Archeo(rapport!317!! Het!archeologisch!bureauonderzoek!aan!de!Sacramentstraat! te!tongeren!

Transcriptie

1 Archeo(rapport317 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraat tetongeren AnneliesDeRaymaeker&MaartenSmeets Kessel(Lo,2015 StudiebureauArcheologiebvba

2

3 Archeo(rapport317 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraat tetongeren AnneliesDeRaymaeker&MaartenSmeets Kessel(Lo,2015 StudiebureauArcheologiebvba

4

5 Colofon Archeo(rapport317 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Opdrachtgever: GOOnderwijsvandeVlaamseGemeenschap Projectleiding: MaartenSmeets Auteurs: AnneliesDeRaymaeker MaartenSmeets Foto sentekeningen: StudiebureauArcheologiebvba(tenzijandersvermeld) Opalleteksten,foto sentekeningengeldteenauteursrecht.zondervoorafgaandelijkeschriftelijke toestemming van Studiebureau Archeologie bvba mag niets uit deze uitgave worden vermenigvuldigd, bewerkt en/of openbaar gemaakt, hetzij door middel van webpublicatie, druk, fotokopie,microfilmofopwelkeanderewijzeook. D/2015/12.825/60 StudiebureauArcheologiebvba JozefWautersstraat6 3010KesselTLo tel:0474/ fax:016/ ,StudiebureauArcheologiebvba

6

7 Administratievefiche Site Tongeren Sacramentstraat Locatie Provincie:Limburg;Gemeente:Tongeren;Straat: Sacramentstraat Lambert72Tcoördinaten Hoekpunt1:X:227507,Y: Hoekpunt2:X:227423,Y: Hoekpunt3:X:227199,Y: Hoekpunt4:X:227178,Y: Oppervlakteprojectgebied 4,8ha Kadastergegevens Afdeling: 7; Sectie: A; perceelsnummers: 376m en389l Opdrachtgever GO Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, Thonissenlaan58,3500Hasselt Bijzonderevoorwaarden Bijzondere voorwaarden bijdevergunningvoor eenarcheologischeprospectiemetingreepinde bodem:tongerentsacramentstraat Aardvandebedreiging Op het terrein wenst men een nieuwbouw van eenkleutertenlagereschoolterealiseren. Archeologischeverwachting Het terrein is gelegen binnen de 2 de T eeuwse omwalling van de toenmalige Romeinse stad. Ten oosten is het gallotromeins tempelcomplex gelegen en is er een vermelding van pottenbakkerij, ten noorden bevindt zich de omwalling en mogelijk in de as van het projectgebieddepoort.verderop,tennoorden, bevindt zich één van de Romeinse grafvelden van Tongeren. Ten oosten bevindt zich zowel Romeinse houtbouw als steenbouw en ten zuidwesten van het projectgebied is er een kruispunt van Romeinse wegen aangetroffen met in het laatste vlak tussen de Romeinse sporentevenseenprehistorischesite. Wetenschappelijkebegeleiding Geen

8

9 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Inhoudstafel Inhoudstafel p.1 Hoofdstuk1 Algemeneinleidingensitueringvanhetproject p.3 1.1Inleiding p.3 1.2Beschrijvingvanhetonderzoeksgebied p.3 1.3Onderzoeksopdracht p.5 Hoofdstuk2 Archeologischebureaustudie p.7 2.1Tongeren p.7 2.2HetonderzoeksgebiedaandeSacramentstraatenzijnomgeving p Verwachtingenvoorhetonderzoeksgebied p Gekendeverstoringenbinnenhetprojectgebied p Besluit p.29 Hoofdstuk3 Huidigeentoekomstigetoestand p Huidigetoestand p Geplandewerken p Besluit p.37 Hoofdstuk4 Aanbevelingen p.39 Bibliografie p.43 Digitalebijlagen Opmetingsplan(tevensfig.3.1) Planbouwsporthal(tevensfig.3.2) Plannutsvoorzieningen(tevensfig.3.3) Inplantingsplan(tevensfig.3.4) Terreinprofiel(tevensfig.3.5) Opbouwschool(tevensfig.3.6) RioleringsTenfunderingsplan(tevensfig.3.7) 1

10 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 2

11 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Hoofdstuk1 Algemeneinleidingensitueringvanhetproject 1.1Inleiding Naar aanleiding van de realisatie van een kleutert en lagere school aan de Sacramentstraat te TongerenwerddoorOnroerendErfgoedeenarcheologischbureauonderzoekgevraagd. Het onderzoek werd door GO Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap aan Studiebureau Archeologiebvbatoevertrouwd. 1.2Beschrijvingvanhetonderzoeksgebied Hetprojectgebied 1 beslaatca.4,8haenisomslotendoordesacramentstraatinhetzuiden(fig.1.1 enfig.1.2),deoudekerkhofweginhetwestenendehuidigebebouwing. GeoTarcheologischgezien(fig.1.3)ishetprojectgebiedgesitueerdinde(zand)leemstreek. Fig.1.1:Topografischekaartmetaanduidingvanhetprojectgebied 2. 1 Erwordtindemeestegevalleneenonderscheidgemaakttussenhetvolledigeprojectgebied(rodeomlijning) endezonedieeffectiefinontwikkelingzalgaan(blauweomlijning)

12 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.1.2:Kadasterkaartmetaanduidingvanhetprojectgebied 3. Fig.1.3:SitueringvanhetprojectgebiedbinnendeverschillendeVlaamsearcheoregio s

13 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 1.3Onderzoeksopdracht Hetdoelvandebureaustudieishetmakenvaneeninschattingmetbetrekkingtotdearcheologische waardevanhetterrein.hierbijmoetenminimaalvolgendeonderzoeksvragenbeantwoordworden: - Watzijndegekendearcheologischeenhistorischegegevens? - Hoewasdeoudeperceelsindeling/wegeneninsulaindeling? - Welkeinfoisernogtevindenoverdehuidigebebouwingofvoormaligeconstructiesophet terrein? - Inwelkemateishetterreinreedsverstoord? - Inwelkemateverstorendegeplandewerkenarcheologischerfgoed? - Iserviaarcheologischonderzoekofwaarnemingenopaanpalendeofnabijgelegenpercelen reedsinfobeschikbaaroverdedikteendeopbouwvanhetaanwezigebodemarchief? - Welke onderzoeksvragen moeten bijkomend bij de prospectie met ingreep in de bodem beantwoordworden? - Welkeconcreteoptieskunnenergenomenwordeninfunctievandesloopvandevolledige ofgedeeltelijkesloopvandegebouwen/constructies? - Watisdetevolgenstrategietijdenshetprospectieonderzoek? Vervolgenswordteenvoorstelgedaannaareenprospectiemetingreepindebodeminfunctievan eenverderearcheologischeevaluatievanhetterrein.hierbijdienenvolgendeonderzoeksvragente wordenbeantwoord: - Watzijndegegevensuithetbureauonderzoek? - Watisdeimpactvandebestaandebebouwingophetmogelijkeaanwezigeerfgoed? - Watisdevermoedelijkestratigrafievanhetterrein? - Kanenzojahoedientdesloopvoorafgaandaandeprospectietegebeuren? - Watisdebeoogdeprospectiemethode? - Welkevraagstellingenzijnvoorvervolgonderzoekrelevant? - Zijn er voor de beantwoording van deze vraagstellingen natuurwetenschappelijke onderzoeken nodig? Zo ja, welke type staalnames zijn hiervoor noodzakelijk en in welke hoeveelheid? 5

