten of gepersonaliseerde verpakkingen. De kleurrijke wereld van vouwkartons Digitaal drukken is nog relatief nieuw in deze sector van de verpakkingswereld. Toch zijn er nu reeds een aantal uitstekende voorbeelden van toepassingen. De industrie voor vouwkartonnage heeft de neiging om digitale technologie te gebruiken voor kleine en gedifferentieerde oplagen. Oplagen die voorafgaan aan of volgen op grote, conventionele oplagen zijn een ander toepassingsgebied. Digitale vouwkartondruk wordt momenteel nog steeds beschouwd als iets dat zich bevindt in het stadium van de early adopters. Met andere woorden: de gebruikers die de trends hebben gespot en de eerste toepassingen hebben ontwikkeld. Een goed voorbeeld daarvan is Peter Sommer van Elanders in Duitsland, die samen met het Ritter Sport chocolademerk een fascinerend project heeft bedacht. Er werd een speciale website gelanceerd waar consumenten gepersonaliseerde verpakkingen kunnen bestellen voor hun Ritter Sport chocolade. Het was een onderneming die echt zijn vruchten heeft afgeworpen, aangezien klanten bereid waren om aanzienlijk meer te betalen voor dergelijke chocolade. Het project kreeg ook erkenning van Mediaware in Ierland, dat verpakkingsprojecten uitvoert in opdracht van Microsoft. Dergelijke projecten schieten nu als paddenstoelen uit de grond. Merkeigenaren zien het potentieel en drukkerijen die het slim aan boord leggen, helpen hen om creatieve ideeën te realiseren. Digitaal drukken biedt producenten van flexibele verpakkingen de kans om hun activiteiten te laten groeien. De formule is eenvoudig: digitale productie van kwalitatief hoogwaardige verpakkingen met just-in-time levering. Dat is dé reden waarom digitale technologie momenteel terrein wint. De lancering van persen zoals de HP Indigo was een duidelijk signaal voor de verpakkingsmarkt. Het Zwitserse bedrijf O. Kleiner KG was het eerste bedrijf ter wereld dat een Indigo installeerde. 3

4 Verpakkingen van golfkarton Tot op heden hebben golfkartonverwerkende bedrijven geaarzeld om te investeren in digitale druktechnologieën, met uitzondering van spelers die werken met flatbedsystemen van HP Scitex, Durst, Mimaki, swissqprint... De trage reactie is echter veeleer een gevolg van het feit dat er tot nu toe nog niet veel systemen op de markt waren die konden worden gebruikt voor golfkarton. Maar daar zal relatief snel verandering in komen dankzij leveranciers zoals Bobst of het joint venture van HP en KBA, die alle drie aanwezig zullen zijn op drupa rendabel worden ingezet voor grote oplagen. Het is de Britten duidelijk menens met het project, aangezien ze al een jaar aan het experimenteren waren met het T400 systeem, dat ze speciaal voor dat doeleinde hadden gekocht. Een ander actueel voorbeeld in de golfkartonmarkt komt van Bobst. Op de vorige drupa editie, in 2012, kondigde CEO Jean-Pascal Bobst aan dat zijn bedrijf een digitaal printsysteem aan het ontwikkelen was. We zijn intussen drie jaar later. Het project, dat gehuld was in een waas van geheimzinnigheid, is nu in gebruik bij bètatesters: Model in Zwitserland en Schumacher in Duitsland. Deze industriële digitale oplossing voor het printen van verpakkingen en displays van golfkarton maakt gebruik van Kodak s Stream Inkjet Technologie. Ze combineert krachtige kleurenreproductie met een van de hoogste printresoluties die beschikbaar zijn. Bovendien werkt de oplossing met voedselveilige drukinkten. De digitale vellenpers werd ontworpen voor vierkleurendruk op een breed scala aan gecoat en ongecoat golfkarton. De pers maakt het mogelijk om grote en kleine oplagen verpakkingen en displays te personaliseren bij hoge snelheden. Bij uitstekende snelheden tot 200 meter per minuut produceert de nieuwe pers een hoge kwaliteit op vellen tot 1,3 x 2,1 meter. De grote