Parkinson-psychose: een complex samenspel van ziekte- en medicatie-gerelateerde factoren
|
|
- Valentijn Timmermans
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Parkinson-psychose: een complex samenspel van ziekte- en medicatie-gerelateerde factoren Thomas Knuijver *, Indira Tendolkar *#, Rianne Esselink **# en Philip van Eijndhoven *# Samenvatting Psychotische verschijnselen zijn een van belangrijkste non-motorische symptomen van de ziekte van Parkinson. Met de juiste behandeling kunnen het functioneren en de kwaliteit van leven aanzienlijk verbeterd worden. In dit artikel geven wij inzicht in het ontstaan, de differentiaaldiagnostische overwegingen en de behandelingsmogelijkheden, met een work-up voor in de kliniek. Psychotische verschijnselen komen frequent voor bij de ziekte van Parkinson met een life-time prevalentie oplopend tot 50%, variërend van minor psychotische verschijnselen tot hallucinaties en wanen. Deze psychotische verschijnselen worden veroorzaakt door een complex samenspel van intrinsieke factoren, gerelateerd aan de aandoening zelf en extrinsieke factoren. Intrinsieke factoren zijn functiestoornissen van het ventrale visuele systeem, verstoring van de slaap-waakcyclus, autonome dysfunctie, executieve functiestoornissen, een verminderde mentale flexibiliteit, neurochemische veranderingen zoals cholinerge deficiëntie, structurele afwijkingen, zoals stapeling van Lewy-lichaampjes in de cortex, ziekteprogressie en dementie. Extrinsieke factoren zijn met name medicatie en ook omgevingsfactoren. Diagnostiek vindt plaats op basis van NINDS-NIMH-criteria. Hierbij moet worden voldaan aan de aanwezigheid van minstens één van de volgende symptomen: illusies, onjuist gevoel van aanwezigheid, hallucinaties en wanen. De psychotische verschijnselen moeten zich openbaren na het ontstaan van de ziekte van Parkinson en andere oorzaken moeten zijn uitgesloten. De behandeling bestaat uit het optimaliseren van non-farmacologische interventies, het staken van anticholinergica, MAO-remmers en amantadine. Catechol-O-methyltransferase (COMT) remmers verlagen, dopamine-agonisten te verlagen of te staken. Uiteindelijke verlaging levodopa/decarboxylase en toevoeging van clozapine of quetiapine. Introductie Psychotische verschijnselen behoren tot de belangrijkste niet-motorische symptomen van de ziekte van Parkinson, met ingrijpende gevolgen voor zowel de patiënt als diens omgeving. De psychotische verschijnselen hebben verschillende verschijningsvormen en worden veroorzaakt door een samenspel van ziekte- en behandelingsgerelateerde factoren. Medicatiegebruik, ziekteprogressie, waarnemingsstoornissen, executieve functiestoornissen en andere cognitieve veranderingen dragen bij aan het ontstaan van de Parkinson-psychose. Voor de behandeling is het belangrijk het relatieve aandeel van deze facetten uit te diepen, de ziektelast in te schatten en de behandeling op de patiënt af te stemmen. Door de juiste behandeling kunnen de kwaliteit van leven en het functioneren van de patiënt aanzienlijk verbeteren. In dit artikel willen wij aan de hand van een klinisch vignet, samengesteld op basis van verschillende ziektegeschiedenissen, PARKINSONISME EN DEMENTIE Parkinson-psychose *UMC St. Radboud, Afdeling Psychiatrie, Nijmegen # Donders Institute for Brain, Cognition and Behavior, Center for Neuroscience **UMC St. Radboud, Afdeling Neurologie, Nijmegen Correspondentie: Prof. Dr. I. Tendolkar, I.Tendolkar@psy.umcn.nl. Tijdschrift voor Neuropsychiatrie en Gedragsneurologie nr 2 juli
2 PARKINSONISME EN DEMENTIE Parkinson-psychose een overzicht geven van de differentiaaldiagnostische overwegingen en de behandelingsmogelijkheden, met concrete adviezen voor de dagelijkse praktijk. Fenomenologie Psychotische verschijnselen komen frequent voor bij de ziekte van Parkinson, met een life-time prevalentie tot 50%. 1 Het spectrum van psychotische verschijnselen varieert van minor psychotische symptomen tot hallucinaties en wanen. 2 Tot minor psychotische symptomen worden visuele illusies en een onterecht gevoel van aanwezigheid van iets of iemand gerekend. De hallucinaties zijn dikwijls visueel van aard, maar kunnen ook voorkomen in andere modaliteiten. 3 In het typische geval bestaan ze uit complexe, visuele en vaak ook bewegende beelden van mensen of dieren, die seconden tot minuten aanhouden en optreden terwijl de patiënten alert zijn en hun ogen open hebben. 4, 5 Deze hallucinaties lijken dus zeer verwant aan de hallucinaties die optreden bij het syndroom van Charles-Bonnet. 6 Patiënten realiseren zich in het begin meestal dat deze ervaringen niet op werkelijke gebeurtenissen zijn gebaseerd, maar bij progressie van de Vignet aandoening kan dit inzicht verloren gaan. Wanen, waarbij de realiteitstoetsing per definitie verstoord is, treden bij Parkinson-patiënten minder frequent op dan hallucinaties en komen voor in 5-10% van de gevallen. De wanen zijn meestal systematisch van aard en draaien rond een bepaald, zoals achtervolging of de vermeende ontrouw van een partner. 2 Pathofysiologie Psychotische verschijnselen bij de ziekte van Parkinson worden veroorzaakt door een complex samenspel van intrinsieke aan de aandoening zelf gerelateerde en extrinsieke factoren, zoals dopaminerge medicatie. 7 Hoewel psychotische verschijnselen ook bij tot 10% van de niet-medicamenteus behandelde patiënten voorkomen, is er een duidelijk verschil met patiënten die wel medicamenteuze behandeling ontvangen. 3 Gallagher en collega s vonden dat visuele hallucinaties bij de ziekte van Parkinson geassocieerd waren met functiestoornissen van met name het ventrale visuele system, verstoring van de slaapwaak-cyclus, autonome dysfunctie en executive functiestoornissen. 6 Als gevolg van deze stoornissen zou er een disinhibitie optreden van Een 63-jarige man met de ziekte van Parkinson gebruikt het combinatiepreparaat levodopa/carbidopa en wordt regelmatig gecontroleerd op de polikliniek neurologie. Hij ontwikkelt een psychotische stoornis met paranoïde wanen. Hierop wordt hij vrijwillig opgenomen op de psychiatrische afdeling van ons ziekenhuis. Bij opname is het bewustzijn helder, aandacht en concentratie zijn normaal. Oriëntatie in trias is ongestoord. Er zijn duidelijke oordeels- en kritiekstoornissen, het denken is formeel en inhoudelijk gestoord, en er is geen sprake van ziektebesef of ziekte-inzicht. Het denken van patiënt springt van de hak op de tak. Symptomen passend bij de ziekte van Parkinson, zoals mictiestoornissen en spierkrampen (dystonie), worden volledig geïncorporeerd in een uitgebreid waansysteem. Patiënt vertelt dat hij FBIteams en geheime politie op de afdeling heeft gezien. Zijn lichamelijke klachten schrijft hij toe aan mishandelingen die hem worden aangedaan. Patiënt is dysfoor en het affect lijkt vervlakt, waaraan mogelijk ook de mimiekarmoede bijdraagt. De intelligentie wordt hoog geschat. De psychomotoriek is vertraagd en er is een maskergelaat; er zijn aanwijzingen voor impulsiviteit en hyperseksualiteit. Uit de heteroanamnese blijkt dat patiënt zich sinds drie jaar steeds vreemder gedraagt en in wisselende mate paranoïde is. De problemen begonnen enkele jaren nadat bij patiënt de ziekte van Parkinson werd gediagnosticeerd en de medicamenteuze behandeling werd gestart. We stelden de volgende diagnose: psychotische stoornis met paranoïde wanen door een lichamelijke oorzaak de ziekte van Parkinson, de Parkinson-medicatie, of beide. Voor opname waren de anticholinergica en de dopamineagonisten al gestaakt. Een verdere afbouw van de Parkinson-medicatie bleek niet mogelijk vanwege de ernst van de motorische klachten. Patiënt werd ingesteld op clozapine, waarna de psychotische klachten in de loop van een half jaar verminderden. 46 Tijdschrift voor Neuropsychiatrie en Gedragsneurologie nr 2 juli 2013