14 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 6

15 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Hoofdstuk2 Archeologischebureaustudie 2.1Tongeren 5 Tongeren is vooral gekend als een Romeinse en middeleeuwse stad, maar tijdens recente opgravingeninhetnoordelijkdeelvandestad zijnookvindplaatsenuitdeprehistorischeperiode aan het licht gekomen. Zo werden tijdens de opgravingen aan de Elfde Novemberwal T naast neolithische artefacten T ook enkele microlithische elementen opgegraven die wellicht tot een mesolithischecontextbehoorden.erkwamenooksporenuitdebronstenijzertijdaanhetlicht.het prehistorischloopniveauzouweinigofnietverschillenvanhetlatereromeinsloopniveau 6. Rond de stichting van de stad Tongeren werd in het verleden al behoorlijk veel gespeculeerd. GeruimetijdwerddestadgeassocieerdmethetAtuatucauitdetijdvandeGallischeoorlogen.Dit Atuatucawastijdensde1 ste eeuwv.c.gekendalseenversterkteplaatsinhetmiddenvanhetland vandeeburonen.hierzoucaesarin54v.c.deromeinselegioenenvansabinusencottaenin53 v.c. die van Q. Cicero hebben gelegerd. De toponymische gelijkenis, de functie als belangrijk wegenknooppunt,detalrijkevondstenvanzgn.avauciamuntjes- envroegevormenvanaardewerk (metnameterrasigillata)werdenaangehaaldalsbewijsvoordezehypothese. Vervolgenswerddestichtingvandestadin15v.Cgeplaatsteninterpreteerdemendesitealseen militair fort dat dienst deed voor de verplaatsing van de Romeinse troepen naar de Rijn of als bevoorradingskamp. De aanwezigheid van een VTvormige gracht en een houten palissade in een polygonevormlekendezehypotheseteondersteunen.opeenaantalplaatsenintongerenwerden deze grachten aangetroffen, waardoor men dacht een typische vorm van een Romeins kamp te herkennen.ookzoudendeavauciamuntjesvooralinhetzuidelijkedeelvantongerenvoorkomenen nietindezogenaamde streetgridzone.mengaatdanuitvaneenmilitairkampinhetnoordenmet een autochtone vicus in het zuiden. Een aantal elementen in de bewijslast voor de bovenstaande hypothesezijninmiddelsweerlegd.zozoudendeavauciamuntjeszowelinhetnoordelijkealshet zuidelijke deel van de stad voorkomen. Opgravingen aan de Koninksemsteenweg hebben wellicht ook delen van het rechthoekig stratenplan blootgelegd. De eerder aangetroffen grachten rondom Tongerenwordennuookjongergedateerd. Archeologisch onderzoek van de voorbije jaren heeft voor het eerst delen van de oudste bewoningsfasevantongerenblootgelegd.desporenlijkenietsjongertezijn(10v.c.),zijnmilitair vanaardmaarbehorennietnoodzakelijktoteenmilitairefase(fort).degangbarehypotheseisnu dathetromeinselegerwelaanwezigmoetzijngeweestvoordeaanlegvandestadenmeerbepaald het strak aangelegd stratenplan. Deze fase wordt gekenmerkt door een grote hoeveelheid importaardewerkuithetmiddelandsezeegebied.vooraldemilitairesectorvandesamenlevingzou gemakkelijktoeganghebbengehadtotditsoortaardewerk. NahetverdwijnenvandemilitaireaanwezigheidinTongerenverschijnenopverschillendeplaatsen in de stad tweeschepige woonstalhuizen, gebouwd in inheemse traditie (huistype AlphenTEkeren). 5 Nouwen2012enVanvinckenroye Vynckier,DeBie&Vanderhoeven1995:137. 7

16 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren DezehuizenTdiemethunkopsekantengeoriënteerdzijnopdewegenTlijkenslechtsééngeneratie bewoondtezijngeweest 7. Omstreekshetmiddenvandeeersteeeuwwerdendezewoonstalhuizendoormeergeromaniseerde woningen vervangen. Deze huizen straalden een meer Romeinse allure uit, onder meer door de aanwezigheidvanbeschilderdpleisterwerkinhetinterieur.ditelement,samenmeteenverhoogd aandeel aan luxegoederen (zoals tafelservies in terra sigillata en Belgische waar), wijst op een stijgende Romeinse invloed. Deze fase eindigde met de Bataafse opstand in 69 n.c., waarbij de meeste huizen zijn afgebrand. Deze opstand heeft in Tongeren een herkenbare brandlaag achtergelaten,hetgeendoorarcheologenwordtgebruiktomdevroegeendelaterebewoningsfasen vanelkaarteonderscheiden 8. Opheteindevande1 ste enbeginvande2 de eeuwwordtdeeerstestenenstadsomwallinggebouwd. Deze stadsmuur is op sommige plaatsen nog gedeeltelijk bewaard gebleven. De muur heeft een omtrekvan4544menwasoorspronkelijkvoorzienvanééntotdrievtvormigeverdedigingsgrachten. Langsheen de rand van de stad waren verschillende poorten aanwezig op de belangrijkste uitvalswegen naar het platteland. Tijdens een aantal archeologische opgravingen van beperkte omvang werd de aanwezigheid van oude afvalkuilen en bouwlagen aangetroffen onder de muurfundering.hethiermeegeassocieerdvondstmateriaaldateertuitheteindevande1 ste enbegin vande2 de eeuw.hetoprichtenvandemuurzoudanbinnenderegeerperiodevantrajanus(98t117 n.c.)geplaatstkunnenworden 9. Indezeperiodewordtookdebouwvaneenmonumentaletempelinoostenvandestadgesitueerd. Op de locatie van een ouder cultusgebouw in vakwerk werd dan een stenen tempelcomplex aangelegd. Op een podium kwam een bijna vierkante cella (13,65 x 16 m) voor die was omgeven dooreenommegangofzuilengaanderij.decellawasbereikbaarviaeentrap.tijdensdeopgravingen werdenhierenkelefragmentenvangodenbeeldengevonden. Over de laattromeinse periode en de overgang naar de middeleeuwen is weinig gekend. Bewoningssporenuitdezeperiodekomenzowelbinnenalsbuitendekleinere4 de Teeuwsestadsmuur voor. Deze stadsmuur zou dan wellicht een meer verdedigende functie hebben gehad. Bij de opgraving aan de Onze Lieve VrouwTbasiliek werd een laattromeinse basilica gevonden met een mogelijkchristelijkkarakter.opdezeplaatsstondeerdereenvillaurbana.deveranderinginfunctie wijstmogelijkopeenveranderingincultureleomstandigheden.ookindewijzevanbegravingiseen veranderingmerkbaar.hetgebruikvantumuli,watgezienkanwordenalseenlokaleinterpretatie van de Romeinse gewoonten met betrekking tot crematie, wordt verlaten ten voordele van inhumatie.derolvantongerentijdensdevroegemiddeleeuwenisnietduidelijk. IndeKarolingischeperiodewordteennieuwekerkgebouwdenwordteenkapittelvankanunniken gesticht. Dit christelijke centrum van Tongeren zou de kern hebben gevormd voor latere ontwikkelingen in Tongeren. In de 13 de eeuw werd een aanvang genomen met de bouw van de Gotische Onze Lieve Vrouwbasiliek. Rond deze basiliek ontstonden nieuwe handelswijken, verzorgingstehuizen en ambachtswijken. Deze werden na de bouw van de 13 de Teeuwse stadsomwallinguitgebreidmetverschillendekloosterseneenbegijnhof. 7 BijopgravingenaandeSacramentstraatendeKielenstraatwerdengebouwrestenaangetroffendieafwijken vandezetraditieenmogelijkwijzenopeenhogerestatusvandebewoners. 8 Bij een opgraving aan de Sacramentstraat werd handgevormd aardewerk aangetroffen binnen de vroegt Romeinse context wat elders in de stad niet het geval is. Mogelijk wijst dit erop dat de bewoning in het noordelijkedeelvandestadlangervasthieldaandeeigeninheemsetradities. 9 Vanvinckenroye1975:34T41. 8

