Ethische reflectie & Casuistiek
|
|
- Jelle Dekker
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Programma Ethiek in de Huisartsgeneeskunde Ethische reflectie & Casuistiek September 2005 Samenstellers: Contactpersoon: R. Janssens, M. de Vries, G. Kimsma, E. van Leeuwen R. Janssens tel / Centrum voor Ethiek en Levensbeschouwing VU Medisch Centrum 1
2 Inleiding Als (huis)arts kom je dagelijks in aanraking met morele problematiek. Kenmerkend voor een moreel probleem is dat het niet op het eerste gezicht duidelijk is wat de juiste handelwijze is. Soms staan meerdere handelingsmogelijkheden open en vereist het reflectie om de beste te kiezen. Soms wordt je gedwongen te kiezen tussen twee kwaden (of twee goeden) en kost het moeite om de minst kwade optie (of de beste) te bepalen en daar vervolgens naar te handelen. Morele keuzes gaan je niet altijd in de koude kleren zitten. Het is niet gemakkelijk om iets na te laten wat op het eerste gezicht is geboden of iets te doen wat op het eerste gezicht is verboden. Moraal doet een relatief sterk appèl op mensen. Uiteindelijk ben jezelf, als persoon of, in casu, als huisarts in het geding. Daarom wordt in deze bijeenkomsten niet alleen aandacht geschonken aan de handelingsvraag maar eveneens aan meer algemene vragen zoals: wat is een goede huisarts? Welke talenten zou hij/zij moeten bezitten om op een verantwoorde wijze zijn/haar vak uit te oefenen? Hoe stel ik grenzen tussen beroepsuitoefening en privé-leven? Deze algemene vragen komen in de context van concrete casuïstiek uit jullie huisartspraktijk aan de orde. Vanuit de gedachte dat medische ethiek praktisch relevant dient te zijn, hebben ethici verschillende methoden voor moreel beraad ontwikkeld. Deze methoden dwingen je om stil te staan bij de verschillende kanten van een casus en bij de verschillende, vaak conflicterende, morele waarden die daarbij in het geding zijn. Sommige methoden richten zich enkel op de handelingsvraag. Deze methoden zijn probleemgeoriënteerd. Andere methoden richten zich in het bijzonder op degene die dient te handelen. Deze methoden worden houdingsgeoriënteerd genoemd. Beide oriëntaties vragen om aandacht omdat ze relevant zijn voor de beroepsuitoefening als arts. Doel van de bijeenkomsten over ethische reflecties is om de beide oriëntaties te gebruiken voor een ethische verdieping van je handelen als arts. De nadruk zal tijdens de bijeenkomst liggen op casuïstiek die door jullie zelf is aangeleverd. Rien Janssens Martine de Vries Gerrit Kimsma Evert van Leeuwen 2
3 1. Doelstellingen van de bijeenkomsten `ethische reflectie en eigen casuistiek Met deze bijeenkomst wordt het volgende beoogd: 1. Het leren benoemen, analyseren en evalueren van de moreel relevante aspecten van concrete casuïstiek. 2. Het leren verbinden van concrete keuzeproblematiek uit de huisartsenpraktijk met morele houdingen, deugden en talenten die van een (huis)arts gevraagd worden. 3. Het verschaffen van algemeen inzicht in inhoud en nut van twee verschillende methoden voor ethische reflectie; een probleemgeoriënteerde en een houdingsgeoriënteerde methode. 4. Het kunnen toepassen van beide soorten methoden voor ethische reflectie op concrete casuïstiek. 3
4 Voorbereiding Van de Haio wordt verwacht: 1. Aanleveren van één bestaande casus uit zijn/haar praktijk op papier 2. Een beargumenteerd oordeel over inhoud en nut van beide methodes 3. Toepassing van beide methodes op concrete casuïstiek Tijdschema: 40 min. Introductie, bespreking van opdracht en discussie 60 min. Houdingsgeoriënteerde casuïstiekbespreking 20 min. Pauze 60 min. Probleemgeoriënteerde casuïstiekbespreking (Voorzitter van het beraad uit de Haio-groep) 4
5 Ethische reflectie Rien Janssens Inleiding Het is niet overdreven om te stellen dat zorgverleners elk uur van de dag morele beslissingen nemen. De geneeskunde zelf is immers doordrenkt met moreel relevante thema s. Meestal is een morele beslissing niet problematisch en is het op het eerste gezicht duidelijk welke waarde, welke norm, of welk moreel principe, geldt in dit concrete geval. Wanneer er meerdere waarden in het geding zijn, is meestal duidelijk welke waarde het zwaarste weegt. Het morele medisch handelen voltrekt zich dan bijna reflexmatig. Soms echter is niet meteen helder wat gedaan moet worden. Een keuze tussen de verschillende in het geding zijnde principes vergt dan reflectie en zorgvuldige afweging. Er is sprake van een moreel probleem of dilemma. Twee of meer principes, waarden of normen die op gespannen voet met elkaar staan blijken onvermijdelijk en gelijktijdig te gelden. Een keuze krijgt dan iets tragisch omdat de arts gedwongen wordt één geldende norm te overtreden. Niet zelden raken zulke keuzes de arts ook emotioneel. Euthanasie is een voorbeeld, zij het een niet zo alledaags voorbeeld, van een moreel dilemma met een tragisch aspect. Een oplossing in strikte zin is bij een dilemma onmogelijk, juist omdat de waarden die elkaar tegenspreken, onvermijdelijk blijken te gelden. Tegelijkertijd moet er in de praktijk een besluit genomen worden. En vervolgens dient dit besluit ook, met goede redenen omkleed, verantwoord te worden naar de patiënt toe. Om artsen en andere zorgverleners te helpen bij het hanteren van morele problematiek en het maken van moeilijke morele keuzen zijn de laatste jaren verschillende instrumenten ontwikkeld; zogenaamde methoden voor moreel beraad. Sommige methoden focussen op de handelingsvraag; dit worden probleemgeoriënteerde methoden genoemd. Andere methoden focussen niet zozeer op de handeling maar op het handelingssubject, ic de huisarts. Beide methoden komen aan de orde. 1. Achtergrond en ontstaan van methoden voor moreel beraad Sinds de introductie van afdelingen medische ethiek aan academische medische centra (nog niet zo heel lang geleden) kunnen ethici gecontacteerd worden door afdelingen van het ziekenhuis wanneer daar sprake is van een moreel dilemma. In het begin was de ervaring van veel klinisch ethici dat daarbij voornamelijk oplossingsgericht te werk werd gegaan. Nadat de casus was gepresenteerd werd met name ingegaan op de vraag wat moeten we doen? Relevante feiten werden onvoldoende benoemd, onbekende feiten werden onvoldoende geïdentificeerd, relevante waarden evenmin. Verder bleven mogelijke conflicten of meningsverschillen over de casus in het team vaak onbesproken. Met name de artsen deden aan de discussie mee, de verpleegkundigen en andere betrokkenen veel minder. Aldus voerde het medische perspectief op een casus de boventoon maar kwamen andere belangrijke perspectieven (het perspectief van de verpleegkundige, sociaal werker, psycholoog etc.) veel minder aan de orde. Er ontwikkelde zich geen consensus. Al snel werd daarom voor ethische consultatie de noodzaak gevoeld een structuur aan te brengen. Op verschillende plekken gingen ethici hiermee aan de slag. Analoog aan de verschillende bestaande ethiekopvattingen 5
