RSI in de toeristische branche

Transcriptie

1 . Hogeschool Notenboom Marjon van Vulpen Egelantierstraat ED HILVERSUM Telefoon: RSI in de toeristische branche Afstudeerscriptie kort-hbo toerisme 13 augustus 2002

2

3 . Hogeschool Notenboom Marjon van Vulpen Egelantierstraat ED HILVERSUM Telefoon: RSI in de toeristische branche Afstudeerscriptie kort-hbo toerisme 13 augustus 2002 Begeleider: Dhr N. Visser

4

5 Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE... III SAMENVATTING...V ONDERZOEKSVRAAG...V UITVOER ONDERZOEK...V INSTRUMENTEN EN STEEKPROEF...V BELANGRIJKSTE RESULTATEN...V VOORWOORD... VI 1. INLEIDING AANLEIDING TOT HET ONDERZOEK PROBLEEMSTELLING Hypothesen WAT IS RSI? VERSCHILLENDE BENAMINGEN VOOR RSI IN DE LITERATUUR WELKE AANDOENINGEN OMVAT RSI? DEFINITIE RSI Uitleg definitie RSI Gezondheidsraad SYMPTOMEN VAN RSI KLACHTENBEELD RSI WAT IS DE HERSTELPERIODE VAN RSI? WIE HEBBEN KANS OP RSI? OORZAKEN DESKUNDIGEN AAN HET WOORD Dr M. van Eijsden Prof. G. van Galen Dr J. van Dieën Dr R. Dirksen Prof. P. Huijing HOE ONTSTAAT RSI? Fysieke risicofactoren Psychosociale risicofactoren Persoonsgebonden risicofactoren WAT IS STRESS? (MOGELIJKE) OPLOSSINGEN ERGONOMIE Ergonomische hulpmiddelen VERSCHILLENDE SOORTEN THERAPIEËN Fysiotherapie Oefentherapie (Mensendieck- en Cesartherapie) Chiropractie Bio-feedback Multidisciplinaire behandelingen Alternatieve geneeswijzen...21 iii

6 4.3 COMPUTERSOFTWARE Pauzesoftware Spraakherkenningsoftware VOORLICHTING EN PREVENTIE RSI-Patiëntenvereniging RSI-Centrum OPZET EN UITVOERING VAN HET ONDERZOEK SOORT ONDERZOEK GEGEVENSVERZAMELING STEEKPROEF RESULTATEN UITWERKING HYPOTHESEN CONCLUSIES DISCUSSIE VERBAND LITERATUUR - ONDERZOEK Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSIklachten De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden? BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK AANBEVELINGEN EN SUGGESTIES VOOR VERDER ONDERZOEK...35 LITERATUURLIJST...36 BIJLAGE I: TABEL INDELING ERNST RSI-KLACHTEN...40 BIJLAGE II: RISICOSPREIDING PER BEROEPSSECTOR...41 BIJLAGE III: INRICHTING VAN DE WERKPLEK...42 BIJLAGE IV: ENQUÊTE RISICO INVENTARISATIE RSI...43 BIJLAGE V: RESULTATEN ENQUÊTE RISICO INVENTARISATIE RSI...47 BIJLAGE VI: GRAFIEKEN RESULTATEN...50 BIJLAGE VII: THEORY OF PLANNED BEHAVIOUR...52 iv

7 Samenvatting Onderzoeksvraag De probleemstelling van dit onderzoek luidde: Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden? Uitvoer onderzoek Om de hypothesen te toetsen is er een enquête gehouden onder de medewerkers van een grote reisorganisatie (ATP Online). Tevens is er literatuuronderzoek gedaan (uit het vakgebied van de psychologie). Instrumenten en steekproef Om de enquêteresultaten effectief te verzamelen en te verwerken is gebruik gemaakt van de Internetsite van Onderzoeksplein.nl. Onderzoeksplein biedt studenten de mogelijkheid gratis enquêtes via Internet af te nemen. De steekproef van 50 medewerkers is genomen door de afdeling Human Resource Management van ATP Online. Het is een steekproef waarbij 50 willekeurige medewerkers (aselect) gekozen zijn uit het personeelsbestand van 500 medewerkers. De personeelsleden uit dit bestand kunnen binnen ATP Online dus allen verschillende functies vervullen, variërend van medewerker vakantiereizen tot directeur. Belangrijkste resultaten Eén hypothese is verworpen. Het betrof de volgende hypothese: De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. De hypothese is naar aanleiding van de resultaten van de enquête verworpen. Belangrijk om te noemen is dat het verschil tussen aanvaarden en verwerpen minimaal was (één respondent). Een kwart van de respondenten gaf aan niet te weten wat de juiste houding zou moeten zijn. Van die 25% hanteert hoogst waarschijnlijk ook een (groot) deel de verkeerde houding. Naar aanleiding van de aanvaarding van de twee hypothesen en de aantekening bij het verwerpen van de andere hypothese vind ik het voldoende aangetoond dat meer aandacht besteden aan RSI, reeds tijdens het opleidingstraject, noodzakelijk is. v