3 Genetische en neurochemische afwijkingen Visuele dysfunctie Deep Brain Stimulation Chirurgie Hersenstam- en slaapdysfunctie Parkinson psychose Cognitieve rigiditeit Lewy Body uitbreiding Corticale pathologie Figuur 1. Factoren die bijdragen aan het ontstaan van een Parkinson-psychose. top-down-processen, waardoor intern gegenereerde beelden met de waarneming interfereren. 8 Dopaminerge medicatie leidt tot veranderingen in het mesolimbische dopaminerge systeem, dat van belang is voor het toekennen van betekenis (salience) aan interne en externe stimuli. Ontregeling van dit systeem leidt tot abberant salience attribution, waardoor neutrale stimuli een andere betekenis kunnen krijgen. Waarschijnlijk draagt deze ontregeling bij aan het ontstaan van zowel hallucinaties als wanen. 9 Wanen kunnen begrepen worden als abnormale top-down-verklaringen voor de subjectieve ervaring van aberrant salience ten gevolge van dopaminerge medicatie. Abberant salience is waarschijnlijk niet voldoende voor het ontstaan van wanen; ook ziekte-gerelateerde factoren, zoals cognitieve functiestoornissen, lijken hierbij een rol te spelen. Wanen komen vaker voor in gevorderde stadia met dementie, maar ook niet-demente Parkinsonpatiënten zijn geneigd om te snel conclusies te trekken 9 en geven blijk van een verminderde mentale flexibiliteit 10, waardoor abnormale verklaringen onvoldoende gecorrigeerd worden. Er is een duidelijk verschil in de prevalentie van psychosen tussen wel en niet dopaminerg behandelde patiënten, maar ook in de laatste groep worden prevalenties tot 25% genoemd. 11, 12 Factoren die ook kunnen bijdragen aan het optreden van zowel wanen als hallucinaties, zijn andere neurochemische veranderingen (zoals cholinerge deficiëntie), structurele afwijkingen (zoals stapeling van Lewy-lichaampjes in de cortex), ziekteprogressie en dementie, genetische factoren en Dopaminergica mogelijk ook deep brain stimulation en andere hersenoperaties. 6, 7 Een overzicht is te vinden in figuur 1. 7 Diagnostiek en differentiaaldiagnose van de Parkinson-psychose Recent heeft een werkgroep van de NINDS- NIMH diagnostische criteria geformuleerd voor de Parkinson-psychose. 13 Eerder ontbraken heldere diagnostische criteria, waardoor er veel onduidelijkheid bleef bestaan over de werkelijke prevalentie van de Parkinson-psychose. Volgens deze criteria vereist de diagnose Parkinson-psychose tenminste een van de volgende verschijnselen: illusies, onterecht gevoel van aanwezigheid, hallucinaties of wanen. Voor de diagnose is vereist dat de psychotische symptomen zijn ontstaan nadat de ziekte van Parkinson is vastgesteld en dat ze gedurende tenminste één maand bestaan. Andere medische, neurologische of psychiatrische oorzaken moeten uitgesloten worden, met name een delier. Zie hiervoor figuur 2. 7 De Parkinson-psychose kent een brede differentiaaldiagnose. Voor het onderscheid met een delier zijn lichamelijk onderzoek en een screenend laboratoriumonderzoek geïndiceerd. Daarnaast is het belangrijk om te differentiëren met een dementie met Lewy-lichaampje en een psychotische depressie bij de ziekte van Parkinson. Ook blijft het natuurlijk mogelijk dat er sprake is van een combinatie van twee onafhankelijke aandoeningen: de ziekte van Parkinson en een primaire psychotische stoornis. PARKINSONISME EN DEMENTIE Parkinson-psychose Tijdschrift voor Neuropsychiatrie en Gedragsneurologie nr 2 juli
4 PARKINSONISME EN DEMENTIE Parkinson-psychose Behandeling De behandeling van de Parkinson-psychose is uitdagend, omdat continu de afweging tussen een dopaminerge behandeling van de motorische symptomen en een anti-dopaminerge behandeling van de psychotische verschijnselen gemaakt moet worden. Naast optimaliseren van niet-medicamenteuze interventies voor de ziekte van Parkinson (zoals het aanbrengen van meer structuur in de leefomgeving) zijn er verschillende medicamenteuze interventies. Daarbij dient overwogen te worden dat bij milde, niet-hinderlijke psychotische symptomen medicamenteuze interventies niet per se noodzakelijk zijn; soms kan volstaan worden met close monitoring en psycho-educatie. De eerste medicamenteuze stap bestaat uit het staken van anticholinergica, MAO-remmers en amantadine. Dit kan ook overwogen worden bij milde, niet-hinderlijke hallucinaties. Indien de ernst van de psychose dit toelaat, dient het effect van deze stap vier weken afgewacht te worden, alvorens over te gaan naar de volgende stap. Bij onvoldoende effect dienen eerst de COMT-remmers afgebouwd te worden; is een volgende stap noodzakelijk, dan moeten de dopamine-agonisten verlaagd en bij voorkeur gestaakt worden. Als laatste afbouwstap kan de levodopa/decarboxylaseremmer verlaagd worden, mits de ernst van de motorische verschijnselen dit toelaat. Deze volgorde van afbouwen wordt in de praktijk vaak aangehouden, ofschoon dit meer practice-based dan evidence-based is. Wanneer de psychotische symptomen daarna nog steeds onvoldoende zijn opgeklaard, volgt het toevoegen van antipsychotica. 14, 15 Bij een plots ontstane ernstige psychose dienen meerdere van deze stappen tegelijkertijd gezet te worden. Voor behandeling met electroconvulsietherapie (ECT) bestaat op dit moment slechts incidenteel bewijs In de toekomst zou Transcraniële Magnetische Stimulatie (rtms) uitkomst kunnen bieden, maar voorlopig is dit vooral een theoretische mogelijkheid; goede trials ontbreken. 