17 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Tongerenwerdin1677bijnavolledigverwoestdoordetroepenvanLodewijkXIV(fig.2.1)waarna hettotin1830duurdevoorerterugvaneenheroplevingkongesprokenworden. Fig.2.1:GrotebrandvanTongerenin HetonderzoeksgebiedaandeSacramentstraatenhaaromgeving Volgens de databank van de Centrale Archeologische Inventaris komen er twee vindplaatsen voor binnendegrenzenvanhetonderzoeksgebied.(fig.2.2en2.3).devindplaatscai700412betrefteen archeologische noodopgraving, uitgevoerd in Om veiligheidsredenen mocht niet dieper wordengegravendan90cm. TijdensditonderzoekkwamenbewoningssporenuitdevroegTRomeinseperiodeaanhetlicht.Ook werdeenkelderaangetroffenwaarvanhetmuurwerkbestonduitregelmatiggekapteblokkensilex. De bovenbouw van de woning kan in hout zijn geweest. Hierop wijzen uitsparingen in het metselwerk om opstaande balken te bevestigen. Voor deze bouwelementen zijn echter geen dateringenvoorhanden.ookwerdeenverkleuringopgemerktdiedeaanwezigheidvaneenwaterput suggereert.hetgeassocieerdvondstmateriaalkonruimwordengedateerdindeperiodevanafde1 ste eeuwtotenmetde4 de eeuw. EencoupedoorheeneenRomeinswegtracétoonteen1mdikkekiezellaag,hierendaarvermengd metstukkendakpan.hetwegtracéwerdeenaantalkeerhersteld,hetgeengepaardgingmeteen lichteverschuivingvandewegtas.langsheendewegwerdenookenkelegrachtenherkend 11. Aangezien er in het opgravingsverslag wordt gesproken van een beperking met betrekking tot de opgravingsdiepte, is het niet helemaal duidelijk of men overal tot op de natuurlijke bodem heeft gegraven. Het opgravingsplan is ook niet gegeorefereerd, enkel georiënteerd ten opzichte van de kaartvanvanvinckenroye Roosens1975:40T43. 9

18 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.2:UittrekseluitdeCAImetsitueringvanhetprojectgebied 12. Fig.2.3:DetailuitdeCAIwaarbijdebesprokenvindplaatseninroodzijnonderlijnd. 12 cai.onroerenderfgoed.be 10

19 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.4:SleuvenplanvandevindplaatsCAI DevindplaatsCAI bevindt zich eveneens binnen het projectgebied en heeftbetrekkingop eennoodopgravingin1963.wegensdeomvangvandewerkenkonergeenvlakdekkendeopgraving uitgevoerdworden,maarwerdergebruikgemaaktvaneenreekssmallesleuven.tijdensdewerken werden resten van de oudste fasen van Romeins Tongeren tot en met de laattromeinse periode aangetroffen.deoudste(vroegtromeinse)fasebestaatuitpaalgatenenfunderingsgreppelsdieals houtenelementenvankazernesofbarakkenuitdeperiodevanaugustusttiberiusgeïnterpreteerd worden.dezebarakkenzoudentot35mlangen11mbreedgeweestzijn. Een volgende fase wordt gedateerd in de ClaudischTNeronische tijd. Binnen deze fase werden paalsporenenrestenvangebouweninvakwerk gevonden.deoudstekiezellaag vanderomeinse wegzouookindezeperiodegedateerdkunnenworden.eenvolgendebouwfasewordtgedateerdin de1 ste eeuw,nogvóórdebatavenopstandin69n.c.nadezeopstandwordthetterreingeëgaliseerd waarnadeeerstestenengebouwenverschijnen.dezenieuwebouwtraditiewordtopheteindevan de1 ste eeuwofbeginvande2 de eeuwgedateerd.dewegwordtindezefaseverderopgehoogden nogmaals in de 2 de T3 de eeuw. De laattromeinse en middeleeuwse kiezellaag werd daarna nog minstenstweekeeropgehoogdendewaterslotenerlangsuitgediept.buitendeaanwezigheidvande weg werden ook muurfundamenten aangetroffen die in de laattromeinse periode gedateerd worden 13. Eengegeorefereerdopgravingsplanvandezeopgravingisnietvoorhanden.Eenwerdweliswaareen planvaneenaantalsleuvengepubliceerdmaarhelaasgeenoverzichtsplanvandeproefsleuven.een referentiepuntmetdebestaandetopografieofdekaartvanvanvinckenroyeiserookniet. 13 Vanvinckenroye1965:12T19. 11

20 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.5:GedeeltelijksleuvenplanvanvindplaatsCAI Vindplaats CAI vormt een locatie net ten zuiden van het projectgebied waar bij een prospectie Romeins aardewerk werd gevonden. Ook zouden hier nog bovengrondse structuren ( substructies )zichtbaarzijngeweest.voorwatbetreftdezevindplaatszijnechtergeenpublicaties ofplannenbeschikbaar 14. BijdeheraanlegvandeSacramentstraatendebijhorenderioleringswerkenwerdin1935en2012 over een lengte van 215 m resten gevonden van een Romeinse weg en gecoupeerde Romeinse substructies (CAI52207) 15. Tenzuidenvanhetonderzoeksgebiedwerdenenkelegroteopgravingenuitgevoerdterhoogtevan de Elfde Novemberwal. CAI betreft een opgraving uitgevoerd in 1994 en 1995 waar een mesolithische en neolithische site aan het licht kwam. Naast lithisch materiaal werden ook aardewerk,botenhoutskoolrestengevonden. Naast deze prehistorische site werden ook sporen van bewoning uit de middentromeinse tijd gevonden.dezebewoningssporenwerdengedateerdinde1 ste tot3 de eeuwn.c.meerspecifiekgaat hetomgreppels,kuilenenanderebewoningssporenuitdehoutbouwfase(1 ste eeuwn.c.)ensporen vantweeverschillendesteenbouwfasenmetbijhorendekuilenenbeerputten(2 de en3 de eeuwn.c.). Intotaalwerdenmeerdan20elkaaroversnijdendebeerputtenaangetroffen Paquay1935: Vynckiere.a.1995:137T

21 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Eencompleetrapportvanhetvolledigeonderzoekisnietvoorhanden.Informatiemetbetrekkingtot de prehistorische occupatie werd gepubliceerd in het tijdschrift Notae- Praehistorica 17 maar de Romeinsesporenwerdennognergensgepubliceerd. VindplaatsCAI151614omvatdeeerstefasevanhetAniciusproject,uitgevoerdin2007.Dewerkput werd aangelegd aansluitend op de zone die in 1994T1995 werd opgegraven. In totaal werden vijf opgravingsvlakken (niveaus) aangelegd. Er zijn weinig gegevens beschikbaar betreffende te stratigrafievanhetterreinenhierbijisgeenduidelijkemaatvoeringgegeven.uiteenfoto(fig.2.6) blijktiniedergevaleenarcheologischpakketmeteendiktevanca.2mdikbewaardtezijn,bovenop de resten van een Romeins wegdek. Het is echter niet duidelijk hoeveel teelaarde of andere pakkettenreedszijnafgegravenvóórdezefotografischeopname 18. Heteerstevlak(fig.2.7)werdaangelegdnetonderdeRomeinse/middeleeuwseophoging 19.Indit vlak werden uitbraaksporen van Romeinse stenen funderingen blootgelegd. Ten westen van de Romeinsewegwerdeengroteuitbraaksleufgevondendieeengrootaantalhaaksliggendekleinere uitbraaksleuvenoversnijdt. Fig.2.6:Zichtophetzuidelijkeprofiel,metcentraalde7mbredeRomeinseweg. 17 Vynckier,DeBie&Vanderhoeven Wijns2010: Inhetonderzoekvanfase2en3wordtdediktevanditophogingspakkettussen1en1,8mdikbevonden (Borgerse.a.2009:15). 13