8 Voorwoord Deze scriptie is geschreven als afstudeeropdracht voor de opleiding kort-hbo Toerisme aan de Hogeschool Notenboom te Hilversum. Het onderwerp van deze scriptie is tot stand gekomen doordat ik zelf RSI-klachten kreeg en daardoor een jaar in de ziektewet terecht kwam. Voor het tot stand komen van deze scriptie wil ik Patrick Mackaaij, Betty van Vulpen en Gijs van Vulpen bedanken. Met betrekking tot de enquête wil ik de makers van bedanken. Onderzoeksplein biedt studenten de mogelijkheid gratis enquêtes via Internet af te nemen. Graag wil ik ook ATP Online bedanken voor het feit dat ik bij hen de enquête mocht houden. Bovendien ben ik dank verschuldigd aan alle medewerkers die de enquête hebben ingevuld. Tenslotte dank ik Patrick Mackaaij, Betty van Vulpen, Anneke van Bemmelen, Aert Keja, Cees Mackaaij en Truus Lammerts voor het correctiewerk achteraf. Marjon van Vulpen, 13 augustus 2002 vi

9 1. Inleiding Ik begin deze scriptie met een verhaal dat mij aansprak uit het televisieprogramma Kassa. De uitzending was in december 2000, maar wat de hoofdrolspeelster meegemaakt heeft is heden ten dage nog steeds realiteit. Het verhaal geeft de noodzaak aan om meer aandacht te besteden aan RSI en een betere preventie van deze aandoening. Tini van Selm was jarenlang secretaresse van een scholengemeenschap. De laatste jaren verrichtte ze veel eenzijdig werk achter het toetsenbord onder een grote tijdsdruk. Op een gegeven moment kreeg Tini lichte klachten aan haar linkerarm, die na een pauze wel weer overgingen. Totdat ze op een dag heel veel tekst moest typen. Tijdens het aan één stuk door typen kreeg ze opeens het gevoel, wat volgens haar op zweepslag leek, dat er iets in haar linkerarm knapte. Vanaf dat moment kon ze niets meer met haar linkerarm doen en is ze naar de huisarts gegaan. De behandeling: De huisarts verwees haar door naar een fysiotherapeut. Na dertig keer bij de fysiotherapeut te zijn geweest was er nog steeds geen vooruitgang en werd de behandeling stopgezet. De klachten waren alleen maar verergerd en de fysiotherapeut gaf aan dat het mogelijk RSI kon zijn. Tini werd doorverwezen naar een reumatoloog en een neuroloog, die beiden niets konden vinden. Vervolgens werd ze weer teruggestuurd naar de huisarts, die helemaal niet bekend was met RSI. Via een handplastisch chirurg kwam ze terecht bij dokter Van Eijsden in Maastricht, die RSI vaststelde. Ze had zoveel last van haar arm, dat ze problemen had met haar kleding dichtmaken, haar haar opsteken, zich wassen, de deur openen en weer dicht doen, boodschappen doen en eten klaar maken. Zelfs de bladzijde van een boek kon ze niet meer omslaan. Na één jaar in de WAO te hebben gezeten, moest Tini gekeurd worden. De keuringsarts verklaarde haar volledig arbeidsongeschikt. Na weer een jaar moest ze opnieuw gekeurd worden. Deze keuringsarts verklaarde dat RSI niet te bewijzen was en ze dat ze geen recht meer had op een WAO-uitkering, die ook meteen werd stopgezet. Vervolgens werd ze naar een psychoanalyticus gestuurd die de lichamelijke klachten ontkende en het probleem werd als psychisch beschouwd. Tini zou zich de klachten ingebeeld hebben. 1