19 In het navolgende worden de stappen van de medicamenteuze interventies verder onderbouwd. A: Karakteristieke symptomen: - Aanwezigheid van tenminste een van de volgende symptomen (specificeer) Illusies - Vals gevoel van aanwezigheid - Hallucinaties - Wanen B: Primaire diagnose: - UK brain bank criteria voor M.Parkinson C: Chronologie van ziekte: - De symptomen onder A zijn ontstaan na B D: Duur: - De symptomen onder A zijn minstens één maand aanwezig E: Exclusie criteria: - Symptomen onder A worden niet verklaard door een ander oorzaak van parkinsonisme zoals, dementie met lewy bodies, schizofrenie, schizoaffectieve stoornis, waanstoornis, stemmingstoornis met psychotische kenmerken, of een somatische oorzaak zoals een delier F: Bijkomende kenmerken: - Met/zonder inzicht - Met/zonder dementie - Met/zonder parkinson behandeling - (specificeer medicatie, chirurgie, anders) Optimale non-farmacologische interventie Staak anticholinergica, amantadine, COMT-remmers en MAO-B remmers, afbouwen dopamine agonisten Clozapine: onder strikte controle op Agranulocytose en orthostase. Behandeling minimaal een half jaar continueren Quetiapine: behandeling minimaal een half jaar continueren Figuur 2. Links: NINDS-NIMH-criteria voor de Parkinson-psychose. Rechts: Stappenplan voor de behandeling van de Parkinson-psychose. Anticholinergica, MAO-B-remmers, dopamine-agonisten en COMT-remmers Anticholinergica worden vaak ingezet bij de behandeling van dopamine-resistente tremoren. Ze kunnen executieve functiestoornissen en andere cognitieve problemen veroorzaken, waardoor patiënten het overzicht kunnen verliezen, 14 zodat deze middelen uiteindelijk kunnen bijdragen aan het ontstaan van psychotische verschijnselen. Hoewel MAO-B-remmers een positieve bijdrage kunnen leveren aan de behandeling in vroege stadia van de ziekte van Parkinson, dragen zij in een later stadium bij aan het ontstaan van hallucinaties en slaapproblemen. Verlagen of staken van MAO-B-remmers moet daarom overwogen worden wanneer het effect niet langer opweegt tegen de bijwerkingen. 20, 21 Uit onderzoek is gebleken dat dopamine-agonisten vaker aanleiding geven tot het ontstaan van psychosen dan levodopa, en afbouw daarvan is dus aan te raden. 11 COMT-remmers worden ingezet als levodopasparende medicatie. COMT (Catechol-O-Methyl-Transferase) zet naast levodopa echter ook andere monoamines om en remming kan tot ongewenst hoge dopaminespiegels leiden op andere dan de bedoelde plaatsen in het brein. Het verdient daarom aanbeveling ook deze te staken. 22 Antipsychotica In het verleden zijn enkele onderzoeken gedaan naar de effectiviteit van antipsychotische medi- 48 Tijdschrift voor Neuropsychiatrie en Gedragsneurologie nr 2 juli 2013
5 catie in de behandeling van psychosen bij de ziekte van Parkinson. Vanwege de extrapyramidale bijwerkingen zijn klassieke antipsychotica gecontraïndiceerd. Van de nieuwe generatie antipsychotica is alleen bij clozapine en quetiapine aangetoond dat er geen significante verslechtering optreedt van de motorische verschijnselen; bij olanzapine en risperidon treedt wel verslechtering op. Clozapine heeft op grond van een betere effectiviteit de voorkeur Vanwege de kans op agranulocytose dient bij gebruik van dit middel het witte bloedbeeld gedurende de eerste 18 weken van de behandeling wekelijks en daarna vierwekelijks gecontroleerd te worden. Na verhoging van de dosering dient opnieuw gedurende 18 weken wekelijks het witte bloedbeeld gecontroleerd te worden. Daarnaast dient rekening gehouden te worden met het optreden van orthostatische hypotensie, slaperigheid en een toename van de speekselvloed. De werkzame dosis bij patiënten met de ziekte van Parkinson ligt meestal tussen 25 en 50 mg per dag, ruim onder dosering die gebruikelijk is bij primaire psychosen. Deze dosering wordt bij voorkeur gegeven als eenmalige dosis voor het slapen. 26 Indien er sprake is van ernstige bijwerkingen kan ten koste van een verminderde effectiviteit gekozen worden voor quetiapine Aripiprazol kan, als partiële dopamine-agonist, mogelijk een goed alternatief zijn, maar het bewijs hiervoor is nog niet geleverd Acetylcholinesteraseremmers Wanneer Parkinsonpatiënten dement worden, is het verval van cholinerge neuronen in de basale voorhersenen waarschijnlijk een van de belangrijkste oorzaken. Snel cognitief verval kan vervolgens leiden tot psychotische verschijnselen. Daarbij wordt de interpretatie van de hallucinaties dus niet veranderd door abberant salience (zie eerder) maar door cognitief verval. Daarom kunnen acetylcholinesteraseremmers hier uitkomst bieden, net als bij de dementie met Lewy lichaampjes. Men kan beginnen met een lage dosering rivastigmine of galantamine en deze eerst vier weken op proef geven Conclusie Parkinson-psychosen ontstaan door een complex samenspel van neurodegeneratieve veranderingen en medicamenteuze behandelingen. De diagnose Parkinson-psychose wordt gesteld op basis van de NINDS-NIMH-criteria. Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen psychose, medicamenteus geïnduceerde bijwerkingen en andere etiologiën. De behandeling bestaat, naast optimale niet-medicamenteuze interventies, uit het staken of afbouwen van psychose-inducerende medicatie, alvorens er met antipsychotica gestart kan worden. Literatuur 1 Fenelon G et al. The changing face of Parkinson s disease-associated psychosis: a cross-sectional study based on the new NINDS-NIMH criteria. Mov Disord, 2010,25(6): Goldman JG, Vaughan CL, Goetz CG. An update expert opinion on management and research strategies in Parkinson s disease psychosis. Expert Opin Pharmacother 2011;12(13): Aarsland D, Marsh L, Schrag A. Neuropsychiatric symptoms in Parkinson s disease. Mov Disord 2009;24(15): Barnes J, David AS, Visual hallucinations in Parkinson s disease: a review and phenomenological survey. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2001;70(6): Williams DR, Lees AJ. Visual hallucinations in the diagnosis of idiopathic Parkinson s disease: a retrospective autopsy study. Lancet Neurol, 2005;4(10): Gallagher DA et al. Testing an aetiological model of visual hallucinations in Parkinson s disease. Brain, 2011;134(pt 11): Zahodne LB, Fernandez HH. Pathophysiology and treatment of psychosis in Parkinson s disease: a review. Drugs Aging 2008;25(8): Stebbins GT et al, Altered cortical visual processing in PD with hallucinations: an fmri study. Neurology 2004;63(8): Poletti M and Bonuccelli U. From aberrant salience to jumping to conclusions: dopaminergic pathways to delusions in Parkinson disease. J Clin Psychopharmacol 2013;33(2): Domellof ME, Elgh E, Forsgren L. The relation between cognition and motor dysfunction in drugnaive newly diagnosed patients with Parkinson s disease. Mov Disord 2011;26(12): Fenelon G, Goetz CG, Karenberg A Hallucinations in Parkinson disease in the prelevodopa era. Neurology 2006;66(1): Forsaa EB et al. A 12-year population-based study of psychosis in Parkinson disease. Arch Neurol 2010;67(8): Ravina B et al. Diagnostic criteria for psychosis in Parkinson s disease: report of an NINDS, NIMH work group Mov Disord 2007;22(8): PARKINSONISME EN DEMENTIE Parkinson-psychose Tijdschrift voor Neuropsychiatrie en Gedragsneurologie nr 2 juli