22 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.7:Opgravingsplanvanvlak1(CAI151614). Vlak2(fig.2.8)werdongeveer20cmdieperaangelegd.Hetniveauvanditvlaklaginhetwesten beduidendhogerdaninderestvanhetopgravingsareaal.tenwestenvandewegheeftminstens éénhuisgestaan,maargezienderestenzodichttegenhetprofiellagen,washetmoeilijkomuitte makenofhetoméénofmeerderehuizenging.erkonwelvastgesteldwordendathethuisvoorzien was van frescoversiering. Onder het afvalpakket met de frescofragmenten werd een mortelvloer gevonden met twee uitsparingen waar mogelijk palen in gestaan hebben en een ronde haard. De dateringvandezefasewordtgeplaatstinde2 de en3 de eeuw. 14

23 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.8:Opgravingsplanvanvlak2(CAI151614). Bij de aanleg van vlak 3 (fig. 2.9) werd de natuurlijke ondergrond (tertiaire sedimenten) deels zichtbaar. De Romeinse weg uit het vorig archeologisch niveau (vlak 2) werd hierbij uitgespaard. Langsheen en onder het wegdek werden paalkuilen aangetroffen waaruit duidelijke verschillen in oriëntaties konden worden afgeleid tussen de constructies van de houtbouwfase en de latere steenbouwfase.opdeovergangtussenbeidefasenwerddestadvermoedelijkgroter,waardoorde aanlegvaneenwegnoodzakelijkwerd.tenwestenvandewegwerdenafvalkuilenenopvullagen binnen het oude muurwerk en de uitbraaksporen aangetroffen. Op het terrein zijn ook twee gedeeltelijkbewaardemenselijkeskelettenaangetroffen.vanheteersteskeletdatgevondenwerd in het middeleeuws ophogingspakket, werden enkel de onderbenen gevonden. Het tweede skelet wasnietinanatomischverbandbewaardenwerdaangetroffenineenkuilonderderomeinseweg. Deschedelendeaangetroffenbeenderenwijzenopeenjongeling,maarantropologischonderzoek werdnietuitgevoerd. 15

24 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.9:Opgravingsplanvanvlak3(CAI151614). Vlak 4 (fig. 2.10) bestond volledig uit sporen van de houtbouwfase. Naast sporenclusters, verschillendeafvaltenbeerkuilenwerdenookverschillendegebouwplattegrondenaangetroffenmet eennoordtzuidoriëntatie.eenvijfdevlakwerdmanueelaangelegdomenerzijdsmeerduidelijkheid over de verschillende sporen binnen de sporenclusters te krijgen en anderzijds mogelijke prehistorische aanwezigheid op te sporen. Er werd uiteindelijk geen noemenswaardige prehistorischesporenofartefactenaangetroffen Wijns

25 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.10:Opgravingsplanvlakken4en5(CAI151614). Vindplaats CAI omvat de tweede en derde fase van het Aniciusproject 21 (fig. 2.11). Tijdens deze opgraving werd een terrein ten noorden van fase 1 en ten noorden en westen van de opgravingenuit1995t1996onderzocht 22. Net zoals in het rapport van fase 1 wordt er weinig informatie gegeven over de stratigrafische opbouwvanhetterrein.eenprofieltekening(fig.2.12)toonteenpakketmeteendiktevanongeveer 1,9mdatbehoordetothetRomeinsewegtracé 23.Dediktevanhetafdekkende(post)middeleeuwse ophogingspakketschommeldetussen1men1,8m Er zijn voor dit onderzoek helaas geen overzichtsplannen beschikbaar. Alle veldtekeningen werden op millimetertpapiergetekendeningekleurd(enzijnzodigitaalbeschikbaar),maarzijnniettotéénalgemeenplan (pervlak)samengesteld.hoogteszijnooknietomgerekendnaareffectievehoogtes. 22 Borgerse.a De twee bovenste lagen die getekend werden zijn (recente) verstoringen van het terrein. Wanneer deze lagen worden weggelaten uit de profielopbouw komt dit overeen met het profiel van werkput 1 van het proefputtenonderzoekdatuitgevoerdwerdopdeterreinenaandesacramentstraat.steenhoudte.a Borgerse.a.2009:15,17. 17

26 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.11:SitueringvandewerkputtenvanhetAniciusprojectfasen2en3. Fig.2.12:Stratigrafischeopbouwvaneengedeeltevanhetterrein,metvoornamelijkaandachtvoor deverschillendelageninhetromeinsewegtracé. 18

27 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Hetopvallendstespooruitwerkput2isdeRomeinsewegmeteenZZOTNNWoriëntatie.Hetwegdek was op sommige plaatsen tot 1,9 m dik bewaard en bestond uit minstens 7 verschillende aanlegfasen. Langs de oudste fase werden sporen van een palissade aangetroffen. Ten oosten en westenvandewegwerdenrestenvantweewoningenuitde1 ste steenbouwfaseaangetroffen(fig. 2.13). Beide huizen waren voorzien van een kelder. Deze werden echter slechts gedeeltelijk onderzochtomdatzeaanderandvanhetonderzoeksgebiedlagen.hethuistenoostenvandeweg was slecht bewaard. Hiervan werden enkel uitbraaksporen, muurfunderingen en vloerfragmenten aangetroffen. Vanaf het tweede werkvlak waren voornamelijk egalisatielagen en (paal)kuilen zichtbaar. Hethuistenwestenvandewegwasbeterbewaard.Dezewoningbestonduitdriekleinevertrekken in het verlengde van de weg met daarnaast een iets grotere, langgerekte kamer. De kleinere kamertjeswordengeïnterpreteerdalswinkeltjes,terwijldegrotereruimtealsprivévertrekzouzijn geweest. Ook konden verschillende verbouwingen aan de woning opgemerkt worden. Het vondstmateriaalwijstopeendateringinde2 de eeuw.dekelderszoudenopgevuldgeraaktzijnmet organisch(consumptie)afvalinde3 de eeuw. Fig.2.13:Zichtopdebewoningssporentenwestenvandeweg. Naastdezebewoningssporenwerdenooksporenvanambachtelijkeactiviteitenaangetroffen.Ten oosten van de weg werd een oventje met een schouw aangetroffen. Op basis van de grote hoeveelheidorganischmateriaalindeomgevingvandestructuurwerdgeconcludeerddatdeoven mogelijk werd gebruikt voor het braden van vlees. Verspreid over de werkput werden ook verschillendehaardkuilenaangetroffen.indehoekvanéénvande winkeltjes tenwestenvande wegwerdeenkalkkuilgevonden. 19