10 Dit doorverwijzen komt volgens FNV-woordvoerder Eelco Tasma vaker voor bij nieuwe ziekten. RSI is voor artsen nieuw, hoewel het een verzamelnaam van bestaande aandoeningen is. De conclusie wordt dan vaak getrokken dat het tussen de oren zit. 1.1 Aanleiding tot het onderzoek Het gekozen onderwerp is: RSI in de toeristische branche. RSI is in de volksmond beter bekend als muisarm en is de laatste tijd veel in het nieuws omdat 30% van de beeldschermwerkers er (blijvende) klachten van ondervindt. Deze klachten kunnen leiden tot volledige arbeidsongeschiktheid. Buiten de berichtgeving in de media zijn aanleidingen tot het onderzoek: collega s, vrienden en kennissen die last hebben van RSI-klachten; de persoonlijke ervaring met RSI-klachten; het vermoeden dat binnen de reisbranche meer dan 30% van de beeldschermwerkers RSIklachten heeft, gezien de hoge werkdruk, het gebrek aan ergonomische kennis en de lange werktijden aan het keyboard; de wens dat kennis van ergonomie en stress in het opleidingspakket van de opleiding(en) van de Hogeschool worden opgenomen (stress en slecht gebruik van ergonomie behoren tot de veroorzakers van RSI en andere klachten). 2

11 1.2 Probleemstelling De probleemstelling van dit onderzoek luidt: Is het, met het oog op RSI, noodzakelijk binnen de opleiding(en) meer aandacht aan RSI en omgang met stress te besteden? Hypothesen De probleemstelling wordt uitgediept in de volgende drie hypothesen: 1. Meer dan 30 % van de beeldschermwerkers binnen de reisbranche heeft RSI-klachten. 2. De medewerkers binnen de reisbranche weten wat de juiste houding is om te werken achter een computer, maar passen deze houding niet toe. 3. Door bij voorlichting rekening te houden met factoren die gedrag beïnvloeden is de kans groter dat het (gewenste) gedrag vertoond wordt. 3

12 2. Wat is RSI? In dit hoofdstuk zal de term RSI worden besproken, gevolgd door de verschillende aandoeningen die onder deze term vallen en de definitie. Vervolgens wordt besproken hoe RSI herkend wordt door artsen (de symptomen) en hoe het klachtenbeeld zich ontwikkelt. Het hoofdstuk sluit af met informatie over de herstelperiode van RSI en de belangrijkste risicogroepen. 2.1 Verschillende benamingen voor RSI in de literatuur Cumulative Trauma Disorder (CTD), cumulatief letselziekte, door het werk veroorzaakte bovenarmstoornis, herhaald gebruikerssyndroom, repetitive strain syndrome, Chronische Klachten door Cyclische bewegingen (CKC) en beeldschermziekte. Onder deze namen komt Repetitive Strain Injury (RSI) in de literatuur voor. In de volksmond staat RSI beter bekend als muisarm. Repetitive Strain Injury is echter een foutieve benaming daar de naam wijst op pijn ten gevolge van cyclische bewegingen (repetitive). Helaas is het niet zo eenvoudig. Zoals ik zal beschrijven in hoofdstuk drie spelen óók andere factoren een belangrijke rol bij het ontstaan van RSI. Artsen vallen ook over de term injury, daar er in de meeste gevallen geen sprake is van aantoonbaar letsel. Onjuist is ook de benaming muisarm, die de gedupeerden tot de categorie computergebruikers beperkt. Zoals ik zal beschrijven komt RSI ook in andere beroepen voor, bijvoorbeeld bij kappers. Tijdens deze scriptie zal ik toch de term RSI hanteren, daar deze benaming het meest voor komt en er reeds een RSI-patiëntenvereniging is opgericht. 4

