Met de Hollandse brigade op pad voor het Franse Keizerrijk Liever Hollands dan Frans

Transcriptie

1 JAN PALMEN EN VINCENT EVERS Met de Hollandse brigade op pad voor het Franse Keizerrijk Liever Hollands dan Frans 1. Belegering van Stralsund door de Fransen en geallieerde troepen, 20 augustus 1807, tekening in kleur door F.Weise, Kulturhisorisches Museum Stralsund Over de bloedige strijd die Nederlandse troepen in de Spaanse veldtocht van Napoleon hebben gevoerd is weinig bekend (Ref.1). Het aanvankelijk Pro-Franse enthousiasme van de patriotten verkeerde in zijn tegendeel toen deelname aan het Napoleontische geweld op alle niveaus werd afgedongen (Ref.2) Johannes Palmen, een voorvader in rechte lijn van de eerste auteur, is na deelname aan meerdere veldtochten in 1811 in Groningen getrouwd. Dit huwelijk werd geregistreerd in de eerste maand van het eerste jaar waarin de Burgerlijke Stand in het toenmalig volledig door Frankrijk geannexeerde Nederland werd ingevoerd. Over zijn familiegeschiedenis tot in de huidige tijd werd al eerder gepubliceerd (Ref 3,4). In dit artikel volgt een interpretatie van de aanvullende informatie uit daarna gevonden militaire akten uit het Nationaal Archief. Men kan niet anders concluderen dan dat Napoleon verregaande invloed heeft gehad op het leven van Johannes en zijn nakomelingen. Johannes heeft gediend in het 2e regiment infanterie van het Bataafsche leger in de periode dat Noord-Nederland nog een zelfstandig Koninkrijk vormde onder Lodewijk Napoleon en Hortense de Beauharnais. Zijn signalement en staat van dienst werden in 2012 in het Nationaal Archief gevonden (1). Uit zijn staat van dienst (fig 2) blijkt deelname aan de campagnes van het Franse leger en geallieerden in Oostenrijk (Austerlitz), Pruisen en het destijds Zweedse Stralsund (thans Noord-Duitsland; fig 1). Vervolgens vertrekt hij in september 1808 met de Hollandse Brigade naar Spanje. Hier woedt een guerillaoorlog (Ref. 1). Na een schot in de voet wordt hij in maart 1809 gerepatrieerd naar zijn depotgarnizoen te Groningen, waar de hier afgebeelde akten zijn opgemaakt (fig 2 en 3) 1

2 2. Extrait uit het Signalementsregister, 2e Regiment Infanterie van Linie, Kompagnie Nummer 4, 27 december Staat van Dienst van fuselier Johannes Palmen, Groningen, 16 maart

3 De Hollandse Brigade ging in september 1808 te voet op weg ging naar Spanje met als doel zich met Duitse, Waalse en nog andere geallieerden bij de Franse troepen aan te sluiten om het Napoleontische kijzerrijk op het Iberisch schiereiland te vestigen. De felle tegenstand van de Spanjaarden en Portugezen gesteund door uitvallen van de Engelse troepen onder Wellesley (de latere Wellington overwinnaar van Waterloo) veroorzaakten er een zeer penibele situatie. 4. La Reine Hortense, schilder Girardot, Musée National du château de Malmaison, Rueil, France Keizer Napoleon hoogstpersoonlijk, maar ook Hortense de Beauharnais, koningin van Holland, hadden er alle belang bij de Hollandse troepen vorstelijk te bejegenen bij hun doortocht van Parijs op 20 september Het ooggetuige verslag van de later in Spanje gesneuvelde majoor F.Steinmetz vermeld: De Koningin was gezeten in een open rijtuig met zes schoone witte hengsten en reed langzaam langs het front der brigade, wordende door den generaal en deszelfs Staf vergezeld en door de corpsen gesalueerd, onder het geroep van: Leve de Koningin (Ref. 5). Hortense zelf vermeld in haar memoires dat de officieren door haar werden verblijd met een Turks amulet (Ref. 6). De jonge Johannes