6 PARKINSONISME EN DEMENTIE Parkinson-psychose 14 Bedard MA et al. Acute and long-term administration of anticholinergics in Parkinson s disease: specific effects on the subcortico-frontal syndrome. Brain Cogn 1999;40(2): Bloem br, VLT, Keus SHJ, de Beer H, Poot E, Buskens E, Aarden W, Munneke M, namens de Centrale and WMr Parkinson, Multidisciplinaire richtlijn Ziekte van Parkinson : Hoflich G. et al. [Electroconvulsive therapy in comorbidity of treatment refractory paranoid hallucinatory psychoses with Parkinson disease]. Nervenarzt 1994;65(3): Hurwitz TA, Calne DB, Waterman K. Treatment of dopaminomimetic psychosis in Parkinson s disease with electroconvulsive therapy. Can J Neurol Sci, 1988;15(1): Muralidharan K. et al. Bifrontal ECT for drug-induced psychosis in Parkinson s disease. Indian J Psychiatry 2011;53(2): Muller pa P-LA, Rotenberg A. Safety and tolerability of repetitive transcranial magnetic stimulation in patients with pathologic positive sensory phenomena: a review of literature. Brain Stimul. 2012;5: e27. doi: /j. brs Epub 2011 Jun Golbe LI Deprenyl as symptomatic therapy in Parkinson s disease. Clin Neuropharmacol, 1988;11(5): Elmer L et al. Rasagiline-associated motor improvement in PD occurs without worsening of cognitive and behavioral symptoms. J Neurol Sci 2006;248(1-2): Ecker D et al. Dopamine Agonists and their risk to induce psychotic episodes in Parkinson s disease: a case-control study. BMC Neurol 2009;9: Pollak P et al. Clozapine in drug induced psychosis in Parkinson s disease: a randomised, placebo controlled study with open follow up. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2004;75(5): Group PS Low-dose clozapine for the treatment of drug-induced psychosis in Parkinson s disease. The Parkinson Study Group. N Engl J Med, 1999;340(10): Wolters EC et al. Clozapine in the treatment of parkinsonian patients with dopaminomimetic psychosis. Neurology 1990;40(5): Werkgroep CP Guideline for the use of clozapine Ondo WG et al. Double-blind, placebocontrolled, unforced titration parallel trial of quetiapine for dopaminergic-induced hallucinations in Parkinson s disease. Mov Disord. 2005;(20): Rabey JM et al. The effect of quetiapine in Parkinson s disease (PD) psychotic patients: a doubleblind labeled study of three months duration. Mov Disord., (suppl 10): p. S Shotbolt P et al. A randomized controlled trial of quetiapine for psychosis in Parkinson s disease. Neuropsychiatr Dis Treat 2009;5: Merims D et al. Rater-blinded, prospective comparison: quetiapine versus clozapine for Parkinson s disease psychosis. Clin Neuropharmacol 2006;29(6): Fernandez HH et al. Quetiapine improves visual hallucinations in Parkinson s disease but not through normalization of sleep architecture: results of a double blind clinical polysomnograph study. Int J Neurosci. 2009(119): Fernandez HH et al. Long term outcome of quetiapine use for psychosis among Parkinson patients. Mov Disord 2003(18): Fernandez HH, Trieschmann ME, Friedman JH. Aripiprazole for drug-induced psychosis in Parkinson disease: preliminary experience. Clin Neuropharmacol 2004;27(1): Friedman JH, Ott BR. Should risperidone be used in Parkinson s disease? J Neuropsychiatry Clin Neurosci 1998;10(4): Friedman, J.H., et al., Open-label flexible-dose pilot study to evaluate the safety and tolerability of aripiprazole in patients with psychosis associated with Parkinson s disease. Mov Disord, (12): p Fabbrini G et al. Donepezil in the treatment of hallucinations and delusions in Parkinson s disease. Neurol Sci 2002;23(1): Aarsland D, Hutchinson M, Larsen JP. Cognitive, psychiatric and motor response to galantamine in Parkinson s disease with dementia. Int J Geriatr Psychiatry 2003;18(10): Sobow T. Parkinson s disease-related visual hallucinations unresponsive to atypical antipsychotics treated with cholinesterase inhibitors: a case series. Neurol Neurochir Pol, 2007;41(3): Bergman J, Lerner V. Successful use of donepezil for the treatment of psychotic symptoms in patients with Parkinson s disease. Clin Neuropharmacol 2002;25(2): Reading PJ, Luce AK, McKeith IG. Rivastigmine in the treatment of parkinsonian psychosis and cognitive impairment: preliminary findings from an open trial. Mov Disord 2001;16(6): Friedman JH Parkinson disease psychosis: Update. Behav Neurol, Tijdschrift voor Neuropsychiatrie en Gedragsneurologie nr 2 juli 2013
Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten. Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie
Psychiatrische symptomen bij Lewy body ziekten Groot Haags Geriatrie Referaat April 2017 Marielle Hofman, aios geriatrie Inhoudsopgave Casus Diagnostische criteria Pathofysiologie Psychiatrische symptomen
Nadere informatieNEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON
NEUROPSYCHIATRISCHE SYMPTOMEN BIJ M.PARKINSON - SLAAPSTOORNISSEN - STEMMINGSSTOORNISSEN - PSYCHOTISCHE SYMPTOMEN / DELIER - MCI / PDD W.Garenfeld 24092014 SLAAPSTOORNISSEN BIJ M.PARKINSON PREVALENTIE:
Nadere informatieParkinson en Psychoses
Parkinson en Psychoses Inleiding Mensen met de ziekte van Parkinson kunnen last krijgen van ongewone belevingen die niet overeenkomen met de werkelijkheid. Dit zijn psychotische belevingen die de vorm
Nadere informatieParkinson en Dementie
Parkinson en Dementie Alzheimer Café 4 februari 2019 dr. Arthur G.G.C. Korten neuroloog geheugenpolikliniek Laurentius Ziekenhuis Roermond Inhoud De ziekte van Parkinson Dementie Lewy Body Ziekte en Parkinsondementie
Nadere informatieDr. Teus van Laar UMC Groningen. 25 November 2011, Den Bosch
Dr. Teus van Laar UMC Groningen 25 November 2011, Den Bosch Waarom? Voor wie? Welke mogelijkheden? Resultaten! heden: 50.000 (RIVM) 2005-2025: 47% toename 2025: 73.500 patienten Proc, September 2002,
Nadere informatieParkinsonismen Vereniging. Parkinson en Psychose
Parkinsonismen Vereniging Parkinson en Psychose Inhoudsopgave Inleiding 4 Psychose 4 Oorzaak 5 Door de ziekte van Parkinson 5 Door het gebruik van anti-parkinsonmedicatie 5 Door een lichamelijke aandoening
Nadere informatieRichtlijn Antipsychotica. Richtlijnenmiddag 2017
Richtlijn Antipsychotica Richtlijnenmiddag 2017 Voor wie Daarvoor is de indeling volgens de DSM 5: 297.1 Waanstoornis 298.8 Kortdurende psychotische stoornis 295.40 Schizofreniforme stoornis 295.90 Schizofrenie
Nadere informatiePub u l b ic i at a i t e i s
Internationale publicaties (Peer ( Peer-reviewed reviewed journal articles) Castelein S, Gaag M van der, Bruggeman R, Busschbach JT van, Wiersma, D. Empowerment in People with Psychotic Disorders: A Comparison
Nadere informatieGenetica bij Parkinson
Genetica bij Parkinson Wat is er bekend en wat is de toekomst? Landelijke werkgroep 12 juni 2013 Janneke Rood Arts-onderzoeker GPS Genetische Parkinson Studie Inhoud Overervingspatronen Genetica en kliniek
Nadere informatiePrognostische factoren bij de ziekte van Parkinson. Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013
Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013 Nut van prognostische data De patiënt wil (vaak) weten: Hoe snel zullen mijn klachten toenemen?