28 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Eenaantalpaalkuilenkonopbasisvanhetaangetroffenmateriaalwordengedateerdinde1 ste eeuw n.c.erkondenechtergeenplattegrondenherkendworden. Inwerkput3werdenegalisatielagen,eenoostTwestgeoriënteerdgreppeltjeenenkele(paal)kuilen gevonden. Ook hier kon geen duidelijke plattegrond herkend worden. De kuilen zijn mogelijk gerelateerdmeteenwoningterhoogtevanwerkput2.bijhetcouperenvanéénvandekuilenwerd eenartefactgevondendatalseenzgn.pilumgeïdentificeerdkanworden(fig.2.14).pilawarenzware werpsperen die tot de traditionele uitrusting van een Romeinse soldaat behoorden. Mogelijk kan deze vondst toegewezen worden aan de oudste fase van Tongeren, toen het Romeinse leger nog aanwezigwas. Fig.2.14:Pilumaangetroffenineenkuilinwerkput3. Inwerkput4werdenviergreppelsaangetroffendie(eendeelvan)eenvertrekvaneengebouwlijken af te bakenen. Omdat ze zo ondiep bewaard zijn, is het niet helemaal duidelijk of het gaat om standgreppels of uitbraaksporen. In het vertrek werden mogelijk sporen van een lemen vloer gevonden.hierbovenwerdeenkleinfragmentvaneenlateremortelvloeraangetroffen.netalsinde andere werkputten werden ook een aantal (paal)kuilen waargenomen waarbij echter geen plattegrond herkend kon worden. In het zuiden van de werkput werd een middeleeuwse gracht aangesneden. Deze gracht hoort bij de middeleeuwse stadsmuur die in de 13 de eeuw werd opgetrokken. Bij graafwerken aan de Oude Kerkhofbaan (CAI ) werden in 1968 grote hoeveelheden aardewerkscherven aangetroffen waarvan het merendeel bestond uit misbaksels (fig. 2.15). Ook zoudenrestenvaneenkoepelvormigeconstructieinroodgebakkenaardegevondenzijn.ditlijktte wijzen op de aanwezigheid van een GalloTRomeinse pottenbakkerij 25. Het aantreffen van dit materiaalwerdgepubliceerddoorvanvinckenroyemaarmeerdaneenfotovanéénmisbakselisniet beschikbaar. VindplaatsCAI51838isdelocatiewaarin1937doorDeSchaetzensonderingenwerdenuitgevoerd. BijditkleinschaligonderzoekwerdenrestenvaneenRomeinsekiezelwegaangetroffendiewellicht deeluitmaaktevanhetstratennetindambordpatroon Vanvinckenroye DeSchaetzen1943:37T46. 20

29 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.15:AardewerkTmisbakselaangetroffenaandeOudeKerkhofbaan. Vindplaats CAI bevindt zich net ten oosten van het projectgebied en betreft een noodopgraving uitgevoerd in 1993 (fig. 2.16). Het onderzoeksareaal bestond uit twee parallelle sleuvenmeteenbreedtetussen5,5en9m.netalsbijhetonderzoekaandeelfdenovemberwal werden fragmenten van handgevormd aardewerk, lithisch materiaal, verbrand bot en houtskool gevonden.zowelinwerkput1alsinwerkput2werdenvondstlozesporenaangetroffen.desporen warenwelgeoriënteerdophetromeinswegennetwatdoenvermoedendatdezebehorentotde oudste Romeinse fase van Tongeren. Het is echter niet duidelijk waarvan ze precies deel hebben uitgemaakt. Tot de daaropvolgende fasen behoren twee opeenvolgende woonstalhuizen. Elders in Tongeren wordthetgebruikvanwoonstalhuizenaanééngeneratietoegewezen(zieeerder),wathierblijkbaar niet het geval zou zijn geweest. Het oudste huis wordt gedateerd in de Claudische periode, het jongste in de Neronische periode. Van het oudste woonstalhuis zijn vier nokdragende middenstaandersbewaard.vanhetjongstegebouwresttenerslechtstweemiddenstaanders.van één van deze middenstaanders was de paalkern niet meer zichtbaar. In plaats daarvan toont het profieleentrechtervormigeverkleuring,geheelgevuldmetverbrandeleemenhoutskool,watdoet vermoeden dat het huis vernield is door een brand. Ook werden een aantal smeedslakken aangetroffeninkuileninhetzuidelijkedeelvanwerkput2watopmetaalbewerkingindeomgeving wijst. DeRomeinsesporenbegonnenzichaftetekenenvanafeendieptevan1monderhetmaaiveld.Het pakket dat de sporen afdekte, bestond uit homogeen roodbruine zandige leem, waarin geen verschillende lagen te herkennen waren. Mogelijk was dit het gevold van langdurige landbouwactiviteiten op deze locatie. Doordat dit deel van Romeins Tongeren buiten de middeleeuwsestadsomwallingviel,zijnerbetrekkelijkweinigsporenvanmiddeleeuwseactiviteiten indezezoneoptemerken Vanderhoevene.a.2014:7T

30 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.16:OpgravingsplanCAI51935(1:oudsteRomeinsesporen;2:Claudischeperiode;3: Claudischeperiode:paalsporen;4:Neronischeperiode;5:Neronischeperiode:paalsporenenbalken; 6:ClaudischeofNeronischeperiode;7:Flavischeperiode,2 de en3 de eeuw;8:flavischeperiode;2 de en3 de eeuw:paalsporenenuitbraaksporen;9:posttromeinseperiode;a:oudstewoonstalhuis;b: jongstewoonstalhuis). Ten oosten van het onderzoeksgebied is de 2 de Teeuwse Romeinse stadsmuur nog zichtbaar (CAI 51775enCAI50412).OokwerdenerrestenvandrieVTvormigegrachtendiebijdemuurhoorden, 22

31 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren aangetroffen.bijcai50412zijnnogrestenvandelaattromeinse,4 de Teeuwsestadsmuurbewaard, metbijhorendetorens.ookhierwerdeenbijhorendegrachtgevonden 28. Ter hoogte van CAI werden resten van twee tempels aangetroffen (fig. 2.17). De eerste tempelheefteenvroegtromeinseouderdomenwasopgebouwdinvakwerk.aanheteindvande1 ste enbeginvande2 de eeuwwordtopdezelfdeplaatseenstenentempelcomplexgebouwdmeteen bijna vierkante cella (13,65 m x 16 m) aangelegd op een podium omgeven door een ommegang (zuilengaanderij). De cella was bereikbaar via een trap (fig. 2.17). Tijdens het onderzoek werden slechts een aantal fragmenten van godenbeelden gevonden samen met de bekroning van een Jupitergigantenzuil 29. Fig.2.17:Reconstructietekeningvanhettempelcomplex 30. TennoordenvanhetonderzoeksgebiedbevindtzichéénvandeRomeinsegrafveldenvanTongeren (CAI en CAI ). De omvang van het grafveld is niet gekend. Er is sprake van zowel brandrestengravenalslaattromeinseinhumatiegraven. Ten oosten van het onderzoeksgebied werd op de hoek van de Sacramentstraat en de Driekruisenstraat een kleine preventieve opgraving uitgevoerd in een tuin (CAI 52403). Hierbij werdenrestenvaneenromeinsekelderenopgaandmuurwerkaangetroffen(fig.2.18).dekelder werdruimgedateerdindeperiodetussende1 ste totenmetde3 de eeuw Cosynse.a Cosynse.a.2013:11. 23

32 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.18:OpgravingsplanvanvindplaatsCAI Vindplaats CAI betreft een noodopgraving op de hoek van de Sacramentstraat en de Driekruisenstraat(fig.2.19).Hetterreinbevindtzichnetbuitende2 de Teeuwsestadsomwallingenligt binnen het vermoedelijke areaal van het noordoostelijke grafveld. Tijdens het onderzoek werden echtergeengravenaangetroffen.welwerdentnaastenkelegeïsoleerdekuilenenpaalkuilenuitde 1 ste eeuwenbeginvande2 de eeuwttweespitsgrachtengevondendiedeeluitmaaktenvande2 de T eeuwsestadsomwalling 32. Ook bij een recent vooronderzoek aan de Driekruisenstraat werden geen resten van het noordoostelijkgrafveldaangetroffen. 31 ArchiefW.Vanvinckenroye. 32 Vanderhoevene.a.2007:69T92. 24