moet dit alles wel met enige verbazing hebben gadegeslagen. Napoleon besluit in Saint Denis, vlak bij Parijs, het depot van de Hollandse brigade te vestigen (Ref. 1). Een verhullende stamboekinschrijving Er zijn tegenstrijdige aanwijzingen over de afstamming van Johannes Palmen. Zijn in militaire en civiele akten uit Groningen genoemde geboorteplaats Maastricht blijkt een mystificatie. De eerder gevonden doopakte van 1790 uit Übach-Palenberg toont als vader Johannes Conradus, dragonder in het Staatse leger, getrouwd vanuit het garnizoen in Maastricht (Ref. 3). De zoon Johannes Josephus verliest al op twee-jarige leeftijd zijn moeder en op 4-jarige leeftijd zijn vader, die vermoedelijk sneuvelt tijdens het beleg van Maastricht. Het valt niet uit te sluiten dat hij als weeskind bij familie onderdak heeft gevonden. Dat lot zou dan ook zijn oudere zus Helena Catharina hebben kunnen treffen. Nadere aanwijzingen hieromtrent zijn niet ontdekt. Weeskinderen konden echter op jonge leeftijd in dienst van een regiment komen. Kinderen van invalide of overleden militairen kregen hierbij voorrang. Indien zijn identiteit met de Groninger Johannes zou overeenstemmmen dan zou hij al op 13-jarige leeftijd in militaire dienst zijn gekomen en als 16-jarige de campagne naar Pruisen hebben meegemaakt. Dit lijkt niet waarschijnlijk. Johannes Palmen geeft bij zijn inschrijving in het Groninger infanterieregiment een aantal twijfelachtige 3

4 feiten prijs. Het uittreksel (extrait) uit het signalementsregister van zijn regiment vermeld het volgende (Fig. 2): - leeftijd 18 jaar, geboren Dit is strijdig met de vermelding van zijn leeftijd in diverse latere Groninger familieakten, waaruit de geboortejaren 1777, 1785, 1786 en 1788 afleidbaar zijn, - geboorteplaats Maastricht: geen enkele aanwijzing dat in 1787 en omliggende dorpen iemand van die naam is gedoopt, - vorige woonplaats Ambagt: mogelijk is dat hij als ambachtsgezel geen vaste woonplaats had, en - beroep vader jager: kan lichte infanterist, maar ook voortgeleider van een trekschuit zijn. in de volkstelling van 1794 geeft hij als zijn beroep fileur de laine (vlasdraadspinner) op. Niet ter discussie staan: - religie: Rooms, welke hij in Groningen behoud, - lengte 5 voet, 3 duim en 2 streep, - rond voorhoofd, kleine neus en - donkerbruin haar en wenkbrauwen. Uit het signalement kan een datum van eerst inschrijving in juni 1803 worden afgeleid (noot 1). In het jaar 1805 werd de Bataafsche Republiek gedwongen als geallieerde de Franse veldtochten te ondersteunen (Ref. 1,2). De legers werden gehergroepeerd in kamp Zeist. In 1806 na oprichting van het Koninkrijk Holland wordt het tweede regiment Infanterie van Linie uit Groningen in oktober 1806 naar Wesel aan de Rijn gestuurd om zich daar te voegen bij de Franse troepen voor een veldtocht naar Pruisen (Weser/Elbe gebied) ook bekend als de Vierde Coalitieoorlog. Deze en overige in de staat van dienst genoemde veldtochten stemmen overeen met de bekende historische gegevens (noot 2). Niet bekend is in hoeverre de verantwoordelijke officieren, die de akten ondertekenden in deze en latere militaire acties waren betrokken (noot 3). Het grootste deel van het huidige Limburg was al sinds 1794 in Franse handen en ingelijfd in de Franse Staat als Departement van de Neder-Maas. Vast staat dat daar juist in 1805 de invoering was gestart van de dienstplicht, de zogenaamde conscription. Daarbij werden per gemeente de jaarscohorten aangemeld, beginnend met de 21-jarigen en vervolgens ieder jaar een jaar