13 2.2 Welke aandoeningen omvat RSI? Zoals eerder opgemerkt vallen meer aandoeningen onder de noemer RSI. Hieronder heb ik er enkele opgesomd die in de literatuur genoemd worden. 1. Epicondylitis Dit is een ontsteking in de elleboog op de plaats waar alle strekspieren (tenniselleboog) en buigspieren (golfarm) aan het bot gehecht zijn. 2. Tenosynovitis Dit is een ontsteking van een pees. 3. Carpaaltunnel-syndroom Dit betreft druk op de mediaanzenuw in de carpaaltunnel en vermindering van de bloedstroom wat leidt tot ontstekingen en pijn in de pols. 4. Supraspinatus tendinitis Een ontsteking van de supraspinatusspier in de schouder. 5. Ziekte van De Quervain Dit is de beklemming van een zenuw als gevolg van een ontsteking van de peesschede in de duim en de pols aan dezelfde kant. 6. Ganglia Cyste-achtige zwellingen, vaak in de vorm van een pijnloos bultje, rond een gewricht of een peesschede, meestal voorkomend in het bovenste gedeelte van het polsgewricht. Vooral regelmatige gebruikers van een toetsenbord zijn gevoelig voor deze kwaal. De Gezondheidsraad maakt in haar rapport onderscheid tussen specifieke en aspecifieke RSI. De RSI-klachten die herleidbaar zijn tot een specifieke medisch objectiveerbare aandoening vallen onder de noemer specifieke RSI. De bovengenoemde aandoeningen zijn allemaal vormen van specifieke RSI. Bij aspecifieke RSI gaat het om klachten waaraan geen medisch objectiveerbare aandoening ten grondslag ligt. Het vaststellen van aspecifieke RSI vindt plaats door het uitsluiten van medisch objectiveerbare aandoeningen. Specifieke aandoeningen zijn naar schatting slechts verantwoordelijk voor 13 tot 27% van alle RSI-klachten. De meerderheid van de RSI-klachten betreft dus aspecifieke RSI-klachten. Deze scriptie zal betrekking hebben op aspecifieke RSI. 5

14 2.3 Definitie RSI De Gezondheidsraad definieert RSI als volgt: RSI is een tot beperkingen of participatieproblemen leidend multifactorieel bepaald klachtensyndroom aan nek, bovenrug, schouder, boven- of onderarm, elleboog, pols of hand of een combinatie hiervan, gekenmerkt door een verstoring van de balans tussen belasting en belastbaarheid, voorafgegaan door activiteiten met herhaalde bewegingen of een statische houding van één of meer van de genoemde lichaamsdelen als één van de veronderstelde etiologische factoren Uitleg definitie RSI Gezondheidsraad In de definitie worden een aantal begrippen genoemd die enige uitleg vereisen. Allereerst wordt er gesproken over beperkingen. Hiermee worden de moeilijkheden bedoeld die iemand heeft met het uitvoeren van activiteiten. Participatieproblemen staat voor problemen met het deelnemen aan het maatschappelijke leven. Het gaat hier om de langdurende klachten. Er is bewust geen relatie met arbeid gelegd, daar RSI ook kan ontstaan ten gevolge van activiteiten buiten het werk. Multifactorieel houdt in dat RSI ontstaat door meerdere factoren, deze worden behandeld in hoofdstuk drie ( Oorzaken ). De term klachtensyndroom staat voor een complex aan klachten. Deze klachten zijn terug te vinden in hoofdstuk twee (paragraaf 2.4: symptomen van RSI ). Belasting en belastbaarheid zijn termen die nauw met elkaar samenhangen. Belasting en belastbaarheid zijn voor te stellen als twee schalen van een weegschaal. Belasting is de lichamelijke, mentale en emotionele druk die op het lichaam uitgeoefend wordt. Met belastbaarheid wordt de huidige lichamelijke, mentale en emotionele gesteldheid van het lichaam bedoeld. Er is sprake van een verstoring als de weegschaal uit balans is. Als de weegschaal uit balans is ontstaat er over- of onderbelasting. Overbelasting ontstaat als de belasting groter is dan de persoon aan kan (belasting > belastbaarheid). Bij onderbelasting wordt er te weinig een beroep gedaan op de belastbaarheid van het lichaam, de conditie (zowel mentaal als emotioneel) zal dan achteruit gaan. Hierbij is de belasting < de belastbaarheid. Voor de uitleg van het begrip statische houding verwijs ik naar hoofdstuk drie (oorzaken). De etiologische factoren zijn ook in het hoofdstuk oorzaken terug te vinden. Etiologisch is een medisch gebezigde term en betekent: bestudeerd. 6