6 en wijzen van ethiekbeoefening concentreerden sommige ethici zich vooral op de handelingsvraag terwijl anderen zich veel meer concentreerden op het handelingssubject. 2. Doel en structuur van de methoden Tijdens de bijeenkomst wordt gewerkt met twee verschillende soorten van methoden: een probleemgeoriënteerde en een houdingsgeoriënteerde methode (zie bijlage). Bij de eerste methode staat de handelingsvraag centraal, bij de tweede methode het handelingssubject Probleemgeoriënteerde methode Bij elke probleemgeoriënteerde methode dient één vraag altijd aan de orde te komen: Wat is het morele probleem? Het is van groot belang om deze vraag aan het begin van een overleg te stellen. Er dient immers overeenstemming te zijn over het te bediscussiëren onderwerp. Zo wordt voorkomen dat de deelnemers aan het overleg met verschillende vragen de discussie ingaan en langs elkaar heen blijven praten. Soms is het morele probleem eenduidig, ook dan is het van belang om het zo kort en bondig mogelijk te formuleren. Soms gaat een belangrijk deel van het overleg over de vraag wat eigenlijk het morele probleem is. Het kan gebeuren dat, nadat de feiten en relevante waarden zijn benoemd, het initieel geformuleerde probleem, toch niet het centrale probleem van de casus is. De voorzitter van een beraad dient hier alert op te zijn en de deelnemers dan uit te nodigen het probleem te herformuleren. Pas daarna kan de uiteindelijke handelingsvraag (wat gaan we doen?) gesteld worden. Soms ook wordt tijdens het beraad duidelijk dat de casus in feite geen moreel probleem behelst maar een andersoortig probleem. Wanneer bijvoorbeeld onduidelijk is waaróm een patiënt een zinvolle en effectieve behandeling weigert of waaróm de ouders van een zeer zwaar gehandicapte pasgeborene toch koste wat kost willen doorbehandelen, lijkt eerder sprake te zijn van een communicatief probleem dan van een moreel probleem. Het overleg kan dan opgeschort worden. Pas wanneer voldoende duidelijkheid verkregen is over de werkelijke motieven van de patiënt cq ouders kan het beraad voortgezet worden. Aan het begin van het overleg wordt tevens geïnventariseerd welke handelingsmogelijkheden er zijn. Deze inventarisering is voorlopig en kan te allen tijde aangevuld worden. De probleemgeoriënteerde methode kijkt naar de feiten. De belangrijkste feiten dienen benoemd te worden en ontbrekende feitelijke informatie dient zo mogelijk opgevraagd te worden. Vastgesteld moet worden welke feiten onbekend zijn. Met name bij prospectieve casusbesprekingen zullen feiten onbekend blijven. Wanneer feiten onbekend blijven die wel eens cruciaal zouden kunnen zijn voor de morele keuze zal het overleg verplaatst moeten worden naar een later tijdstip. Wanneer minder belangrijke feiten onbekend blijven of wanneer het gaat om een casusbespreking in een onderwijssetting, zullen de deelnemers moeten roeien met de riemen die ze hebben. Juist in deze fase van het overleg wordt van alle deelnemers inbreng verwacht zodat een zo rijk en volledig mogelijk beeld ontstaat van de casus. Bijna nooit beperkt casuïstiek zich tot medische feiten maar altijd komen ook verpleegkundige, levensbeschouwelijke en sociale dimensies aan de orde. Ook kostenoverwegingen en schaarste in de zorg kunnen een rol spelen. Nadat de feiten zijn benoemd vindt een analysefase plaats waarin het perspectief van de betrokkenen, patiënt en zorgverleners, zo goed mogelijk wordt geschetst. Vaak is er sprake van een meningsverschil tussen arts en patiënt. Binnen een ziekenhuissetting kan er bijvoorbeeld ook sprake zijn van meningsverschillen tussen verpleegkundige en arts. Explicitering van het meningsverschil tijdens het moreel beraad voorkomt niet alleen 6
7 escalatie, het leidt meestal ook tot begrip voor elkaars standpunten of zelfs overeenstemming. De deelnemers dienen in deze fase op te passen voor ideologisch gebruik van morele waarden. Veel problemen lijken opgelost te kunnen worden door al te gemakkelijk te veronderstellen dat de patiënt wel verminderd wilsbekwaam zal zijn en niet in staat is de beslissing te nemen. En al te gemakkelijke toepassing van de geldende wetgeving kan ook tot een versmalling van het debat leiden. Niet strafbaar wil nog niet zeggen dat ethisch gesproken de juiste beslissing is genomen. Ten slotte vindt de besluitvormings- of afwegingsfase plaats. Op basis van de relevante argumenten wordt een handeling voorgesteld. De probleemgeoriënteerde methode vermijdt het woord oplossing. Waar het in het ethisch overleg in laatste instantie om gaat is of het besluit verantwoord kan worden; of het met andere woorden een aanvaardbaar besluit is. De ervaring leert dat wanneer de relevante feiten geëxpliciteerd zijn en de relevante waarden en argumenten benoemd zijn, de afweging min of meer vanzelf uit de discussie voortvloeit en er een consensus ontstaat. Een stemming is zelden nodig. Dit laat vanzelfsprekend onverlet dat een consensus niet impliceert dat het besluit ook het beste besluit is (de vraag naar het beste besluit is per definitie onbeantwoordbaar). Maar een consensus heeft wel moreel gewicht. De verantwoordelijke zorgverlener cq de behandelend arts heeft zwaarwegende redenen nodig om het besluit dat uit het moreel beraad komt naast zich neer te leggen. Het is een zwaarwegend advies. Idealiter is een probleemgeoriënteerd moreel overleg multidisciplinair. Doel is immers om gezamenlijk een zo rijk mogelijk beeld van de casus te schetsen vanuit zo veel mogelijk verschillende professionele perspectieven. Binnen de praktijk van de huisartsgeneeskunde zal deze mogelijkheid zich niet vaak voordoen. De methodes kunnen echter ook gebruikt worden bij intercollegiale consultaties en zelfs kunnen ze de huisarts alleen, als kapstok, geheugensteuntje of checklist, van dienst zijn. Behoudens uitzonderingssituaties wordt de patiënt zelf niet voor het overleg uitgenodigd. Wel dient hij of zij geïnformeerd te worden over het overleg. Van belang