Nadere informatieDSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014
DSM 5 - psychose Dr. S. Geerts Dr. O. Cools 28-11-2014 Inhoud DSM IV -> DSM 5 DSM IV: Schizofrenie als kernsyndroom Even stilstaan bij SCHIZOFRENIE Kritiek op DSM IV Overzicht DSM 5 Schizofrenie (1) Epidemiologie:
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson. Ria Noordmans Margreeth Kooij
De ziekte van Parkinson Ria Noordmans Margreeth Kooij - Oorzaak - Verschijnselen - Symptomen - Psychische verschijnselen - Diagnose - Parkinsonisme - Medicatie - Therapieën - Met elkaar in gesprek gaan
Nadere informatieCAT VRAGEN OEFENEN Week 1. Cursus Psychisch Functioneren Mw. dr. U. Klumpers, psychiater/ cursuscoördinator Vrijdag 8 maart 2013
CAT VRAGEN OEFENEN Week 1 Cursus Psychisch Functioneren Mw. dr. U. Klumpers, psychiater/ cursuscoördinator Vrijdag 8 maart 2013 1.Psychiatrisch onderzoek: De cognitieve functies bestaan o.a. uit: a. geheugen,
Nadere informatieDepressie en Parkinson. Nijcare , dr. M. van Beek
Depressie en Parkinson Nijcare 14-06-2018, dr. M. van Beek Casus dhr X, 62 jaar- bij de huisarts Gehuwd, twee kinderen in puberteit, directeur groothandel. Hij loopt al een tijd wat stijf en de huisarts
Nadere informatieKortdurende gespecialiseerde revalidatie van Parkinson-patiënten stelt verpleeghuisopname uit
ONDERZOEK Onderzoek Kortdurende gespecialiseerde revalidatie van Parkinson-patiënten stelt verpleeghuisopname uit T. (Elien) Steendam-Oldekamp, A.W.F. (Wijnand) Rutgers, Erik Buskens en Teus van Laar Doel
Nadere informatieOptimale farmaceutische zorg voor patienten met M.Parkinson. Wereld Parkinsondag 2015 Nieuwegein
Optimale farmaceutische zorg voor patienten met M.Parkinson Wereld Parkinsondag 2015 Nieuwegein Een praktijkvoorbeeld Patient gebruikt Sinemet 125 mg 4dd 1 Wordt opgenomen in ziekenhuis: Levodopa/carbidopa
Nadere informatiePsychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe
Psychofarmaca bij de ouderen Waarom slikken zij? A. D Hooghe Psychofarmaca Benzodiazepines en aanverwanten Antidepressiva Antipsychotica Antipsychotica Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieOnder de tafel of op de (keuken) tafel?
Onder de tafel of op de (keuken) tafel? 3 e PHAMOUS symposium 30 mei 2017 Thalia Herder Psychiater in opleiding (UCP/UMCG) Arts/seksuoloog NVVS in opleiding (UMCG) Potentiële) belangenverstrengeling Voor
Nadere informatieParkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS
Parkinson diagnostiek en medicamenteuze behandeling MERIAM BRAAKSMA NEUROLOOG BRAVIS ZIEKENHUIS Inleiding Vraag live.voxvote.com PIN: 12746 Verschijnselen Verschijnselen ziekte ziekte van Parkinson van
Nadere informatieSchizofrenie/psychotische stoornis: MAO-remmers bij depressie 6558 PANSS: Positive and Negative Syndrome Scale
Schizofrenie/psychotische stoornis: MAO-remmers bij depressie 6558 PANSS: Positive and Negative Syndrome Scale CONCLUSIE MAO-remmers kunnen de afbraak van dopamine remmen, waardoor er in theorie een verergering
Nadere informatiePsychotische stoornissen & Schizofrenie. Rob Lutterman Verpleegkundig consulent psychiatrie Psychiatrie en Medische Psychologie, OLVG
Psychotische stoornissen & Schizofrenie Rob Lutterman Verpleegkundig consulent psychiatrie Psychiatrie en Medische Psychologie, OLVG filmpje niels is psychotisch Inhoud Inleiding Psychose Schizofrenie
Nadere informatieDe medicamenteuze behandeling van visuele hallucinaties bij de ziekte van Parkinson
De medicamenteuze behandeling van visuele hallucinaties bij de ziekte van Parkinson Pharmacological treatments for visual hallucinations in Parkinson s disease T.J.M. van Mierlo 1, dr. R.M.A. de Bie 2,
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieSchizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434
Schizofrenie/psychotische stoornis: dopaminergica 3434 Datum literatuursearch: 13 maart 2017 CONCLUSIE Verschillende studies laten het ontstaan van psychoses zien bij het toevoegen van dopaminerge middelen
Nadere informatieSlaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten
Slaap en de ziekte van Parkinson vijanden èn bondgenoten Dr. Sebastiaan Overeem, arts-somnoloog Afd. Neurologie, Donders Instituut, UMC St Radboud, Nijmegen Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe,
Nadere informatieDag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie. Dr. P. Geerts
Dag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie Dr. P. Geerts Voorstelling en disclosure Psychiater AZ Groeninge Afdelingspsychiater STAP (ouderenpsychiatrie) Afdelingspsychiater liaisonpsychiatrie Systeemtherapeut
Nadere informatieVan Richtlijn naar Individu. Wim Veling, UMCG
Van Richtlijn naar Individu Wim Veling, UMCG Disclosure Potentiële belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven: Geen. Overig: voorzitter Werkgroep Zorgstandaard Psychose
Nadere informatieMedicatie bij M. Parkinson
Medicatie bij M. Parkinson Onderwijs: AIOS klinische geriatrie, 19-06-2013, 14.15-15.00 uur Spreker: dr. H.L. Koek, klinisch geriater, UMC Utrecht Onderwerpen: Inleiding: epidemiologie, pathofysiologie,
Nadere informatieChapter 10 Samenvatting
Chapter 10 Samenvatting Chapter 10 De laatste jaren is de mortaliteit bij patiënten met psychotische aandoeningen gestegen terwijl deze in de algemene populatie per leeftijdscategorie is gedaald. Een belangrijke
Nadere informatie15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater
5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?