15 2.4 Symptomen van RSI RSI wordt meestal omschreven als een diversiteit van (pijn)klachten aan nek, schouders armen, polsen en vingers als gevolg van repeterende bewegingen en/of kort cyclische arbeid (mentale belasting). Werken met een beeldscherm is repeterend werk. Juist hierbij blijven schouders en rug steeds in dezelfde houding, terwijl alsmaar repeterende bewegingen worden gemaakt met vingers, pols en ellebogen. Bovendien zit men steeds langer aan het beeldscherm, omdat veel taken, zoals faxen, brieven posten en kopiëren via de computer kunnen. Hierbij loopt men dus een groot risico op RSI. RSI-klachten kunnen zich op veel manieren openbaren. Symptomen in nek, schouders, armen, ellebogen, polsen, handen of vingers, die in de literatuur zijn gerapporteerd, omvatten: pijn; stijfheid; tintelingen; onhandigheid; coördinatieverlies; krachtverlies; huidverkleuringen; temperatuurverschillen. De verschillende RSI-klachten kunnen op meerdere plaatsen tegelijkertijd voorkomen. Ook kunnen binnen een bepaald gebied op het lichaam de klachten betrekking hebben op verschillende anatomische structuren, zoals op zenuw, pees, spier en de aanhechtingen en de verbindingen tussen verschillende structuren. 7

16 2.5 Klachtenbeeld RSI RSI krijgt men niet van de één op de andere dag. De aandoening sluipt er in. Toch geeft het lichaam al in een vroeg stadium enkele aanwijzingen. Typerend voor RSI zijn de volgende gegevens: Klachten ontstaan vaak langzaam bij belastende werkzaamheden; Klachten verdwijnen meestal met rust en in het weekend; Er zijn vaak klachten zonder klinisch aantoonbare defecten; Klachten gaan niet vanzelf over als men gewoon doorwerkt, maar worden erger bij werkzaamheden; Klachten zijn belastingafhankelijk en wisselen soms van locatie en lichaamszijde. De langzaam insluipende klachten worden in de literatuur vaak ingedeeld in graden of fasen. De klachten worden bij iedere graad ernstiger. In de literatuur komen we indelingen tegen in drie, vier, vijf en zes fasen. Voor deze scriptie handhaaf ik het model met vijf graden, uit de informatiemap van de RSI-Patiëntenvereniging. Dit model is weergegeven in bijlage I (Tabel indeling ernst RSI-klachten). De zesde graad in het grotere model omvatte overigens als graad 0 : geen klachten. De Gezondheidsraad merkt in haar rapport op dat de indeling in fasen naar aanleiding van klachten niet wetenschappelijk onderbouwd is. Zij onderkent wel dat er verschillende gradaties van ernst van RSI-klachten bestaan. 2.6 Wat is de herstelperiode van RSI? De herstelperiode hangt sterk af van de mate waarvan men last van RSI heeft. Indien men lichte klachten heeft, kunnen deze naar een paar dagen rust weer verdwijnen. Is er sprake van een ernstige vorm van RSI (graad 4/5) dan kan het herstelproces wel maanden/jaren duren en in het ergste geval verdwijnen de klachten helemaal niet meer. Het is dan ook belangrijk de tijd te nemen voor het herstel en van begin af aan de hervatting van de werkzaamheden rustig op te bouwen. 8

17 2.7 Wie hebben kans op RSI? RSI is niet een typische aandoening van deze tijd. Het is een aandoening die al lang geleden beschreven is en bij veel beroepen voor komt. In de zestiende eeuw hadden de monniken al last van de kwaal, in de vorm van schrijfkramp. In latere eeuwen waren er ook de plukkerspols, de breiarm, de telegrafistenduim, de kappersarm en de vioolarm. RSI komt nu nog steeds bij velen beroepen voor, maar de grootste risicogroep op dit moment zijn toch wel de beeldschermwerkers. Tijdens een tv-uitzending van Noorderlicht (VPRO, 2000) met als onderwerp RSI, vertelde dr M. van Eijsden (revalidatiearts van het AMC Maastricht) dat haar eerste patiënten met klachten die onder de noemer RSI vallen vooral musici waren. De uitzending toont naast beelden van een drummer en een violist, beelden van slagers (uitbenen), kuikenseksers, werkers in een naaiatelier en een schrijfster (met de computer weliswaar). In de informatiemap van de RSI-patiëntenvereniging is een tabel opgenomen waarin een schatting is gedaan van het aantal werknemers in alle beroepssectoren die kans hebben op RSI-klachten. Per sector is een schatting gedaan van het percentage van de werknemers binnen die sector dat kans heeft op RSI-klachten. Vervolgens is aan de hand van de enquête beroepsbevolking (1992), waarin het aantal werknemers per sector wordt genoemd, het aantal werknemers dat kans heeft op RSI-klachten uitgerekend. Uit de berekening kwam dat 32% van de totale beroepsbevolking kans heeft op RSI-klachten, dat waren in 1992 meer dan twee miljoen werknemers. Uit de genoemde tabel is het cirkeldiagram in bijlage II (Risicospreiding per beroepssector) gedestilleerd, waarin de genoemde twee miljoen werknemers met kans op RSI-klachten ingedeeld zijn in beroepssectoren. Hieruit blijkt dat werknemers in de transportsector, waaronder de reisbranche valt, ten opzichte van andere sectoren een aanzienlijke kans lopen op RSI (34%). Het blijkt ook dat RSI-klachten vaker bij vrouwen voorkomen dan bij mannen. Een mogelijke verklaring hiervoor vormen de biologische verschillen waardoor werk voor vrouwen belastender is dan voor mannen. Maar veel meer voor de hand liggend is het verschil in werkzaamheden. Uit onderzoek is gebleken dat vrouwen vaker werk verrichten met repeterende bewegingen dan mannen. 9