is dat alle deelnemers zich volstrekt vrijelijk moeten kunnen uiten, ook wanneer het gaat om belastende informatie over de patiënt. Zijn de deelnemers nu ook verantwoordelijk voor het besluit? Afgesproken wordt wie welk deel van het besluit voor zijn rekening neemt. Wanneer het gaat om een medische behandeling blijft de arts eindverantwoordelijk. Deze is aanspreekbaar op zijn besluit en zal zich voor de patiënt, diens naasten en zijn collega s moeten kunnen verantwoorden. De deelnemers aan het beraad hoeven dat niet. Als een onafhankelijk voorzitter van buiten de afdeling gevonden kan worden heeft dat de voorkeur boven een betrokkene. Een voorzittende betrokkene heeft de neiging nogal op de voorgrond te treden en de discussie te voeren vanuit zijn/haar perspectief. De voorzitter hoeft geen ethicus te zijn alhoewel er mogelijk voordelen zijn wanneer een ethicus beschikbaar is. Van een ethicus mag kennis van morele argumentaties verwacht worden en kennis van de ethische debatten die reeds gevoerd zijn. Een goede filosoof is volgens Socrates een vroedvrouw. De morele intuïties en de morele kennis zijn al aanwezig in de deelnemers. De filosoof hoeft er slechts uit te halen wat er in zit. Dit beeld is ook van toepassing op de voorzitter van een probleemgeoriënteerd moreel beraad. 7
8 2.2. Houdingsgeoriënteerde methoden Voor een deel is medisch handelen gebaseerd op vanzelfsprekendheden. Voor de meeste behandelingsvoorstellen die je doet is voldoende bewijs; in principe verdient de behandeling met de hoogste (kosten)effectiviteit de voorkeur en meestal is de keuze snel gemaakt. Gelukkig maar, want als je je elk moment van de dag geconfronteerd zou zien met morele keuzeproblematiek zou je het vak niet lang volhouden. Weliswaar ben je als huisarts de gehele dag moreel bezig, maar de morele overtuiging van waaruit je werkt is zelf niet onderwerp van reflectie. Het is in de meeste gevallen duidelijk welke morele waarde of norm in dit geval het zwaarst weegt. Je morele overtuiging als arts wordt niet bevraagd. Het zijn precies deze vanzelfsprekende morele overtuigingen van waaruit je je professioneel handelen stuurt die onderwerp zijn van houdingsgeoriënteerd moreel beraad. In een houdingsgeoriënteerd moreel beraad wordt van de deelnemers verwacht dat ze hun overtuigingen die zo vanzelfsprekend lijken op het spel zetten, bevragen. Misschien blijkt dan wel dat wat zo vanzelfsprekend lijkt, bij nader inzien helemaal niet zo vanzelfsprekend is. Het op het spel zetten van ogenschijnlijke vanzelfsprekendheden maakt de deelnemers gevoelig voor de morele complexiteit van praktijksituaties. In plaats van makkelijker, wordt het dan moeilijker de knoop door te hakken en een beslissing te nemen, juist omdat de complexiteit van een situatie aan het licht is gekomen. Geconfronteerd met concrete casuïstiek heb je vaak een eerste intuïtie; een nog onbereflecteerde reactie die je ingeeft zus of zo te handelen. In houdingsgeoriënteerd moreel overleg gaat het niet om die uiteindelijke handeling maar wel om de vraag waar die eerste intuïtie vandaan komt en hoe die primaire reactie op een casus verklaard kan worden. De wijze waarop wij aankijken tegen casuïstiek is een bepaalde wijze. Het had ook anders gekund. Voor een deel laat zich deze wijze verklaren door opvoeding en scholing die op hun beurt weer deel uitmaken van een bepaalde cultuur in een bepaald tijdvak. Het onbehagen dat we ervaren wanneer aan patiënten in andere culturen ernstige diagnoses niet verteld worden zegt ook iets over de waarde die wij in onze cultuur hechten aan autonomie en zelfbeschikkingsrecht. Onze reactie op concrete casuïstiek is een particuliere reactie, bepaald door tijd en cultuur. Houdingsgeoriënteerd overleg wil de deelnemers een zekere openheid verschaffen voor andere mogelijke reacties en andere mogelijke zienswijzen. Het idee is dat de confrontatie van datgene wat wij ogenschijnlijk als vanzelfsprekend aanvaarden met datgene wat ons op het eerste gezicht als vreemd voorkomt een vruchtbare confrontatie is die ons beter zicht geeft op onze eigen vooronderstellingen en ons er soms toe noopt deze vooronderstellingen te herzien. Is bijvoorbeeld autonomie in onze cultuur wel zo absoluut als het soms wordt voorgespiegeld? Dienen we de patiënt koste wat kost op het hart te drukken dat hij niet genezen kan worden, ook al lijkt hij nog niet in staat dit te aanvaarden? Kunnen we ook niet wijzer worden van de wijze waarop waarheid aan het ziekbed gestalte krijgt in andere culturen? Juist in een multiculturele samenleving als de onze zijn dit soort vragen relevant, niet enkel voor je identiteit als arts maar ook voor de dagelijkse praktijk. In houdingsgeoriënteerd moreel overleg is het de kunst niet te oordelen, maar het oordeel op te schorten. Eerst dienen andere perspectieven aan de orde te komen, voordat we vanuit onze ogenschijnlijk vanzelfsprekende overtuigingen de vraag die de casus stelt gaan beantwoorden. We dienen dus een omweg te maken langs andere (sub)culturen en tijden. De antwoorden die we geven blijven voorlopig, maar juist wanneer we de particulariteit van onze hedendaagse antwoorden beseffen wordt sensibilisering en zorgvuldige afweging mogelijk. Beslissingen worden niet gemakkelijker, eerder moeilijker, wanneer de morele complexiteit van casuistiek goed voor het voetlicht is getreden. Houdingsgeoriënteerd moreel beraad begint dus met een formulering van eerste reacties/intuïties. Vervolgens wordt gekeken naar wie, vanuit welk perspectief, de casus 8