spelers in de industrie zien heel duidelijk de voordelen van de mogelijkheid om sneller in te spelen op behoeften van de markt en zo een hoger serviceniveau te kunnen bieden. Het gebruik van digitale technologie helpt ook om workflows te optimaliseren en productievestigingen te herstructureren volgens het principe van de juiste technologie voor de juiste jobs. Digitale preprintreus In november 2015 presenteerden HP en KBA na amper twee jaar ontwikkeling s werelds eerste HP PageWide Web Press T1100S aan een groep bezoekers in Würzburg. Deze gigantische inkjetrotatiepers met een baanbreedte van 2,80 meter voor het digitaal preprinten van de liner creëert nieuwe mogelijkheden voor flexibele productie van golfkartonverpakkingen. En dat in verschillende formaten en oplagen die voorheen niet rendabel waren. Drukveredelingsbedrijven en hun klanten moeten klantspecifieke en doeltreffende verpakkingen kunnen ontwikkelen en tegelijkertijd de kosten kunnen verlagen, zegt Eric Wiesner, General Manager, PageWide Web Press Division, HP. Dankzij de gecombineerde expertise van HP en KBA hebben we nu s werelds meest productieve rotatieve drukpers voor golfkarton gelanceerd. De HP PageWide Web Press T1100S stelt drukveredelingsbedrijven in de high-end sector in staat om toegevoegde waarde te bieden door preprinten en digitaal drukken te combineren in één en dezelfde machine. Speciale toepassingen Digitaal verpakkingsdrukwerk is dezer dagen niet beperkt tot de eerder genoemde segmenten. Labels en codes komen weliswaar niet aan bod in dit artikel, omdat die te ver buiten het toepassingsgebied liggen. Toch zijn er een aantal speciale toepassingen die laten zien hoe veelzijdig en creatief digitaal drukken wel kan zijn in de praktijk. Ziehier twee voorbeelden: De Duitse start-up mymuesli installeerde onlangs een Heidelberg Jetmaster Dimension in haar vestiging in Heidelberg voor gepersonaliseerde bedrukking van verpakkingen muesli. Dat betekent niet alleen dat je je favoriete muesli kunt kopen, je kunt ook zelf je eigen muesliverpakking ontwerpen met een foto en tekst. De Jetmaster Dimension werd aangepast aan de speciale behoeften van mymuesli en geïnstalleerd in de print shop van het bedrijf in Heidelberg. Het is de eerste machine van dat type die Heidelberg heeft geïnstalleerd op een retaillocatie. De eerste klant voor de HP T1100S was DS Smith Packaging. Het bedrijf was geïnteresseerd omdat het systeem een aanzienlijk grotere productiviteit en flexibiliteit biedt dan standaard analoge druktechnologieën, en dan vooral voor kleine en middelgrote oplagen. Dankzij de hoge productiviteit van meer dan vierkante meter bedrukte oppervlakte per uur kan de pers ook 4

5 De vulmachinefabrikant KHS heeft samen met Xaar een project geïmplementeerd waarbij er rechtstreeks op petflessen wordt geprint bij de Belgische Brouwerij Martens. Het systeem voor digitale rechtstreekse bedrukking maakt gebruik van Xaar 1002 GS6 printkoppen en realiseert een fysieke resolutie van 360 dpi. Daarbij worden tekst en graphics met lage-migratie LEDdrogende inkten geprint in 4 kleuren plus wit. Dat betekent dat flessen per uur rechtstreeks kunnen worden bedrukt. Het systeem stelt ons nu in staat om graphics in slechts enkele minuten te wijzigen, terwijl dat vroeger een kwestie van weken was, bevestigt Phil Johnson bij NMP, het dochterbedrijf van KHS dat het systeem heeft ontwikkeld. Het gebruik van digitale technologieën geeft de verpakkingsindustrie de mogelijkheid om mee te doen aan de trend van micro marketing. De optie om on-the-fly nieuwe ontwerpen toe te voegen is een krachtige marketing tool, die merken in staat stelt om hun producten op een klantgerichte manier te lokaliseren en te personaliseren, Phil Johnson, Managing Director, NMP. Vooruitblik op drupa Bezoekers aan