Nadere informatieNON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON. Jean-Michel Krul, neuroloog
NON MOTORE KLACHTEN EN VERSCHIJNSELEN BIJ PARKINSON Jean-Michel Krul, neuroloog WAAR GAAN WE OVER SPREKEN?.De premotore fase van de ziekte van Parkinson.De motore klachten en verschijnselen.de non
Nadere informatieSamenvatting en conclusies
10 Samenvatting en conclusies 169 Chapter 10 Recente inzichten benadrukken de belangrijke rol van niet-motorische symptomen zoals reukstoornissen, autonome dysfunctie, slaapproblemen, cognitieve problemen,
Nadere informatie26-11-13. Disclosures. Dementie met Lewy Bodies. Casus 1. Dementie met Lewy bodies. Dementie met Lewy Bodies. Casus 2.
Disclosures The Alzheimer Center VUmc has received funding from: AEGON, ZONMW, Alzheimer Nederland, Stichting VUmc Fonds, AHAF, ISOA, ISAO, Wyeth, Danone Research, KLM Royal Dutch Airlines, Heineken Nederland,
Nadere informatieDingen zien die er niet zijn bij psychotische stoornissen. Even voorstellen.. Inhoudsopgave. Introductie. Doel onderzoek.
Dingen zien die er niet zijn bij psychotische stoornissen Even voorstellen.. Marouska van Ommen Promotie-onderzoek tijdens studie Geneeskunde Onderzoek bij afdelingen Neurologie en Psychiatrie, UMC Groningen
Nadere informatieMarlies Peters. Workshop Vermoeidheid
Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren
Nadere informatieAntipsychotica en monitoren van bijwerkingen
Antipsychotica en monitoren van bijwerkingen Symptomatische behandeling bij psychosen Effectiviteit: 70 a 90% Indicaties Schizofrenie Manie Depressie met psychot. kenm. Waanstoornis Psychose NAO Psycho-org.
Nadere informatieParkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen??
Datum dinsdag 13 november 2019 Parkinson Café Hengelo Spreker Agnes Wertenbroek Parkinson medicatie.. MOET DAT NOU?? Al die pillen?? Voordracht Stellingen Medicatie Hoe gebruik je die in de praktijk? Wat
Nadere informatieInhoud workshop PARKINSON EN DEMENTIE. Braak stadia. Pathologie parkinson. Wat is parkinson? 12-11- 15
Inhoud workshop Wat is Parkinson Symptomen Motorische klachten Psychose Dementie Depressie PARKINSON EN DEMENTIE Danny Hommel, AIOTO specialisme ouderengeneeskunde Marieke van Tilburg, VS / parkinsonverpleegkundige
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting In het promotieonderzoek dat wordt beschreven in dit proefschrift staat schade aan de bloedvaten bij dementie centraal. Voordat ik een samenvatting van de resultaten geef zal ik
Nadere informatieZorgen voor cliënten met gedragsproblemen
Zorgen voor cliënten met gedragsproblemen CineMec Ede 29-5-2015 Dr. Martin Kat (ouderen)psychiater Amsterdam/Alkmaar psykat@hetnet.nl Med. Centrum Alkmaar Afd. Klin. Geriatrie Praktijk Amsterdam Experiment!
Nadere informatieSamenvatting en conclusies
Samenvatting en conclusies Extrapiramidale syndromen (EPS) geassocieerd met antipsychotica zijn het onderwerp van dit proefschrift. In de introductie van dit proefschrift wordt ingegaan op de historie
Nadere informatie8. Persoonlijkheidsstoornissen
8. Persoonlijkheidsstoornissen Cluster A Cluster B Cluster C Excentriek, zonderling Dramatisch Angstig Paranoïde Borderline Ontwijkend Schizoïde Narcistisch Afhankelijk Schizotypisch Theatraal Obsessief-compulsief.
Nadere informatieFTO Parkinson. Rachel Bouwsma Annet Bruggeman 14-mei 2013
FTO Parkinson Rachel Bouwsma Annet Bruggeman 14-mei 2013 Inhoud: Parkinson Motorische symptomen Geneesmiddelen + keuze Medicatie bij mentale stoornis Voorschrijfcijfers Conclusies/afspraken Ziekte van
Nadere informatiePRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR. Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017
PRIMAIRE ORTHOSTATISCHE TREMOR Diepe hersenstimulatie? Fleur van Rootselaar, neuroloog AMC 12 mei 2017 VROUW, 60 JAAR, PIJN BENEN EN MOE Pijn in de benen, vermoeidheid en niet kunnen staan - Al jaren last,
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieAchtergrond en behandeling van cognitieve stoornissen en hallucinaties bij de ziekte van Parkinson
N E U R O F A R M A C O L O G I E Achtergrond en behandeling van cognitieve stoornissen en hallucinaties bij de ziekte van Parkinson T. van Laar Van de patiënten met de ziekte van Parkinson ontwikkelt
Nadere informatieZiekte van Parkinson. 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk
Ziekte van Parkinson 6 juni 2012 Ben Jansen, neuroloog TweeSteden ziekenhuis Tilburg/Waalwijk indeling parkinson/-isme behandeling late fase complicaties, delier responsfluctuaties, on-off, wearing
Nadere informatieCognitieve beperkingen & delier
Cognitieve beperkingen & delier Introductie Uit eerder onderzoek blijkt dat 16-40% van oudere patiënten op de SEH cognitieve beperkingen hebben Oorzaken: Dementie Delier Depressie Klinisch ziek zijn hypoperfusie
Nadere informatieEen kwestie van maatwerk
Medicamenteuze interventies ter vermindering van agressief gedrag Een kwestie van maatwerk Dr Rob Heerdink Pharmacoepidemiology & Clinical Pharmacology Utrecht Institute for Pharmaceutical Sciences Universiteit
Nadere informatieDe ziekte van Parkinson (ZvP) is een progressieve aandoening van de hersenen
Samenvatting 125 126 SAMENVATTING De ziekte van Parkinson (ZvP) is een progressieve aandoening van de hersenen waarbij zenuwcellen in de middenhersenen, die de neurotransmitter dopamine produceren, afsterven.