9 vertelt. De casus wordt daarbij als het ware beschouwd als een verhaal, de inbrenger van de casus als een auteur. De deelnemers worden uitgenodigd het verhaal/de casus te vertellen vanuit een ander perspectief vanuit de vooronderstelling dat de inbrenger ook maar één mogelijk perspectief heeft ingenomen. Andere perspectieven zijn altijd mogelijk. Zoals elk verhaal heeft ook elke casus een structuur, met een plot, een bepaalde spanningsboog. Soms stapelt morele problematiek zich op, hetgeen een toename aan spanning met zich meebrengt en ongewisheid over de afloop. De arts is personage en aan hem/haar is de vraag te zorgen voor een zo goed mogelijk einde. Nadat de structuur van het verhaal is blootgelegd (soms zijn meerdere structuren tegelijkertijd mogelijk, afhankelijk van de wijze van kijken) worden de deelnemers uitgenodigd elementen van het verhaal te wijzigen; personages of gebeurtenissen. Wat als de patiënt wel meerderjarig was geweest? Wat als hij niet wilsbekwaam was geweest? Wat als ik in de schoenen van die verpleegkundige had gestaan? Etc. Verhalen cirkelen om een bepaalde kern; een algemeen gegeven dat voor ons als lezer van het verhaal van belang is. Verhalen zijn met andere woorden een illustratie van iets algemeners dat in principe ieder van ons aan zou kunnen spreken. De deelnemers dienen in deze fase dit algemene, waarvan het verhaal een illustratie is, te benoemen. Dat kan te maken hebben met zinvragen rondom pijn en lijden of met bepaalde waarden en voorstellingen die in onze cultuur van belang zijn. Vaak worden deze deugden/waarden/normen in de casus benoemd. De deelnemers dienen te inventariseren wat de sleutelwoorden zijn van de casus en wat de betekenis is van die sleutelwoorden. Ook hier geldt weer dat er niet één betekenis is; hoe meer betekenissen gearticuleerd worden, hoe vruchtbaarder het voor het overleg is want hoe genuanceerder over de morele problematiek gedacht zal worden. Soms worden casus gepresenteerd in termen van normen, rechten en plichten, soms ook in termen van waarden en idealen, soms ten slotte in termen van deugden en talenten. De deelnemers wordt gevraagd de casus na te vertellen in elk van deze drie vormen. Ten slotte wordt teruggekoppeld naar de eerste vraag. Zijn de eerste, intuïtieve reacties van de deelnemers veranderd? Wat zijn de verschillen en wat heb je over jezelf geleerd van dit morele overleg? Het zal geen verbazing wekken dat dit soort houdingsgeoriënteerd moreel overleg lang kan duren. In de medische praktijk ontbreekt de tijd en zeker omdat het niet in eerste instantie om de handelingsvraag gaat ook de prioriteit. Tijdens de bijeenkomst wordt wel tijd gemaakt voor dit soort overleg, evenwel in de overtuiging dat niet alle hierboven uiteengezette aspecten aan de orde hoeven te komen. Evenals een probleemgeoriënteerd overleg is ook een houdingsgeoriënteerd overleg idealiter multidisciplinair. Ook hier is het doel een zo rijk mogelijk beeld van de casus te schetsen, niet zozeer ten behoeve van een doordachte oplossing maar ten behoeve van een sensibilisering, een aanscherping van de morele overtuigingen van de deelnemers. Omdat dit overleg, meer nog dan probleemgeoriënteerd overleg stoelt op filosofische noties (deugden, waarden, normen, en de verschillende betekenissen daarvan) kan het een voordeel zijn wanneer de voorzitter van het beraad filosofisch geschoold is. Hij/zij zal in elk geval duidelijk moeten maken waarin normen zich onderscheiden van deugden en deugden van idealen en waarden etc. 9
10 Bijlage 1. De probleemgeoriënteerde methode, gebaseerd op het zgn. Utrechts stappenplan Fase 1 Verkenning 1. Welke vragen roept deze casus op? Fase 2 Explicitering 2. Wat is de morele vraag? 3. Welke handelingsmogelijkheden staan op het eerste gezicht open? 4. Welke feitelijke informatie ontbreekt op dit moment? Fase 3 Analyse 5. Wie zijn bij de casus betrokken? Vanuit welk perspectief? 6. Welke argumenten zijn relevant voor de beantwoording van de morele vraag? Fase 4 Afweging 7. Wat is het gewicht van deze argumenten? 10
11 8. Welke handelingsmogelijkheid verdient de voorkeur? Fase 5 Aanpak 9. Welke concrete stappen vloeien hieruit voort? 11
12 2. De houdingsgeoriënteerde methode voor moreel beraad, gebaseerd op de hermeneutische benadering 1. Eerste reacties/intuïties 2. Welk perspectief wordt ingenomen? Hoe wordt de casus verteld? Wie is aan het woord? - Vertel het verhaal vanuit het perspectief van een ander personage 3. Hoe wordt het probleem/verhaal voorgelegd? Wat is de structuur van het verhaal? De pointe/het plot? - Beschrijf de verhaalstructuur - Breng variaties aan in deze structuur qua personages/gebeurtenissen 4. Wat is de inhoud? - Van welk algemeen probleem is het verhaal een voorbeeld? 12
13 - Noem andere voorbeelden van illustraties van dit algemene probleem (literatuur/film/eigen ervaring) 5. Sleutelwoorden - Benoem de sleutelwoorden van de casus - Wat is de betekenis van deze sleutelwoorden? Zijn andere betekenissen mogelijk? Is er een diepste betekenis? 6. Ethische theorieën - Beschrijf het verhaal in termen van normen/plichten/rechten - Beschrijf het verhaal in termen van waarden/idealen - Beschrijf het verhaal in termen van deugden/ondeugden 7. Terug naar de casus - Koppel terug naar je eerste intuïtie en vergelijk je mening - Wat zijn de leermomenten geweest? 13
14 Opdracht 1. Formuleer een beargumenteerd oordeel over beide methodes voor moreel beraad. 2. Is er een methode die jouw voorkeur heeft? Beargumenteer waarom (niet). 3. Op welke wijzen zou je de methodes binnen de huisartsgeneeskunde kunnen gebruiken? 14
Leren van je eigen mores Spreken over waarden en normen met verpleegkundigen
Nurse Academy lustrumcongres 2014 Leren van je eigen mores Spreken over waarden en normen met verpleegkundigen Amersfoort, 17 november 2014 Jos de Munnink, gespreksleider moreel beraad GGNet Contact: j.demunnink@ggnet.nl
Nadere informatieMensen en naasten. Over de vervlochtenheid van individuen. Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht LUMC 20 MEI 2016
Mensen en naasten Over de vervlochtenheid van individuen Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht LUMC 20 MEI 2016 Kwesties ter bespreking Belangen Wilsbekwaamheid en vertegenwoordiging Identiteit Sociaal leven
Nadere informatieVoorwoord 11 Inleiding 13
Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie
Nadere informatieReflectie #Zo dus! Hieronder vind je een aantal oefeningen om te leren reflecteren waar je zelf mee aan de slag kunt.
Reflectie #Zo dus! Hieronder vind je een aantal oefeningen om te leren reflecteren waar je zelf mee aan de slag kunt. In je eentje Time-out reflectie Time-out reflectie is een snelle manier om in je eentje
Nadere informatieMoreel Beraad. Roelie Dijkman, specialist ouderengeneeskunde SHDH
Moreel Beraad Roelie Dijkman, specialist ouderengeneeskunde SHDH Wat is goed handelen? Wat en wie bepaalt dat? Ethiek Het systematisch nadenken over normen en waarden die in handelings- en beslissituaties
Nadere informatieMethode voor moreel beraad uit het moresprudentieproject
Methode voor moreel beraad uit het moresprudentieproject Moreel beraad is een dialogische werkvorm waarin het onderzoeken van een casus centraal staat. Het is een stappenplan waarin zowel houdingsgerichte
Nadere informatieEthische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.
Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid
Nadere informatieStudiedag MIO 24 juni Handleiding Workshop. Ethische reflectie
Studiedag MIO 24 juni 2010 Handleiding Workshop Ethische reflectie 1 2 Methodiek voor ethische reflectie Mieke Clement, Erna Ponds Verloskundigen komen in hun dagelijkse werkzaamheden dilemma s of morele
Nadere informatieTEGENWERKEND GEDRAG VAN KLANTEN: gedragsvormen en ombuigmethoden
TEGENWERKEND GEDRAG VAN KLANTEN: gedragsvormen en ombuigmethoden Er is sprake van tegengestelde belangen als de klant iets doet wat de vrijwilliger niet wil. Vaak lost zo'n situatie zich vanzelf op: de
Nadere informatieDilemmamethode. Formuleer het dilemma:
Dilemmamethode (zie: Jacques Graste, Omgaan met dilemma s. Een methode voor ethische reflectie hoofdstuk 2 in Henk Manschot en Hans van Dartel In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor ethiek in
Nadere informatieRobert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep
Robert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep (potentiele) belangenverstrengeling Geen Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Nee Sponsoring/ onderzoeksgeld Honorarium Aandeelhouder
Nadere informatieConclusies, aanbevelingen en vervolgstappen
De rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde 39 5 Conclusies, aanbevelingen en vervolgstappen In dit hoofdstuk wordt puntsgewijs een opsomming gegeven van de conclusies over de rol, de verantwoordelijkheden,
Nadere informatieCultuureducatie met Kwaliteit
Cultuureducatie met Kwaliteit Doorlopende leerlijn literatuur Groep 7 Lessenreeks basis Deze leerlijn is ontwikkeld door Bibliotheek Zoetermeer. Schrijversbezoek Informatie over Schrijversbezoek Groep
Nadere informatieEffectieve samenwerking: werken in driehoeken
Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Werken in driehoeken is een wijze van samenwerking die in elke organisatie en in elk netwerk mogelijk is. Het maakt dat we kunnen werken vanuit een heldere
Nadere informatieCasus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode?
Casus Seksuele handelingen als zorgvraag: directe aanpassing beroepscode? 1. Inleiding In de media was de afgelopen weken uitgebreid aandacht voor de casus van de studente verpleegkunde die geacht werd
Nadere informatieAnnette Koops: Een dialoog in de klas
Annette Koops: Een dialoog in de klas Als ondersteuning bij het houden van een dialoog vindt u hier een compilatie aan van Spreken is zilver, luisteren is goud : een handleiding voor het houden van een
Nadere informatieMeedoen& Meetellen. Wat betekent het voor mensen met een verstandelijke beperking? Trainingsmodules voor professionals
Meedoen& Meetellen Wat betekent het voor mensen met een verstandelijke beperking? Trainingsmodules voor professionals Samenstelling trainingsmodule Eline Roelofsen Roel Schulte www.verwondering.nu Illustratie
Nadere informatieKwaliteitsvol praktijkvoeren OLA Het klinisch consult. Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht KU Leuven
Kwaliteitsvol praktijkvoeren OLA Het klinisch consult Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht KU Leuven Medische ethiek van theorie naar praktijk Eerste semester Modellen en methoden in medische ethiek
Nadere informatieHet advies in praktijk
Het advies in praktijk Werken met een ethisch stappenplan Studiedag 23 januari 2009 Laura is 17 en heeft sedert haar geboorte een diep mentale handicap. Meermaals per dag kent zij ernstige woedeuitbarstingen,
Nadere informatieEffectieve samenwerking: werken in driehoeken
Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Werken in driehoeken is een wijze van samenwerking die in elke organisatie, projectteam en netwerk mogelijk is. Het maakt dat we kunnen werken vanuit een heldere
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2010 - II
Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien
Nadere informatieVisitatie en Inspiratie
Visitatie en Inspiratie BG-dagen, Papendal Vrijdag 19 juni 2015 Gertjan Beens Sabrina Kwint Jos Manders Disclosure belangen spreker Dienstverband(en) Eigen onderneming(en) en aandelen HumanCapitalCare
Nadere informatiereflectieopdrachten en door middel van het toepassen van het analysemodel in praktijkcases.
Toelichting vooraf Een van onze auteurs, Pierre Winkler, heeft op verzoek van de landelijke kenniskring ethiek in het mbo, een lezing gehouden over plaats en vormgeving van ethiek in SLB, Burgerschap en
Nadere informatiecompetenties en voorbeeldvragen
competenties en voorbeeldvragen 1 Aanpassingsvermogen Blijft doelmatig handelen door zich aan te passen aan een veranderende omgeving of veranderende taken, andere vakgebieden of verantwoordelijkheden
Nadere informatieAbstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen
Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen Prudentiareeks Redactie Martien Pijnenburg Marius Nuy met bijdragen van Theo Beemer Bert Gordijn & Frank Kortmann Henk
Nadere informatieOPLOSSINGESGERICHTE GESPREKSVOERING MET LEERLINGEN. Doel van de workshop STARTVRAAG. 21 november Annemarie Bakker
OPLOSSINGESGERICHTE GESPREKSVOERING MET LEERLINGEN 21 november 2013 Annemarie Bakker Hogeschool Windesheim Master SEN jm.bakker@windesheim.nl Doel van de workshop Kennismaken met oplossingsgerichte gesprekvoering
Nadere informatieInhoud. Voorwoord 11 Inleiding 17. Deel I Ethische reflectie 19
Voorwoord 11 Inleiding 17 Deel I Ethische reflectie 19 1 Wat is ethische reflectie en waarom is het belangrijk? 21 1.1 Eigen welzijn 22 1.2 Algemeen welzijn 25 1.2.1 Afhankelijkheid van andere mensen 25
Nadere informatieCAT B / Cursusafhankelijke toets
Oefentoets CAT B1.2.4 0809 / Cursusafhankelijke toets Cursus B1.2 4 0708 het verhaal van de patiënt Cursuscoördinator dr. A.K. Oderwald 4 Opdrachten, gesloten boek, open vragen, MET antwoord aanwijzingen
Nadere informatieInleiding in het gezondheidsrecht
Programma Ethiek in de Huisartsgeneeskunde Tweede bijeenkomst Inleiding in het gezondheidsrecht Juni 2004 Samenstellers: MC de Vries, E van Leeuwen, GK Kimsma Contactpersoon: E van Leeuwen, 020-4448210
Nadere informatieIntervisie Wat is het? Wanneer kun je het gebruiken?