jongere lichting erbij. Johannes zou dan echter pas in 1808 aan de beurt zijn. Hoe kon het dat hij al in 1805 in dienst ging? Gezinssamenstelling van Johannes Palmen de infanterist Zijn signalement vermeld een ouderpaar uit Brunssum: Godfried/Godefridus Palmen en Maria Elisabeth Corduwener (ook geschreven als Corduweeners/ Corduweners/ Corduwenis/ Corduenas/ Corduvenus/ Corduvennes). Dit echtpaar heeft bij de in 1796 door het Frans regime gehouden volkstelling 6 kinderen, waarvan twee boven de twaalf jaar: Anna Barbara, 16 jaar en Johannes, 15 jaar. De namen van de jongere kinderen werden niet genoteerd. Uitsluitend bekend uit doopakten zijn de vier jongste kinderen: Anna Maria geboren 1785; Maria, geboren 1788; Arnoldus geboren 1790 en Johannes Petrus geboren Opvallend is dat van 1784 tot en met 1787 in Brunssum en Heerlen geen geboorten uit dit huwelijk worden gevonden. Wel in Den Briel waar Anna Maria het levenslicht ziet en in 1785 met haar grootvader als peetvader wordt gedoopt. Wellicht is sprake van een vlucht voor het Franse gezag wegens belastingontduiking op getransporteerde goederen. Bekend is dat de controles en sancties hierop steeds strenger werden (Ref. 7) Stamreeks van Johannes Palmen I.Wilhelmus Palm(en), ovl. te Brunssum op 21 nov 1790, tr. te Brunssum op 19 okt 1749 (getuigen: NubbenWilhelmus en Doirmans Mathias) met Barbara Boutz, RK, ovl. te Brunssum op 25 okt Heeft het beroep van koetsier uitgeoefend voor de heer van Strijthagen ( noot 4). Uit dit huwelijk 6 kinderen: 1.Maria Josepha, ged. te Brunssum op 1 jun 1750 (getuigen: de edele praenobilis -Clost, Albertus Josephus en Heijnen, Catharina). 2.Elisabeth, ged. RK te Brunssum op 1 mrt 1753 (getuigen: Doirmans Mathias en Reumkens Elisabeth). 3.Godefridus, ged. te Brunssum op 10 mrt 1756, ovl. (ongeveer 73 jaar oud) te Brunssum op 28 dec Bernardus, ged. RK te Brunssum op 19 dec 1759 (getuigen: acampo, Bernardus en Boutz Gertrudis). 5.Maria Elisabeth, ged. te Brunssum op 27 jun 1764 (getuigen: Doirmans, Servatius en Boutz, Elisabeth). 6.Arnoldus, ged. te Brunssum op 23 mei 1768 (getuigen: Peters, Arnoldus en Waetelaars Barbara vervangende Herinx, Theodorus en Schoffelen, Helena). II. Godefridus Palm(en), zn. van Wilhelmus Palm en Barbara Boutz, ged. te Brunssum op 10 mrt 1756, ovl. (ongeveer 73 jaar oud) te Brunssum op 28 dec 1829, tr. (resp. ongeveer 24 en ongeveer 29 jaar oud) (1) te Brunssum op 1 jun 1780, kerk.huw. (RK) met Maria Elisabetha Cordewener, dr. van Willem 4

5 Cordewener en Maria Catharina Schmeders, ged. te Heerlen op 11 nov 1750, ovl. (ongeveer 71 jaar oud) te Brunssum op 9 dec Heeft de beroepen van jager en vlasdraadspinner ( fileur de laine ) uitgeoefend. Uit dit huwelijk 6 kinderen: 1.Anna Barbara Palmen, ged. RK te Brunssum op 28 feb 1781, ovl. (ongeveer 33 jaar oud) te Heerlen op 2 aug Johannes Palmen, ged. RK te Brunssum op 14 mrt 1783, ovl. (ongeveer 52 jaar oud) te Groningen op 6 jun Anna Maria Palmen, ged. RK te Brielle op 21 aug 1785 (getuige: Palmen Wilhelmus Kordewiners Anna Maria (Vader vreemdeling in Brielle), ovl. (ongeveer 78 jaar oud) te Brunssum op 10 sep Maria Palmen, ged. RK te Heerlen op 8 mrt 1788 (getuigen: Stevens Johannes Andreas pro Keybetz Egidius en Spiertz Maria Angela). 5.Arnoldus Palmen, ged. te Brunssum op 1 nov 1790 (getuigen: Herinx Theodorus pro Palmen Arnoldus en Boutz Gertrudis(Vader absente in Hollandia). 