drupa 2016 zullen zeker een aantal oplossingen zien die de implementatie van digitale technologie in de verpakkingsindustrie demonstreren. Een voorbeeld daarvan is Benny Landa s nanotechnologie, die deze keer te zien zal zijn met een compleet systeem voor verpakkingsproductie. De verpakkingsmarkt is een fascinerende sector, die zich gestimuleerd zal voelen door al deze ontwikkelingen. En bovenal... het is een groeimarkt. Goed nieuws voor de industrie! Uw contactpersonen: Perscentrum voor drupa 2016 Monika Kissing/Anne Schröer (assistent) KissingM@messe-duesseldorf.de SchroeerA@messe-duesseldorf.de 5 Tel.: +49 (0) Tel.: +49(0) Fax: +49 (0)

6 Samenvatting Digitaal drukken is erin geslaagd om zijn stempel te drukken op de traditionele segmenten van de printmediasector. Toch is de adoptie wat trager verlopen in de verpakkingsindustrie. Een uitzondering daarop is de markt voor etikettendrukwerk, waar digitale druktechnologieën al in een relatief vroeg stadium ingeburgerd raakten. De trage adoptie kent verschillende oorzaken. Ten eerste waren er tot voor kort geen relevante digitale systemen beschikbaar. Ten tweede waren de behoeften van de verpakkingsindustrie volledig verschillend van die in de traditionele grafische industrie. En ten derde hebben de spelers in de lichtjes behoudsgezinde verpakkingsindustrie wat meer tijd nodig gehad om een digitale toekomst te omarmen. Maar elk groeitraject begint met een eerste stap. Steeds meer producenten en klanten zien de voordelen in van digitale verpakkingsdruk en implementeren digitale technologie. Volgens de recentste prognoses zal het volume van de wereldwijde markt voor drukwerk, die momenteel ongeveer 407 miljard euro waard is, in 2020 gegroeid zijn tot een volume ter waarde van 420 miljard euro. Dat staat in schril contrast met de aanzienlijke daling in de jaren 2008 tot 2010, toen de waarde daalde van 438 miljard euro tot 407 miljard euro. Uit de geschatte cijfers blijkt heel duidelijk dat verpakkingsdrukwerk het enige segment van de grafische industrie is dat aanzienlijk zal groeien, meer bepaald met 3,3% per jaar tot een marktaandeel ter waarde van 141 miljard euro in het jaar Consumenten eisen meer keuzevrijheid en merken moeten alles in werk stellen om zich te onderscheiden van concurrenten en marktaandeel te winnen. Verpakkingen spelen een steeds belangrijkere rol om klanten over de streep te trekken tussen de winkelrekken. Een verpakking moet consumenten prikkelen en daarbij al hun zintuigen aanspreken. In hoofdzaak kan de verpakkingsmarkt inclusief de digitale oplossingen worden onderverdeeld in vier sectoren: etiketten, flexibele verpakkingen, vouwkartons en golfkarton. Elk van die segmenten heeft zijn eigen dynamiek en kenmerken. De etikettenmarkt was de eerste om de voordelen van digitaal drukken in te zien. De overige markten volgen, weliswaar niet in hetzelfde tempo of via hetzelfde traject. De etikettenmarkt heeft qua adoptie van digitaal zo n 10 tot 12 jaar voorsprong op die voor golfkarton. Ook demografische ontwikkelingen maken digitaal drukken aantrekkelijk. Zo zijn er steeds meer eenpersoonshuishoudens, die qua hoeveelheden en budget een ander aankoopgedrag hebben dan grotere gezinnen. Daarnaast zijn er ook nog de huishoudens van de generatie van de vijftigplussers, die unieke eisen stellen aan verpakkingen. Bovendien zijn consumenten niet alleen prijs- en milieubewuster geworden maar hechten ze ook meer belang aan comfort. Voor verpakkingsproducenten betekent dit dat ze een groter aantal kleinere orders te verwerken krijgen. Meer informatie op en op de volgende social media: Uw contactpersonen: Perscentrum voor drupa 2016 Monika Kissing/Anne Schröer (assistent) KissingM@messe-duesseldorf.de SchroeerA@messe-duesseldorf.de 6 Tel.: +49 (0) Tel.: +49(0) Fax: +49 (0)