Intervisie Wat is het? Intervisie is een manier om met collega's of vakgenoten te leren van vragen en problemen uit de dagelijkse werkpraktijk. Tijdens de bijeenkomst brengen deelnemers vraagstukken in,
Nadere informatieKwetsbaarheid delen in de zorg
Kwetsbaarheid delen in de zorg workshop ethische dilemma s 2 oktober 2017 Marita de Kleijne, Commissie Ethiek dr. Hans van Dartel, ethicus Opzet Introductie: ethiek en beroepsvereniging Kwetsbaarheid in
Nadere informatieGoed verplegen. Kernelementen van een verpleegkundige beroepsethiek. Een voorstel. Oostende 19 maart 2018
Goed verplegen Kernelementen van een verpleegkundige beroepsethiek. Een voorstel. Oostende 19 maart 2018 Uitgangspunten en overwegingen Definities ethiek: 1. Systematische reflectie op waarden en normen
Nadere informatieEthisch redeneren. Ofwel: ethische reflectie. Cok den Hertog. Instructiecollege voor verpleegkundigen i.o. (versie sept. 2014)
Ethisch redeneren Ofwel: ethische reflectie Instructiecollege voor verpleegkundigen i.o. (versie sept. 2014) Cok den Hertog Wat is ethiek? Ethiek is een systematische bezinning op wat goed of slecht /
Nadere informatie29 800 XVI Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2005
vra2005vws-10 29 800 XVI Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2005 VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Vastgesteld... 2005
Nadere informatieInschatting wilsbekwaamheid volgens KNMG richtlijn
Naam patiënt:.. Geboortedatum patiënt:... Naam afnemer: Datum afname: Inschatting wilsbekwaamheid volgens KNMG richtlijn 1. Wilsbekwaamheid wordt altijd beoordeeld ter zake een bepaald onderzoek of bepaalde
Nadere informatieEerste richtlijnen voor het omgaan met euthanasie vragen van cliënten en hun families die bij Geriant in behandeling zijn
Eerste richtlijnen voor het omgaan met euthanasie vragen van cliënten en hun families die bij Geriant in behandeling zijn Praat erover: 1. Je hoeft niet alles te weten of te begrijpen over euthanasie bij
Nadere informatieEthisch redeneren Ofwel: ethische reflectie
Ethisch redeneren Ofwel: ethische reflectie (Versie augustus 2016) Onderdeel van verpleegkundige beroepsethiek Cok den Hertog Wanneer moet je aan een moreel (ethisch) probleem denken? Je moet hieraan denken
Nadere informatieUITSPRAAK VAN HET COLLEGE VAN TOEZICHT van de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW) te Utrecht
UITSPRAAK VAN HET COLLEGE VAN TOEZICHT van de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW) te Utrecht Betreffende klacht 14.30T ingediend door de heer en mevrouw A. (hierna te noemen klagers
Nadere informatieDilemmics. Morele Oordeelsvorming. Werkboek. voor medewerkers van het Ministerie van Buitenlandse Zaken
Dilemmics Morele Oordeelsvorming Werkboek voor medewerkers van het Ministerie van Buitenlandse Zaken 2013 Werkboek Morele Oordeelsvorming 1 2014. Dilemmics. Alle rechten van deze uitgave zijn voorbehouden.
Nadere informatieAnders kijken, anders leren
Anders kijken, anders leren Inleiding De transformatie van het sociaal domein stelt andere eisen aan de competenties van de professionals. Multidisciplinair, met oog voor participatie en eigen regie van
Nadere informatieIntercollegiale Consultatie
Intercollegiale Consultatie Persoonlijk Advies Coaching en Training Materiaal Pagina 1 Intercollegiale Consultatie Intercollegiale Consultatie kan als werkwijze onderdeel zijn van de persoonlijke en professionele
Nadere informatie3. Principes ophalen en groeperen: wat is voor de groep dus effectief samenwerken?
FCE / Stichting Opleidingskunde 2007 Een groep interviewen met de waarderende methode Bijvoorbeeld over samenwerken... 1. Thema scherp (het gaat in dit voorbeeld over effectief samenwerken ) 2. In kleine
Nadere informatieCursusinformatie Moreel beraad
Cursusinformatie Moreel beraad Cursusdoelen: De cursist kan zelfstandig een moreel beraad leiden volgens de gespreksmethode van Reliëf. De cursist - heeft kennis van basisbegrippen uit de ethiek - kan
Nadere informatieMELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING
MELDCODE HUISELIJK GEWELD EN KINDERMISHANDELING Achtergrond: Op grond van een nieuw artikel 3a WVO (Wet Voortgezet Onderwijs) is ook de onderwijssector (naast gezondheidszorg, maatschappelijke ondersteuning,
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding vallen beiden onder de euthanasiewet.
00 Euthanasie 1 Inleiding Euthanasie of actieve levensbeëindiging is in dit ziekenhuis bespreekbaar en wordt serieus benaderd. Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken.
Nadere informatieTraining Omgaan met Agressie en Geweld
Training Omgaan met Agressie en Geweld 2011 Inleiding In veel beroepen worden werknemers geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag, waaronder agressie. Agressie wordt door medewerkers over het algemeen
Nadere informatieConsequentialisme (Gevolgenethiek)
22 oktober 2016 Ethiek Ethische theorieën Deontologie (Plichtethiek) Consequentialisme (Gevolgenethiek) Deugdethiek Casus bespreking Conclusies Filosofie van het juiste handelen. Systematische bezinning
Nadere informatieKlinisch ethisch overleg voor artsen van oppositie naar wederzijds begrip
Klinisch ethisch overleg voor artsen van oppositie naar wederzijds begrip Sprekers Anneke Dalinghaus, huisarts Kamal el Mokayad, reumatoloog MMC Judith Wilmer, klinisch geriater CZE Nico Debets, geestelijk
Nadere informatieIntervisie CooL. Doelstellingen: deskundigheidsbevordering, leren van elkaar, kwaliteitsverbetering, doorontwikkeling van het CooL-programma
Intervisie CooL Doelstellingen: deskundigheidsbevordering, leren van elkaar, kwaliteitsverbetering, doorontwikkeling van het CooL-programma Inhoud: 1. Verplicht algemeen deel (deel 1 van het verslagformulier)
Nadere informatieKwalitatief te werk! Landelijke Bijeenkomst Meten Maatschappelijke Opbrengst 17 dec 2018 Mandy Goes & Roxanne de Vrede Panteia
Kwalitatief te werk! Landelijke Bijeenkomst Meten Maatschappelijke Opbrengst 17 dec 2018 Mandy Goes & Roxanne de Vrede Panteia Doel van de sessie what s in it for me? Je weet wanneer en waarom je een kwalitatieve
Nadere informatieSamenvatting leerstof Geriatrie opleiding