6.Johannes Petrus Palmen, ged. RK te Brunssum op 7 apr 1794 (getuigen: Cordewener Johannes Petrus ex Heerlen en Kreijten Maria Agnes ex Heerlen). Godefridus Palm(en), otr. (2) te Heerlen op 18 jan 1777, tr. (ongeveer 20 jaar oud) (Nederlands Hervormd) te Heerlen op 2 feb 1777, kerk.huw. (RK) te Heerlen op 2 feb 1777 met Petronella Degens. Uit dit huwelijk een zoon: 1.Joannes Henricus Palmen, ged. RK te Heerlen op 11 okt 1777 (getuigen: Degens, Joannes Henricus en Degens, Maria Agnes). III. Johannes Palmen, zn. van Godefridus Palm en Maria Elisabetha Cordewener, ged. RK te Brunssum op 14 mrt 1783 (getuigen: Schuffelers Johannes en Rademakers Barbara namens Swiles, Maria Elisabeth uit Welten ), Beroepen door hem uitgeoefend: Soldaat,Poelier,Tapper,Vogelverkoper. Had poelierswinkel op de Vismarkt 11 te Groningen in 1820, ovl.(ongeveer 52 jaar oud) te Groningen op 6 jun 1835, otr. te Groningen op 5 jan 1811, tr. (resp. ongeveer 27 en ongeveer 20 jaar oud) (Burgerlijke Stand) te Groningen op 20 jan 1811 met Neeltje Gosen Kampinga, dr. van Goossen Goossens (Molendekker) en Geertjen Geerts, ged. te Thesinge op 25 jul 1790, Poeliersche. laatst woonachtig Vismarkt 11, Groningen, ovl. (ongeveer 68 jaar oud) te Groningen op 15 sep Uit dit huwelijk 7 kinderen: 1.Nn, geb. te Groningen op 20 jan 1812 (doodgeboren). 2.Frederikus, geb. te Groningen op 17 mrt 1815, ovl. (9 jaar oud) te Groningen op 16 jul Goossen, geb. te Groningen op 10 jul 1818, dagloner, ovl. (40 jaar oud) te Hoorn op 22 mrt Maria Elisabeth, geb. te Groningen op 12 jul 1820, ovl. (52 jaar oud) te Groningen op 6 mei Jantje Johanna, geb. te Groningen op 25 feb 1823, ovl. (74 jaar oud) te Groningen op 27 dec Frederikus Johannes, geb. te Groningen op 1 mei 1827, Fuselier, ovl. (22 jaar oud) te Groningen op 22 jul Jannes, geb. te Groningen op 25 okt 1829, ovl. (36 jaar oud) te Groningen op 6 jul Liever Hollands dan Frans De gegevens uit zijn signalement en de genealogie gevoegd bij de omstandigheden in het Franse Zuid- Limburg maken de volgende hypothese mogelijk. De Joannes gedoopt op 14 maart 1783 in Brunssum is dezelfde als de Johannes die na een kort contract bij het 3e bataljon in 1805 in officiële dienst komt van de Bataafsche Republiek. Hij is dan niet 18 maar 21 jaar en heeft de oproep voor het Franse leger niet afgewacht, maar gekozen voor een leven als beroepsmilitair. De veel gunstiger condities die in het Bataafsche leger - nog steeds als voortzetting van het Staatse leger van de Republiek - golden moeten hem daartoe hebben verleid. Dat hij daarbij uiteindelijk onder Frans opperbevel in Spanje zou worden ingezet kon hij toen niet weten. Het schot in de voet van Johannes Palmen, opgelopen in Spanje, heeft er met zekerheid voor gezorgd dat dit verhaal geschreven kon worden. De intensiteit en frekwentie van de Franse veldtochten werd hierna alleen nog maar groter. Teruggekeerden uit Spanje worden later weer in de Russische veldtocht ingezet. Uiteindelijk waren bij de heroprichting door Koning Willem I van het Nederlandsche Leger op 9 januari 1814 nog slechts rond 800 militairen in actieve dienst. Hoewel waarschijnlijk geen zoon van een dragonder uit het Staatse leger heeft Johannes, gezien zijn staat van dienst, zijn toch niet bescheiden militaire voetsporen door de Europese geschiedenis mogen trekken en ook nog het geluk gehad levend naar Groningen terug te keren om daar een familie te stichten. Het verbaast dan niet dat van zijn 7 kinderen er drie vernoemd zijn naar zijn Brunssumse familieleden: Maria Elisabeth (tante), Frederikus Johannes (Grootvader/Vader) en Jannes (oom). Op zijn lange voettochten door vele Europese landen moet Johannes hiervan gedroomd hebben. Zijn Limburgse leeftijdgenoten hebben er heel wat voor over gehad om de Franse dienstplicht te ontlopen: broederdienst, betaalde plaatsvervangers, onderduiken en/of vluchten naar Holland (Ref 8). De oplossing die Johannes koos is echter wel heel bijzonder. Noten 1.Het Uittreksel (Extrait) uit het Signalement in het Stamboek van het Tweede Regiment Infanterie van Linie, , vermeld de inschrijving van Johannes Palmen op 10 juli 1805 onder nummer 863 als fuselier voor een duur van 6 5