Nadere informatieParkinson en palliatieve zorg. Martha Huvenaars Verpleegkundig specialist Bewegingsstoornissen
Parkinson en palliatieve zorg Martha Huvenaars Verpleegkundig specialist Bewegingsstoornissen Parkinson en palliatieve zorg? Wanneer spreek je van palliatieve zorg bij Parkinson? Wanneer handel je palliatief?
Nadere informatiePathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer
Pathogenese van ziekten 3 Bach BMW De ziekte van Alzheimer Prof.Dr.P.Santens Dienst Neurologie UZ Gent Les 1 Epidemiologie Begripsomschrijving Kliniek Clinicopathologische correlatie Diagnostiek Les 2
Nadere informatieJonge mensen met een dementie: Een bijzondere doelgroep
Jonge mensen met een dementie: Een bijzondere doelgroep Sandra Hazebroek, GZ-Psycholoog Christian Bakker, GZ-psycholoog Florence, Lokatie Mariahoeve Expertisecentrum voor jonge mensen met een dementie
Nadere informatieMedicatie bij dementie. Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist
Medicatie bij dementie Dr. L.K. Pul Huisarts Mw. L.A. Klarenbeek MSc Verpleegkundig specialist Inhoud Terug naar de basis De hersenen en de ziekte van Alzheimer Het geheugen Het autonoom zenuwstelsel De
Nadere informatieWaarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor?
UMCG Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? Verenso Jaarcongres 2011 Dr. S.U. Zuidema (Sytse) Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde UMC St Radboud Nijmegen Afdeling Huisartsgeneeskunde
Nadere informatieZiekte van Parkinson. 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming
Ziekte van Parkinson 'shaking palsy' ofwel 'schudverlamming Aantal patienten Naar schatting zijn er op dit moment tussen de 40.000 en 45.000 mensen in Nederland die aan de ziekte van Parkinson lijden.
Nadere informatieORGANISCH-PSYCHIATRISCHE STOORNISSEN ALS OVERLAPPENDE SYNDROMEN: GEVOLGEN VOOR DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING
ORGANISCH-PSYCHIATRISCHE STOORNISSEN ALS OVERLAPPENDE SYNDROMEN: GEVOLGEN VOOR DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING R.C. van der Mast, H.J.M. Cools Inleiding Organisch-psychiatrische stoornissen zijn psychiatrische
Nadere informatieDe 3D,s POH 02-04-2014
De 3D,s POH 02-04-2014 Doelstelling Onderscheid delier, dementie en depressie Vroegtijdig herkennen/signaleren van een delier. Behandeling delier Delier Dementie Depressie Casus Een 70-jarige vrouw wordt
Nadere informatieAntipsychotica en seksuele bijwerkingen: van farmacologische mechanismen tot de klinische praktijk
Antipsychotica en seksuele bijwerkingen: van farmacologische mechanismen tot de klinische praktijk Dr. Marrit K. de Boer Psychiater / onderzoeker Universitair Medisch Centrum Groningen Disclosure Twee
Nadere informatieBewegingsstoornissen bij jong volwassenen met schizofrenie. GROUP Symposium Ypsilon en Anoiksis 22 januari 2010 J. Koning, AIOS Symforagroep
Bewegingsstoornissen bij jong volwassenen met schizofrenie GROUP Symposium Ypsilon en Anoiksis 22 januari 2010 J. Koning, AIOS Symforagroep Hoofdboodschap Ondanks de introduc/e van nieuwere types an/psycho/ca
Nadere informatieDiagnose en classificatie in de psychiatrie
Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de
Nadere informatieDelier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM
Delier in de palliatieve fase DR. KARIN SCHOTTE MEDISCHE ONCOLOGIE- PALLIATIEF SUPPORTTEAM 1. Definitie en voorkomen 2. Pathofysiologie 3. Oorzaken 4. Diagnose 5. Behandeling Definitie en voorkomen: 1.
Nadere informatieNieuwe middelen voor de behandeling van de ziekte van Parkinson
N E U R O F A R M A C O L O G I E Nieuwe middelen voor de behandeling van de ziekte van Parkinson A. Hovestadt, H.W. Berendse, B.R. Bloem, A.J.W. Boon, J.J. van Hilten, M.A.J. de Koning-Tijssen, T. van
Nadere informatieZiekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige
Ziekte van Parkinson wat als de pillen niet meer werken? Dr. Ania Winogrodzka, neuroloog Dhr. Koen Gilissen, Parkinson verpleegkundige ± 50% (L-dopa responsieve) PD patiënten ervaart na 5 jr motorische
Nadere informatieClozapine en levodopa als behandeling van persisterende visuele hallucinaties en motorische symptomen bij dementie met lewylichaampjes
gevalsbeschrijving Clozapine en levodopa als behandeling van persisterende visuele hallucinaties en motorische symptomen bij dementie met lewylichaampjes a. archie, p. persoons, m. vandenbulcke samenvatting
Nadere informatieSlaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling
Slaapstoornissen in de psychiatrie: het belang van behandeling - Dr. Marike Lancel - Divisie Forensische Psychiatrie Slaapcentrum voor Psychiatrie Assen Het interactieve brein in slaap 12-10-2012 Slaapstoornissen
Nadere informatieDementie, ook u ziet het?! Hanny Bloemen Klinisch Geriater Elkerliek Ziekenhuis Helmond 22 mei 2013
Dementie, ook u ziet het?! Hanny Bloemen Klinisch Geriater Elkerliek Ziekenhuis Helmond 22 mei 2013 Hoeveel mensen in Nederland hebben dementie? 16.5 miljoen Nederlanders; 2.5 miljoen hiervan is 65+ (15%)
Nadere informatieHandreiking. Dementie
Handreiking Dementie Handreiking Dementie Doelgroep Ouderen met (een verdenking op) geheugen en overige cognitieve stoornissen die van invloed zijn op het dagelijkse leven. Diagnostiek (huisarts, wijkverpleegkundige)
Nadere informatieZiekte van Parkinson. Patiënteninformatie
Patiënteninformatie Ziekte van Parkinson Informatie over (de oorzaken van) de ziekte van Parkinson, waar u dan last van kunt hebben, hoe we de diagnose stellen en wat u er zelf aan kunt doen Ziekte van
Nadere informatieZiekte van Parkinson = ZvP. Chris Bavinck, ouderenpsychiater
Ziekte van Parkinson = ZvP Chris Bavinck, ouderenpsychiater Inhoud Wat is ziekte van Parkinson? Wat kan er aan voorafgaan? Wat kan er bijkomen? Psychose Depressie en angst Dementie ZvP 1817: James Parkinson
Nadere informatieJONG EN PARKINSON. ParkinsonNet congres Bart Post & Mark Douwma
JONG EN PARKINSON ParkinsonNet congres Bart Post & Mark Douwma Mark Douwma ParkinsonNet jaarcongres 2015 - Bart Post & Mark Douwma 2 Bart Post ParkinsonNet jaarcongres 2015 - Bart Post & Mark Douwma 3
Nadere informatieCannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen?