Samenvatting leerstof Geriatrie opleiding Klinisch redeneren doen we in feite al heel lang. VUmc Amstel Academie heeft hiervoor een systematiek ontwikkeld, klinisch redeneren in 6 stappen, om gedetailleerd
Nadere informatieLes over gevoelige thema s VVOB 14 november 2017
Les over gevoelige thema s VVOB 14 november 2017 Democratische Dialoog Een dienst aan de samenleving 1. GEDAAN MET PRATEN? Vaststelling oktober 2014 Koning Boudewijnstichting België: Verschillen in levensbeschouwing
Nadere informatieInhoud. Vechten voor wie je bent! Illustratie van een docent 11
Inhoud Vechten voor wie je bent! Illustratie van een docent 11 Leidinggevende wie ben je? Inleiding op het centrale thema 13 Dolf van den Berg, namens alle auteurs en andere betrokkenen Wie is het die
Nadere informatieOver Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten
1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor
Nadere informatieMeldcode Cibap vakschool & ontwerpfabriek
Cibap vakschool & ontwerpfabriek dt-18-278 Stappenplan verbeterde meldcode 1 Voorwoord Voor u ligt de meldcode van Cibap vakschool voor verbeelding. Aanleiding is dat uit onderzoek is gebleken dat veel
Nadere informatieHoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 3 december 2014 Ede
Hoop doet leven, al is het maar voor even Corine Nierop- van Baalen canierop@diaconessenhuis.nl 3 december 2014 Ede Inhoud Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners
Nadere informatieEen vragenlijst voor de Empowerende Omgeving
Een vragenlijst voor de Empowerende Omgeving Introductie Met de REQUEST methode wordt getracht de participatie van het individu in hun eigen mobiliteit te vergroten. Hiervoor moet het individu voldoende
Nadere informatieBijeenkomst over geloofsopvoeding Grenzen stellen Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar
DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich bewust van de grenzen die zij stellen als het gaat om vakantie, relaties, alcohol/drugs en geloof. Ouders bespreken welke grenzen hun kinderen opzoeken rondom deze thema
Nadere informatieKritiek Voorval bespreking
Kritiek Voorval bespreking Een deelnemer vertelt aan de groep een moeilijk voorval dat hem is overkomen. Het verhaal eindigt op het moment dat de deelnemer een beslissing moest nemen. Daarna analyseert
Nadere informatieDe Wondere Werking van Verhalen
De Wondere Werking van Verhalen Multiply Your Happiness! 2013 Inleiding Sinds het begin der tijden vertellen mensen overal ter wereld, bij kampvuur en bij kaarslicht, elkaar verhalen. Dit deden en doen
Nadere informatieTAKEN EN PROFIEL. van de mentor
TAKEN EN PROFIEL van de mentor Mei 2011 MNN / regio Stichting Mentorschap Amsterdam 1 Inleiding In deze notitie zijn de taken en het profiel van de mentor beschreven. Bij het opstellen van deze notitie
Nadere informatieKoning, keizer, admiraal: psychisch kwetsbaar zijn we allemaal.
Koning, keizer, admiraal: psychisch kwetsbaar zijn we allemaal. Katrien Jacobs Jobcoach, ervaringswerker Birgit Bongaerts Psycholoog, systeemtheoretisch psychotherapeut en trainer Interactie- Academie
Nadere informatieDeze vraagstelling is nader toegespitst op de volgende sub-vragen:
Samenvatting Dit proefschrift gaat over ervaringen en leerprocessen in de ontwikkeling van de theorie en praktijk van Moreel Beraad als methode van ethiekondersteuning in de gezondheidszorg. Hoofdstuk
Nadere informatieStudenten handleiding Competentie Ontwikkel Moment
Studenten handleiding Competentie Ontwikkel Moment MBO en HBO studenten 3 de en 4 de jaars, HBO studenten verkorte opleiding en cursisten vervolgopleidingen Jeroen Bosch Ziekenhuis 1 Juni 2014, Jeroen
Nadere informatieOmgaan met kanker. Moeheid
Omgaan met kanker Moeheid Vermoeidheid is een veelvoorkomende bijwerking van kanker of de behandeling ervan. Ruim 60% van alle mensen zegt last van vermoeidheid te hebben, zelfs dagelijks. De vermoeidheid
Nadere informatieWat vraag ik aan mijn zorgverlener?
Patiënteninformatie Wat vraag ik aan mijn zorgverlener? Inleiding Deze brochure bevat aandachtspunten voor u ter voorbereiding op een gesprek met een medisch specialist over een wenselijke of noodzakelijke
Nadere informatie3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen
Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24
Nadere informatieVOORBEELD CASUS. Mag je publiekelijk ingaan tegen je baas? een socratisch gesprek uitgeschreven
VOORBEELD CASUS een socratisch gesprek uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 1 1/2 uur, in 5 stappen. Voor de volledigheid eerst nog even de gespreksstappen:
Nadere informatieHANDREIKING TEAMGERICHTE ANALYSE VAN AGRESSIE-INCIDENTEN T A V A
HANDREIKING TEAMGERICHTE ANALYSE VAN AGRESSIE-INCIDENTEN T A V A VEILIGEZORG DEN HAAG, SEPTEMBER 2016 1 WAT IS TAVA Teamgerichte analyse van agressie-incidenten (TAvA) houdt in dat u tijdens een teamoverleg,
Nadere informatieCONCEPT. Scholing Palliatieve Zorg voor verpleegkundigen. Sandra van den Hof, netwerkcoördinator Palliatieve zorg. Definitief, juni 2017
CONCEPT Scholing Palliatieve Zorg voor verpleegkundigen Sandra van den Hof, netwerkcoördinator Palliatieve zorg 2018 Definitief, juni 2017 Scholing Palliatieve zorg voor verpleegkundigen 2018 Duur van
Nadere informatieVOORBEELD CASUS. Hoe ver mag je gaan in vrijheid van meningsuiting? een socratisch gesprek uitgeschreven
VOORBEELD CASUS een socratisch gesprek uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 1 1/2 uur, in 5 stappen. Voor de volledigheid eerst nog even de gespreksstappen:
Nadere informatieProgramma van toetsing
Programma van toetsing Inleiding In samenwerking met onderwijskundige experts hebben we ons programma van toetsing ontworpen. Het programma van toetsing is gevarieerd en bevat naast kennistoetsen en beoordelingen
Nadere informatieTitel: Creatief met (kilo) gram Groep 5 rekenen 1
Titel: Creatief met (kilo) gram Groep 5 rekenen 1 De leerlingen gaan in deze les op een speelse en kritische manier een verdieping leggen in de begrippen kilogram en gram aangezien de meeste leerlingen
Nadere informatieZelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen?