6 jaar en 3 maanden. Daarvoor heeft hij een jaar en 11 maanden gediend in het 3e bataljon. Hij is derhalve in juni 1803 in dienst getreden. Deze akte en bijbehorende Staat van Dienst zijn aangetroffen in het Nationaal Archief, Oorlog/Stamboeken voor 1813, , inventaris nummer 216, folio 104 en in dit artkel afgedrukt als figuur 2 en 3. 2.Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie doet volgende opgave: Veldtocht naar Pruisen, circa Veldtocht tegen Zweden, beleg van Stralsund, circa Bezetting Noord-Duitsland, circa Hergroepering te Groningen, circa Verzamelen onderdelen Hollandse Brigade te Breda/Bergen op Zoom vanaf en aansluitend voettocht naar Noord-Spanje. Met dank aan de heer S.R. Maaskant, Onderzoeker Operationeel Optreden. 3. De website maakt zoeken in de officiersboekjes mogelijk: dit geeft de namen en vaak ook standplaatsen van officieren. Laurent Marie le Bron en Samuel van Hoven ondertekenen in 1809 gezamenlijk het Signalements uittreksel. Van de eerste is de laatste vermelding in 1804 bij het 16e bataljon Compagnie no.8 als Capiteyn Infanterie. De tweede wordt nog in 1807 vermeld als kapitein in het tweede regiment. 4. Het centrum voor Regionale Geschiedenis te Heerlen omvat het archief van de Westelijke mijnstreek. Hier is de notariele akte inventaris nummer 62 van Notaris Pelt L.G., nummer 68 aangetroffen waarin Wilhelmus Palmen getuigenis aflegt in een erfeniskwestie in zijn functie als koetsier (cochier) van wijlen de heer Clotz van Strijthagen. Deze Johan Berthold Clotz/Cloots (+1752) is de zoon van Mathias Gerardus, gehuwd met een burgemeestersdochter uit Aken, betrokken bij industriefinanciering en koper (1690) van het kasteel Strijthagen te Schaesberg, Gemeente Landgraaf. Referenties 1.Jaap A. de Moor, H. Ph. Vogel (1991), Duizend miljoen maal vervloekt land : de Hollandse Brigade in Spanje, , Meulenhoff, Amsterdam 2.Simon Schama (1977, vertaling 1992), Patriotten en Bevrijders. Revolutie in de Nederlanden , Arbeiderspers, Amsterdam 3.Vincent Evers, Johannes Palmen (2012), Dragonder Johannes Palmen uit Übach-Palenberg, een grensoverschrijdende familiehistorie, Gens Nostra 67 (2012), NGV, Weesp en bijbehorende website: 4.Vincent Evers (2012), Ancestors in the Dutch Army before and during Napoleonic wars, contribution to the Genealogica & Heraldica, XXX, Maastricht congress papers in Frontiers in Genealogy and Heraldry, s Gravenhage, Stichting De Nederlandsche Leeuw 5.Henri A. Ett, Franz Friedrich Christian Steinmetz (1952), Spaans Avontuur, uit het dagboek van een Hollands officier uit de Napoleontische tijd, Meulenhoff, Amsterdam 6.Thera Coppens (2006), Hortense, De vergeten koningin van Holland, Meulenhoff, Amsterdam 7.P.J.H. Ubachs, I.M.H. Evers(1994), Ongewilde Revolutie. Limburgs Maasland onder Frankrijk ( ). Limburgs geschied- en oudheidkundig genootschap. jaarboek Joost Welten (2007), In dienst voor Napoleons Europese droom. De verstoring van de plattelandssamenleving in Weert. Uitgeverij Davidsfonds, Leuven. Veldhoven/Heythuysen, 26 Maart