Universitair Docent Hersencentrum Rudolf Magnus Afdeling Psychiatrie Universitair Medisch Centrum Utrecht Cannabis & psychosen: alleen risico s of ook kansen? Matthijs Bossong Overzicht Psychotische stoornis
Nadere informatieFarmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie. Critically Appraised Topic
Farmacotherapie in de acute fase van alcoholdetoxificatie Critically Appraised Topic Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring
Nadere informatieUniversitair Medisch Centrum Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag
Nadere informatieTijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie. Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC)
Tijdige detectie van dementie - Interventies bij diagnose dementie Sophie Vermeersch Klinisch neuropsycholoog (MsC) overzicht Detectie van dementie - cognitieve screening in de eerste lijn - ADL evaluatie
Nadere informatieDoen bij Depressie. Module 3 Fase 4 - Behandelen. Medicamenteuze behandeling van depressie bij cliënten van verpleeghuizen.
Doen bij Depressie Module 3 Fase 4 - Behandelen Module 3 Medicamenteuze behandeling Bijlage 8 Medicamenteuze behandeling van depressie bij cliënten van verpleeghuizen Protocol gebaseerd op het Addendum
Nadere informatieDe pijplijn van de ziekte van Parkinso. Jorrit Hoff
De pijplijn van de ziekte van Parkinso Jorrit Hoff Disclosure Advies aan/voordrachten voor en/of congresbezoek met Boehringer Ingelheim, Novartis, Teva Pharma, Medtronic, UCB en Abbvie San Diego Pijplijn
Nadere informatieStoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen. Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker
Stoppen met langdurig antipsychoticagebruik voor gedragsproblemen Gerda de Kuijper Arts verstandelijk gehandicapten/senior onderzoeker Congres Focus op onderzoek Utrecht 22 juni 2015 Inhoud presentatie
Nadere informatieAcademische Werkplaats Ernstige Psychotische Aandoeningen
Academische Werkplaats Ernstige Psychotische Aandoeningen 1 Inhoud 1. a. Missie en b. Geschiedenis 2. Wie zijn wij? 3. Wat gaan wij doen? a. Stadia en profiel b. Interventie onderzoek c. Onderwijs en opleiding
Nadere informatieAntipsychotica en seksuele bijwerkingen: het afwegen van behandelingsstrategieën
Antipsychotica en seksuele bijwerkingen: het afwegen van behandelingsstrategieën Dr. Marrit K. de Boer Psychiater / onderzoeker Universitair Medisch Centrum Groningen Disclosure Twee studies die mede gefinancierd
Nadere informatieInformatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieZiekte van Parkinson. Jacqueline Janssen Klinisch arbeidsgeneeskundige Parkinsoncentrum
Ziekte van Parkinson Jacqueline Janssen Klinisch arbeidsgeneeskundige Parkinsoncentrum Dorsey, Lancet, 2018 Dorsey, Lancet, 2018 Dorsey, JAMA neurology, 2018 Pathofysiologie Parkinson Ziekte van Parkinson
Nadere informatieVerdiepingsstage Vroege Psychosen. Dorpsblik. informatie voor aios
Verdiepingsstage Vroege Psychosen Dorpsblik informatie voor aios Verdiepingsstage Vroege Psychosen Dorpsblik Hoe eerder mensen met een vroege psychose worden behandeld, hoe groter de kans op functioneel
Nadere informatieMedicamenteuze behandeling van moeheid bij MS
Medicamenteuze behandeling van moeheid bij MS Jop Mostert Neuroloog Inhoud Hoe deed ik het tot nu toe? Richtlijn Aanpak nazoeken medicamenteuze behandelingen MS Amantadine Modafinil Overige medicijnen
Nadere informatieVEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS
VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS OVER MIJ Veiligheid & voorschrijven van medicatie 6-11-2014 2 IK ZAL HET VANDAAG HEBBEN OVER Onderzoek doen OF waarom onderzoek doen leuk is en soms
Nadere informatieParkinson behandeling met medicatie. Parkinson Café West-Brabant 4 februari 2016 T. van Strien neuroloog
Parkinson behandeling met medicatie Parkinson Café West-Brabant 4 februari 2016 T. van Strien neuroloog Inhoud meneer Parkinson mechanisme Parkinson medicatie beloop van de ziekte geavanceerde therapieën
Nadere informatieParkinson en Medicatie
Parkinson en Medicatie Parkinson dag zaterdag 16 november 2013 Dhr. Kerklaan Functie: Neuroloog Filmpje Vragen 1.Parkinson medicatie kan de ziekte v parkinson remmen: Juist Onjuist Vragen 2.Je moet zo
Nadere informatie4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria
4.3.1 Diagnostische Checklist voor cliënten zonder dementie: DSM-5 criteria Stappen 1 t/m 4 betreffen Depressie, stappen 5 en 6 betreffen Apathiesyndroom STAP 1. Bepaal of de volgende hoofdsymptomen voorkomen.
Nadere informatieMedicatie op indicatie
Medicatie op indicatie Een onderzoek naar het gebruik van medicatie door patiënten die met een in bewaringstelling via de acute dienst worden opgenomen in regio Amsterdam, Apeldoorn en Rotterdam Jolanda
Nadere informatieOp zoek naar nieuwe behandelingen tegen Alzheimer; De Amsterdamse benadering
Op zoek naar nieuwe behandelingen tegen Alzheimer; De Amsterdamse benadering Dr. Niels Prins 5 e college grote stad en gezondheidszorg Amsterdam, 19 mei 2014 Prevalentie dementie in de EU: 10M Dementie
Nadere informatiePerifere zenuw blokkade bij een patiënt at risk voor compartiment syndroom? Lucie van Genugten 3 e jaars AIOS Anesthesiologie 7 November 2014
Perifere zenuw blokkade bij een patiënt at risk voor compartiment syndroom? Lucie van Genugten 3 e jaars AIOS Anesthesiologie 7 November 2014 Vraag Maskeert een perifere zenuwblokkade het optreden van
Nadere informatieDoor dwang gegijzeld. (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen. Roos C. van der Mast
Door dwang gegijzeld (Laat-begin) obsessieve-compulsieve stoornis bij Ouderen Roos C. van der Mast OCS bij ouderen De obsessieve-compulsieve stoornis is een persisterende en stabiele diagnose die zelden
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39413 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Reedeker, Nanda Title: Neuropsychiatric phenomena in Huntington s disease Issue
Nadere informatieNeuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten
Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten
Nadere informatieInFoP 2. Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. Inhoud. Inleiding
Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module
Nadere informatieDr. W. Veling, UMCG
Disclosures: ZonMw en NWO subsidies. Bedrijven: Samenwerking CleVR. Angst en Psychose dansen de tango Turning and turning in the widening gyre, the falcon cannot hear the falconer. Things fall apart; the
Nadere informatiePharmacologische behandeling delirium. Etienne Joosten UZ GHB
Pharmacologische behandeling delirium Etienne Joosten UZ GHB Wat is een delirium? CAM 1. Acuut begin en wisselend verloop a) acute veranderingen gaande van enkele uren tot dagen tov aanvankelijke toestand
Nadere informatie