Zelfbeschadiging; wat kun jij doen om te helpen? Familie of naaste zijn van iemand die zichzelf beschadigt kan erg moeilijk zijn. Iemand van wie je houdt doet zichzelf pijn en het lijkt alsof je niks kunt
Nadere informatieEven denken. Op gesprek bij de filosoof. André de Vries ISVW UITGEVERS
Even denken Op gesprek bij de filosoof André de Vries ISVW UITGEVERS Inhoudsopgave Voorwoord 5 Inleiding 11 Deel 1 I Een casus in de privésfeer 19 II Van filosoof tot filosofisch consulent 34 Het werkterrein
Nadere informatie2. WERKWIJZE IN SUPERVISIE
SUPERVISIEGIDS 1. INLEIDING Supervisie is een praktijkgebonden leermethode. In kleine groepen wordt onder begeleiding van een supervisor gewerkt aan persoonlijke leerdoelen die voortkomen uit de werkervaringen
Nadere informatie38 Tijdschrift Geestelijke Verzorging jaargang 16 nr 71
38 Tijdschrift Geestelijke Verzorging jaargang 16 nr 71 Waarden in perspectief Moreel beraad binnen de Isala klinieken Najaar 2009 ben ik door de Raad van Bestuur van de Isala klinieken aangesteld als
Nadere informatieHandreiking zelfevaluatie functioneren van het bestuur
Handreiking zelfevaluatie functioneren van het bestuur Met onderstaande handreiking wil OPF aangesloten ondernemingspensioenfondsen helpen bij het organiseren van de zelfevaluatie van het functioneren
Nadere informatieDoor behandelen op de IC
Door behandelen op de intensive care Door behandelen op de IC W.E.S. symposium Rotterdam 10 maart 2011 Rik Gerritsen, intensivist Medisch Centrum Leeuwarden Doorbehandelen op de IC Doorbehandelen op de
Nadere informatieArrangement 1 De Luisterthermometer
Arrangement 1 De Luisterthermometer DEEL 1 De manager Naam: Organisatie: Datum: Luisterprincipe 1 Luisteren begint met luisteren naar jezelf 1.1 Inventariseren van stemmen Vertel eens van een situatie
Nadere informatieAppendix 3. Attitude - Vragenlijst (B-versie)
Appendix 3. Attitude - Vragenlijst (B-versie) Inleiding Met deze vragenlijst proberen wij na te gaan, hoe je tegen je toekomstige beroep en beroepsuitoefening aankijkt. Ook zijn wij geïnteresseerd in je
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatieIntervisiemethodes. Methode 1: Incidentenmethode
Intervisiemethodes Methode 1: Incidentenmethode Bij de incidentmethode wordt een gebeurtenis uit de werksituatie van een van de deelnemers op gestructureerde wijze besproken. Stap 1 Introductie van het
Nadere informatieHoop doet leven, al is het maar voor even. Corine Nierop- van Baalen 15 april 2013 Amersfoort
Hoop doet leven, al is het maar voor even Corine Nierop- van Baalen canierop@diaconessenhuis.nl 15 april 2013 Amersfoort Inhoud Betekenis hoop palliatieve patiënten met kanker Moeilijkheden die hulpverleners
Nadere informatieDeel 9/12. Leer je invloed effectief aanwenden om je doelen te bereiken
Beantwoord eerst de volgende vragen: 1. Welke inzichten heb je gekregen n.a.v. het vorige deel en de oefeningen die je hebt gedaan? 2. Wat heb je er in de praktijk mee gedaan? 3. Wat was het effect op
Nadere informatieIk geloof, geloof ik. Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw. Mijn naam en klas:
Ik geloof, geloof ik Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw Mijn naam en klas: Bezinningsmomenten In de godsdienstlessen stonden de afgelopen jaren verhalen centraal en de verschillende
Nadere informatieGODSBEELDEN BIJBELSTUDIE VGSU BLOK
GODSBEELDEN BIJBELSTUDIE VGSU BLOK 4 2010-2011 INHOUD Inleiding... 5 Avond 1... 7 Avond 2... 8 Avond 3... 9 Avond 4... 10 3 4 INLEIDING Een relatie hebben met iemand is een abstract begrip, maar toch
Nadere informatieVOORBEELD CASUS. Wanneer mag ik ingrijpen? een socratisch gesprek uitgeschreven
VOORBEELD CASUS Wanneer mag ik ingrijpen? een socratisch gesprek uitgeschreven Hieronder tref je een beschrijving van een socratisch gesprek van ca. 1 1/2 uur, in 5 stappen. Voor de volledigheid eerst
Nadere informatieDe laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Nadere informatieScholing Palliatieve Zorg voor verpleegkundigen
Scholing Palliatieve Zorg voor verpleegkundigen Sandra van den Hof, netwerkcoördinator Palliatieve zorg 20-8-2014 Scholing Palliatieve zorg voor verpleegkundigen Duur van de scholing: 3 dagen Aantal deelnemers
Nadere informatieTRIADISCHE ZORG: WAT BETEKENT DIT IN DE PRAKTIJK? SUSAN WOELDERS, ANNETTE HENDRIKX AFDELING METAMEDICA, VUMC
Morele dilemma s in de afstemming van zorg tussen cliënten met NAH, mantelzorgers en zorgprofessionals TRIADISCHE ZORG: WAT BETEKENT DIT IN DE PRAKTIJK? SUSAN WOELDERS, ANNETTE HENDRIKX AFDELING METAMEDICA,
Nadere informatieplan facilitators Werkvorm problemen helder krijgen
Werkvorm problemen helder krijgen Aan de meeste initiatieven liggen problemen ten grondslag of ze spelen een rol bij de verwezenlijking van het initiatief. Die problemen moeten we niet alleen benoemen,
Nadere informatieProfessionaliteit in wetenschap en zorg
Professionaliteit in wetenschap en zorg Symposium: in balans Utrecht 27 november 2015 Dr. Hans van Dartel, ethicus, verpleegkundige (np) Voorzitter Commissie Ethiek V&VN Opzet Verkenning waarden van praktijken
Nadere informatieEssay. Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet
Essay Norbert Vogel* Morele feiten bestaan niet Ethici onderscheiden zich van gewone mensen doordat zij niet schijnen te weten wat morele oordelen zijn. Met behulp van elkaar vaak uitsluitende ismen trachten
Nadere informatieSamenvatting. De foetus als patiënt?
Samenvatting Sinds de Gezondheidsraad in 1990 advies uitbracht over invasieve diagnostiek en behandeling van de foetus hebben zich op dit terrein belangrijke ontwikkelingen voorgedaan, vooral door het
Nadere informatieEffectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet!
Effectief aansluiten bij overbelaste leerlingen en hun ouders: Zo makkelijk is dat niet! drs. Hilde Jans psycholoog Iedereen heeft een ander perspectief! Oefening in tweetallen Stap 1 Draai je gezicht
Nadere informatieVoorbeelden van overleg en besluitvorming
Voorbeelden van overleg en besluitvorming Voorbeeld 1. Oplossingsgericht vergaderen 1 1. Vaste agendapunten a. Bespreken verslag van de vorige vergadering b. Mededelingen c. Rondvraag 2. Vaststellen van
Nadere informatieEthisch reflecteren. aan de slag met een stappenplan. Karen Versluys Zorgprogramma voor de Geriatrische Patiënt UZ Gent
Ethisch reflecteren aan de slag met een stappenplan Karen Versluys Zorgprogramma voor de Geriatrische Patiënt UZ Gent Taboes Van Dale: Iets dat niet gedaan of gezegd mag worden Wikipedia Bij taboes in
Nadere informatieDe rol van HR diensten in de beweging naar meer eigenaarschap van onderwijsteam over onderwijskwaliteit
De rol van HR diensten in de beweging naar meer eigenaarschap van onderwijsteam over onderwijskwaliteit Reader ten behoeve van bestuurstafels Kwaliteitsnetwerk mbo op 15 en 16 maart 2017 Uitnodigingstekst
Nadere informatie