33 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.19:OpgravingsplanvanvindplaatsCAI700447(A:erosiegeul;B:Romeinsekuilenen2 de T eeuwsestadsgrachten;c:secundaireromeinseofposttromeinsegracht;d:19 de T20 ste Teeuwse vergravingen). 2.3Verwachtingenvoorhetonderzoeksgebied De onderzoeken die al uitgevoerd werden in en rondom het projectgebied wijzen op een hoog archeologischpotentieelvandelocatie.nahetplottenvanhetonderzoeksgebiedopdekaartvan Vanvinckenroye,wordtduidelijkdathetterreinzichineenzonemetvierRomeinseinsulaebevindt (fig.2.20).doorheenhetterreinlooptdennwtzzoendewzwtonogeoriënteerdeweg.dewzwt ONOgeoriënteerdewegwerdaangesnedentijdenseenkleinonderzoekin1974(CAI700412).Zowel tijdensditonderzoekalseenanderonderzoekbinnenhetprojectgebied(cai150102)werdensporen gevonden van de oudste fasen van Romeins Tongeren tot en met de laattromeinse tijd en de (vroege) middeleeuwen. Het gaat hier zowel om sporen van de houtbouwfase als van de steenbouwfase.bijeenonderzoeknettenoostenvanhetterreinwerdenrestenvangreppelsvan hetafwateringssysteemvandennwtzzogeoriënteerdeweggevonden(cai51935).mogelijkloopt dezewegdoorinhetuitspringendenoordoostelijkedeelvanhetterrein. 25

34 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.20:DetailkaartVanvinckenroyemetaanduidingvanhetprojectgebied. In het oosten van het onderzoeksgebied bevinden zich mogelijk resten van één of meerdere pottenbakkersatelier(s).aandeoudekerkhofbaantnetbuitenhetprojectgebiedtwerdennamelijk restenvaneenpottenbakkersovengevonden(cai70048).hetnoordoostelijkdeelvanhetterreinen de locatie van de pottenbakkersoven behoorden tot dezelfde insula die mogelijk volledig deel uitmaaktevaneenambachtelijkezone. NettenzuidenvanhetterreinwerdbijwerkenaandeSacramentstraateengroteconcentratievan middeleeuws aardewerk aangetroffen (CAI 51969). Het materiaal werd gedateerd in de volle middeleeuwen. De grootschalige onderzoeken aan de Elfde Novemberwal tonen aan dat een complexe fasering steedsmogelijkis.naastdeverwachteromeinsesporenwerdenhierooksporenuithetneolithicum enmesolithicumgevonden. Bijdebouwvandekleinerestadsomwallinginde4 de eeuwkomthetonderzoeksgebiednetbuitende laattromeinse stadskern te liggen. Het gebied werd wellicht niet lang daarna vooral gebruikt als landbouwgebied, zoals ook blijkt uit de 18 de Teeuwse Ferrariskaart (fig. 2.21). Op de Atlas der Buurtwegen (fig. 2.22) en de kaart van Vandermaelen (fig. 2.23) is de Sacramentstraat te zien. Momenteelzijngrotedelenvanhetterreinreedsbebouwd,zoalsblijktuiteenrecenteluchtfotovan hetgebied(fig.2.24). 26

35 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.21:DetailvandeFerrariskaartmetaanduidingvanhetprojectgebied 33. Fig.2.22:DetailvandeAtlasderbuurtwegenmetaanduidingvanhetprojectgebied

36 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.2.23:DetailvandekaartvanVandermaelenmetaanduidingvanhetprojectgebied 35. Fig.2.24:Luchtfotometaanduidingvanhetprojectgebied GoogleEarth. 28

37 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 2.4Gekendeverstoringenbinnenhetprojectgebied Er zijn geen gegevens bekend waaruit een (grondige) verstoring van de ondergrond vermoed kan worden.enkelezonesaanderandvanhetprojectgebied(ziefig.3.1)zijnwelreedstot4mdiepte verstoorddoordeaanlegvankelders(onderdesporthalendetweegebouwentennoordenvande geplandenieuwbouw). Binnenhethuidigeprojectgebiediseenkleingebouwtjeaanwezigenermoeteninhetverledennog enkele gelijkaardige gebouwtjes hebben gestaan, maar er zijn geen aanwijzingen dat deze onderkelderd waren. Vermoedelijk is de impact van de funderingen van deze gebouwtjes tot de (post)middeleeuwsepakkettenbeperktgebleven. 2.5Besluit Wat-zijn-de-gegevens-uit-het-bureauonderzoek?- Wat-is-de-vermoedelijke-stratigrafie-van-het-terrein?- HetonderzoeksterreinzoudelenvanvierRomeinseinsulaeomvatten. Doorheenhetterreinloopt een NNWTZZO en een WZWTONO georiënteerde weg. De WZWTONO georiënteerde weg werd aangesnedentijdenseenkleinonderzoekin1974(cai700412).binnenhetprojectgebiedwerdenal twee kleinschalige onderzoeken gedaan. Bij deze werken werden sporen van de oudste fasen van TongerenaangetroffensamenmetrestenvanhoutTensteenbouwfasen.Dehuizenwarenmethun kortezijdengeoriënteerdopdeweg,maarmogelijkvertoondendegebouwenvandeoudstefasen eenandereoriëntatie.onderzoektenzuidenvanhetprojectgebiedweeseropdaterookrelictenvan eenprehistorischeoccupatieaanwezigzijninditdeelvantongeren. TenoostenvanhetonderzoeksgebiedwerdopeenterreinaandeSacramentstraat(CAI51935)een noodonderzoek uitgevoerd. Uit dit onderzoek bleek dat de Romeinse sporen zich begonnen af te tekenenvanafeendieptevan1monderhethuidigeloopoppervlak. BijdeopgravingenvanhetAniciusproject(fase1,2en3)werdgebruikgemaaktvanverschillende niveaus of aanlegvlakken. De aanlegdieptes van de verschillende vlakken zijn echter niet gekend. Algemeen kunnen er verschillende fasen binnen de Romeinse periode herkend worden. Een profieltekening toont een antropogeen pakket van ongeveer 1,9 m dikte ter hoogte van het Romeinsewegtracé.Dediktevanhetafdekkende(post)middeleeuwseophogingspakketschommelt tussen1men1,8m.dezegegevenswijzeninallegevalopeenduidelijkecomplexestratigrafievan hetterreindietotmeerdan3,5à4mdiepreikt. - Wat-zijn-de-gekende-archeologische-en-historische-gegevens?- Binnen het onderzoek werden al twee kleinschalige onderzoeken gedaan. Tijdens deze werken werden sporen van de oudste fasen van Tongeren aangetroffen samen met resten van houtt en steenbouwfasen.onderzoektenzuidenvanhetprojectgebiedweeseropdaterookrelictenvaneen prehistorischeoccupatieinditdeelvantongerentevindenis. Er zijn geen gegevens bekend waaruit een (grondige) verstoring van de ondergrond vermoed kan wordenbinnendeprojectzone. Hoe-was-de-oude-perceelsindeling/-wegen-en-insula-indeling?- Hetonderzoeksterreinzou delenvan vier Romeinseinsulae omvatten.doorheenhetterreinloopt een NNWTZZO en een WZWTONO georiënteerde weg. De WZWTONO georiënteerde weg werd aangesnedentijdenseenkleinonderzoekin1974(cai700412).dehieraangetroffenhuizenwaren 29

38 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren methunkortezijdengeoriënteerdopdeweg,maarmogelijkhaddendegebouwenvandeoudste faseneenandereoriëntatie. Is- er- via- archeologisch- onderzoek- of- waarnemingen- op- aanpalende- of- nabijgelegen- percelen- reeds- info-beschikbaar-over-de-dikte-en-de-opbouw-van-het--aanwezige-bodemarchief?- TenoostenvanhetonderzoeksgebiedwerdopeenterreinaandeSacramentstraat(CAI51935)een noodonderzoek uitgevoerd. Uit dit onderzoek bleek dat de Romeinse sporen zich begonnen af te tekenen vanaf een diepte van 1 m onder het huidige loopoppervlak. Bij dit onderzoek werd geen onderscheidinarcheologischevlakkengemaakt. Bij de opgravingen van het Aniciusproject (fase 1, 2 en 3) werd wel gebruik gemaakt van verschillendeaanlegvlakken.welwasereenbeperkingvanuitgravingsdiepteopgelegdenduskoner slechtstotopeenmaximaledieptevan3,74mbenedenhetmaaiveldwordengegraven.hierdoor kondeneenaantalkuilennietvolledigwordenonderzocht,maardebereiktedieptesgeveninieder gevalweleenbeeldvandecomplexestratigrafischeopbouwvanhetterrein.deaanlegdieptevande verschillendevlakkenisnietgekend.algemeenkondenerverschillendefasenbinnenderomeinse periodewordenherkend. 30

39 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Hoofdstuk3 Huidigeentoekomstigetoestand 3.1Huidigetoestand Ophetterreinstaanmomenteelgebouwendiebehorenbijeenschool.Vandezegebouwenwerden er twee onderkelderd (fig. 3.1, zwart). Momenteel komen er ook een aantal wegen en fiets/wandelpadenvoor. Binnen de zone die gebruikt zal worden voor de bouw, staat momenteel nog een gebouw dat geslooptzalworden(fig.3.1,groen).voorzoverkanvastgesteldworden,isonderditgebouwgeen kruipkelder aanwezig en is het dus een gewone fundering op zolen of een plaat. Er dient hierbij rekeningtewordengehoudendatbijdeafbraakookdefunderingzalwordengesloopt.tenzuiden hiervan werd een deel van het terrein verhard door middel van betontegels. Elders werd gebruik gemaaktvandolomiet. Tennoordenvandezonewaardeschoolgaatkomen,zijntweegebouwenaanwezig(fig.3.1,zwart). Dezegebouwenhebbengedeeltelijkeenkelder(meteendieptevanongeveer4m)engedeeltelijk eenkruipkelder(meteendieptevanongeveer1,5m).hettypefunderingisnietbekend.desporthal isookdeelsonderkelderdmeteendieptevanongeveer4m. Fig.3.1:Opmetingsplanvandehuidigebebouwing(rood:zonenieuwgebouw;zwart:onderkelderd gebouw;groen:gebouwdatgeslooptmoetworden). Uitoudeplannengemaaktbijdebouwvandesporthal(fig.3.2)blijktdatbinnendeaangeduidezone nogeenaantalgebouwtjesgestaanhebben.inhoeverredeafbraakhiervaninvloedheeftgehadop 31

40 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren deondergrond,kanvoorlopignietingeschatworden.denutsvoorzieningenliggenvooraltenoosten vandehuidigeweg(fig.3.3). Fig.3.2:Planopgemaaktbijdebouwvandesporthalmetaanduidingvandelocatievandenieuwe school. 32

41 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.3.3:Planvandenutsvoorzieningen. 33

42 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 3.2Geplandewerken 37 Ophetterreinwordteennieuwschoolgebouwgepland(fig.3.4).Hiervoorzullendenogaanwezige gebouwenophetterreinafgebrokenworden(fig.3.1,groen). Fig.3.4:Inplantingsplannieuwschoolgebouwmetaanduidingvanhetnieuwewegtracé. Vóór de aanvang van de bouw wordt het terrein artificieel afgevlakt door het aanleggen van een landschappelijkekom (fig.3.5).concreetbetekentditdatmenhetniveauaanhetmeestzuidelijke punt van het gebouw aanhoudt tot aan het meest noordelijke punt waarna het terrein terug kan hellen naar het huidige niveau. In eerste instantie zal het volledige terrein een 30Ttal cm worden afgegraven.vervolgenswordendenodigeuitgravingeninfunctievanhetnieuweterreinprofielende funderingvanhetgebouwuitgevoerd.erzaltot0,90monderhethuidigemaaiveldgewerktworden, exclusiefdefunderingen,waarvandedieptesnognietgekendzijn.(fig.3.6). 37 Figuren3.4t.e.m.3.7wordenookdigitaalmeegeleverd.Opdedigitaleplannenishetveelmakkelijkerom detailstezienenintezoomen. 34

43 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.3.5:Terreinprofiel. Gedeeltelijkwordtdeschoolopeenalgemenefunderingsplaatmetvorstrand(metverzwaringaan dezijkanten)gebouwd.hetandergedeeltestaatopgrondverdringendeschroefpalendieverbonden zijn met de funderingsplaten via funderingsbalken (fig. 3.7, blauwe zones). De schroefpalen zijn volledigtrillingvrijuitgevoerd,erwordtgeengrondnaardeoppervlaktegetransporteerdendepalen hebbennauitvoeringeenschroefvormigeschacht. Rond het gebouw worden enkele infiltratiebekkens, regenwaterputten en sceptische putten gegraven. De regenwaterputten (inclusief infiltratieput) voor hergebruik van regenwater worden tot op een dieptevan4,5muitgegraven.devoorzienewerkputhiervoorheeftafmetingenvanongeveer4mbij 11 m. Het infiltratiebekken wordt tot op een diepte van ongeveer 2,5 m uitgegraven en de oppervlakteisongeveer11mbij22m(fig.3.7,rodezone). Erwordteennieuwtracévandewegvoorgesteld.Dezewegzouvolgensdeplannen5,94mbreed worden. Fig.3.6:Opbouwvanhetnieuwegebouw.Defunderingsplaatzelfheefteenvrijbeperkteinvloedop deondergrond.deschroefpalenzijngrondverdringendepalendieverbondenwordenmetde funderingsplatenviafunderingsbalken. 35

44 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Fig.3.7RioleringsTenfunderingsplanvandewerkenmetindeblauwekadersdezoneswaargewerkt wordtmetschroefpaleneninderodekaderdezonevoordewaterputteneninfiltratiebekken. 36

45 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 3.3Besluit Welke-info-is-er-nog-te-vinden-over-de-huidige-bebouwing-of-voormalige-constructies-op-het-terrein?-- Binnendezonewaarhetgebouwzalkomenhebbenverschillendekleinegebouwtjesstaan.Slechts éénhiervanstaatermomenteelnogenzalgeslooptworden. In-welke-mate-is-het-terrein-reeds-verstoord?- Er zijn geen aanwijzingen dat het terrein waarbinnen de school zal komen in het verleden werd verstoord.allenutsvoorzieningenlopennaasthetgebiedenhetkleinegebouwdatzichmomenteel nogbinnenhetprojectgebiedbevindt,isnietonderkelderd. In-welke-mate-verstoren-de-geplande-werken-archeologisch-erfgoed?- Binnen het algemene projectgebied (percelen 376m en 389l) werd het terrein waar de school zal gebouwd worden aangeduid (fig. 3.1). Binnen dit gebied zal het archeologisch erfgoed (deels) verstoordwordentengevolgehetherprofilerenvanhetterreinendebouwvandefunderingsplaat. Archeologisch onderzoek ten oosten van het projectgebied toonde aan dat het archeologisch vlak daarop1mdieptelag.dediktevanhetafdekkende(post)middeleeuwseophogingspakketophet AniciusTproject bedraagt tussen 1 m en 1,8 m. Het is dus niet helemaal uit te sluiten dat er geen ouderearcheologischesporenwordenaangetroffen. Dezoneswaarderegenwaterputten(inclusiefinfiltratieput)enhetinfiltratiebekkenkomen,endie uitgegravenwordentotrespectievelijk4,5men2,5mdiepte,zulleningrijpenderverstoordworden. Milderende maatregelen zijn echter niet mogelijk en het verplaatsen ervan betekent geen verbetering. 37

46 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren 38

47 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Hoofdstuk4 Aanbevelingen Opbasisvandebureaustudiediendeneenaantalonderzoeksvragenbeantwoordteworden.Deze zijnvooralgerichtophetformulerenvanconcreteaanbevelingenvoorhetverdereonderzoek. Wat-zijn-de-gegevens-uit-het-bureauonderzoek?- Wat-is-de-vermoedelijke-stratigrafie-van-het-terrein?- HetonderzoeksterreinzoudelenvanvierRomeinseinsulaeomvatten.Doorheenhetterreinloopt een NNWTZZO en een WZWTONO georiënteerde weg. De WZWTONO georiënteerde weg werd aangesnedentijdenseenkleinonderzoekin1974(cai700412).binnenhetprojectgebiedwerdenal twee kleinschalige onderzoeken gedaan. Bij deze werken werden sporen van de oudste fasen van TongerenaangetroffensamenmetrestenvanhoutTensteenbouwfasen.Dehuizenwarenmethun kortezijdengeoriënteerdopdeweg,maarmogelijkvertoondendegebouwenvandeoudstefasen eenandereoriëntatie.onderzoektenzuidenvanhetprojectgebiedweeseropdaterookrelictenvan eenprehistorischeoccupatieaanwezigzijninditdeelvantongeren. TenoostenvanhetonderzoeksgebiedwerdopeenterreinaandeSacramentstraat(CAI51935)een noodonderzoek uitgevoerd. Uit dit onderzoek bleek dat de Romeinse sporen zich begonnen af te tekenenvanafeendieptevan1monderhethuidigeloopoppervlak. BijdeopgravingenvanhetAniciusproject(fase1,2en3)werdgebruikgemaaktvanverschillende niveaus of aanlegvlakken. De aanlegdieptes van de verschillende vlakken zijn echter niet gekend. Algemeen kunnen er verschillende fasen binnen de Romeinse periode herkend worden. Een profieltekening toont een antropogeen pakket van ongeveer 1,9 m dikte ter hoogte van het Romeinsewegtracé.Dediktevanhetafdekkende(post)middeleeuwseophogingspakketschommelt tussen1men1,8m.dezegegevenswijzeninallegevalopeenduidelijkecomplexestratigrafievan hetterreindietotmeerdan3,5à4mdiepreikt. Wat-is-de-impact-van-de-bestaande-bebouwing-op-het-mogelijke-aanwezige-erfgoed?- Welke- concrete- opties- kunnen- er- genomen- worden- in- functie- van- de- sloop- van- de- volledige- of- gedeeltelijke-sloop-van-de-gebouwen/constructies?- Kan-en-zo-ja-hoe-dient-de-sloop-voorafgaand-aan-de-prospectie-te-gebeuren?- Er zijn geen gegevens bekend waaruit een (grondige) verstoring van de ondergrond vermoed kan worden.enkelegebouwentennoordenentenwestenvanhetprojectgebiedzijnwelonderkelderd toteendieptevan4m. Binnenhethuidigeprojectgebiedhebbeneenaantalgebouwtjesgestaan(momenteelishiervannog één bewaard), maar er zijn geen aanwijzingen dat deze onderkelderd waren. Vermoedelijk is de impact van de funderingen van deze gebouwtjes tot de (post)middeleeuwse pakketten beperkt gebleven. De sloop van het gebouwtje kan (meer dan waarschijnlijk) gebeuren zonder impact op het archeologischbodemarchief.erwordtimmersvanuitgegaandatdefunderingennietdieperreiken dan de ondergrens van het (post)middeleeuwse ophogingspakket. Mogelijke beschermende maatregel kan zijn dat de (onderste delen van de) funderingen zo veel mogelijk in blok gelicht worden, zodat een eventuele verstoring beperkt blijft tot de zones net rond de uit te breken funderingen (die ook al verstoord zijn bij de bouw ervan). Archeologische begeleiding lijkt niet noodzakelijk. 39

48 HetarcheologischbureauonderzoekaandeSacramentstraatteTongeren Wat-is-de-beoogde-prospectiemethode?- Wat-is-de-te-volgen-strategie-tijdens-het-prospectieonderzoek?-- Welke-onderzoeksvragen-moeten-bijkomend-bij-de-prospectie-met-ingreep-in-de-bodem-beantwoord- worden?- Zoalsreedsuitdebeschrijvingvandegeplandewerkenblijkt,kanhetarcheologischerfgoed(deels) verstoordwordentengevolgehetherprofilerenvanhetterreinendebouwvandefunderingsplaat. Bijdewerkeninfunctievanhetnieuweterreinprofielendefunderingvanhetgebouw,zoutot0,90 monderhethuidigemaaiveldgewerktworden. Dezonesvandetoekomstigeregenwaterputten(inclusiefinfiltratieput)enhetinfilatratiebekken T die uitgegraven worden tot respectievelijk 4,5 en 2,5 m diepte T zullen ingrijpender verstoord worden.milderendemaatregelenzijnechternietmogelijkenhetverplaatsenervanbetekentgeen verbetering. Aangezienergeenaanwijzingenzijnvoor(grote)verstoringenvanhetterreinengeletopdereeds gekende stratigrafisch complexe opbouw in de onmiddellijke omgeving, kan een zeer hoge archeologische verwachting worden vooropgesteld voor het volledige projectgebied. Bijkomende vooronderzoeken zullen echter geen bijkomende informatie opleveren en vooral een negatieve invloed hebben op het vervolgonderzoek (zeker omdat de zones waar effectief diep verstoord zal worden,beperktblijventotongeveer300m 2 ).Daaromwordtvoorgesteldonmiddellijkovertegaan toteenvlakdekkendeopgraving: - in de zones van de herprofilering van het terrein en de uitgravingen in functie van de funderingsplaat: archeologische begeleiding van de werken bij de afgravingen, waarbij eventueel aanwezige sporen onmiddellijk geregistreerd worden en onderzocht kunnen worden.dezeafgravingenkunnenookietsvoordeeffectievestartvandewerkengebeuren, zodatdeaannemergeenstilstandvanzijnwerkenhoefttevrezen.erdientwelopgemerktte wordendathetonderzoekindezezoneseerderbeperktzalzijn.erwordtimmersnietdiep gegravenendemogelijkheidiszelfsheelwaarschijnlijkdatdeuitgravingennietofampertot ophetarcheologischrelevanteniveauzullenreiken. Eventueelkanervoorgeopteerdwordenomindezezoneenkeleproefputtentegravenom dedieptevanhetarcheologischrelevanteniveauvasttestellen. - in de zone van de regenwaterputten en infiltratiebekken (rode kader op fig. 3.7): voorafgaande vlakdekkendeopgraving tot op de effectieve verstoringsdiepte van de uit te gravenzones(regenwaterputten:11x4x4,5m;infiltratiebekken:22x11x2,5m). - dezoneswaargeopteerdwordtvoorbehoudinsitu,moetenopregelmatigebasisdooreen archeoloog gecontroleerd worden, zodat er tijdens de werken geen gewijzigde uitvoeringswijzemogelijkiszonderbijkomendearcheologischebegeleidingen/ofonderzoek. Welke-vraagstellingen-zijn-voor-vervolgonderzoek-relevant?- Zijn- er- voor- de- beantwoording- van- deze- vraagstellingen- natuurwetenschappelijke- onderzoeken- nodig?-zo-ja,-welke-type-staalnames-zijn-hiervoor-noodzakelijk-en-in-welke-hoeveelheid?- DevraagstellingwijktnietafvanandereprojectenindeRomeinsestadTongerenenisindeeerste plaatsgerichtophetbeschrijvenvandeaangetroffensporenenvondsten.geletopdeliggingvan het projectgebied (buiten de middeleeuwse stad Tongeren) is de verwachting om (post)middeleeuwsesporenofstructurenaantetreffeneerderbeperkt. Ook wat betreft de natuurwetenschappelijke onderzoeken zal er niet sterk afgeweken moeten worden van gelijkaardige projecten in de Romeinse stad Tongeren. Er worden vooral bewoningsresten en een eventueel wegtracé verwacht. De standaard (natuur)wetenschappelijke onderzoeken die hiervoor in aanmerking komen, zijn: paleotbotanisch onderzoek (waardering en 40