18 3. Oorzaken In dit hoofdstuk worden de oorzaken van RSI weergegeven. Bronnen voor dit hoofdstuk waren literatuur, Internet, kranten en tv. RSI heeft vooral de laatste tijd veel aandacht van de media. Dat RSI meerdere oorzaken heeft blijkt ook uit een tv-uitzending van Noorderlicht (VPRO, 2000) waarin een vijftal Nederlandse deskundigen hun visie omtrent de oorzaken van RSI toelichten. 3.1 Deskundigen aan het woord Dr M. van Eijsden Dr M. van Eijsden (revalidatiearts AMC Maastricht) werkt vanaf 1985 met musici met klachten aan het houdings- en bewegingsapparaat. Tot begin 1993 hadden die klachten vooral een relatie met een slechte (werk)houding ten opzichte van het instrument. De toegepaste behandeling (gericht op een ergonomische houding ten opzichte van het instrument) had een positief resultaat op de afname van de klachten, welke in de meeste gevallen verdwenen. Vanaf 1993 signaleert dr Van Eijsden een nieuwe groep patiënten waarbij de huidige behandeling niet meer voldoet. Literatuur uit Australië zet haar op het spoor van RSI, daar de klachten overeenkomstig met de literatuur zijn (tintelingen, zeurende pijn, dove gevoelens aan één hand die springen van de bovenarm naar de onderarm en vice versa en vervolgens ook voor komen aan de andere kant van het lichaam). De oorzaak ligt volgens de literatuur in het langdurig maken van kort cyclische repeterende bewegingen met de handen vanuit een statische, vaak verkeerde, romphouding. Dr Van Eijsden ziet onder de nieuwe groep patiënten meer beeldschermwerkers en verklaart de nieuwe klachten sinds 1993 door de veranderde werkwijzen van bijvoorbeeld de hedendaagse typist. Vroeger, met de typemachine, werd afwisseling en rust gewaarborgd door het doorhalen op de typemachine. Het ontbreken van interne zorgde ervoor dat de typist de werkplek vaker verliet. Videobeelden in de uitzending tonen buiten het doorhalen ook het wisselen van papier in de typemachine en het losmaken van vastgeschoten letters. Tegenwoordig is het verlaten van de werkplek minder noodzakelijk en zijn de overige taken die vroeger voor afwisseling en rust zorgden geautomatiseerd. 10

19 Als overeenkomst tussen patiënten van de nieuwe groep wordt door dr Van Eijsden perfectionisme gesignaleerd. Daar waar patiënten geneigd zijn de klachten te accepteren ( dan maar de WAO in ) is de houding van RSI-patiënten tegenovergesteld. Het zijn werknemers die geen werk laten liggen maar door de hogere werkdruk bijvoorbeeld de lunch op de werkplek nuttigen en pauzes erbij in te laten schieten Prof. G. van Galen Prof. G. van Galen (experimentele psychologie Katholieke Universiteit Nijmegen) begint met het onhoudbaar verklaren van het idee dat RSI aanstellerij, een gesimuleerde ziekte is. Grote groepen mensen (20-40% van de werkende bevolking) hebben volgens hem klachten die onder de noemer RSI vallen. RSI is volgens zijn laatste informatie ook de oorzaak van 10% van het huidige ziekteverzuim. Van Galen noemt RSI een patroon van klachten daar RSI geen klassieke ziekte is (zoals veroorzaakt door een bacterie of virus) en ook geen afwijking van het weefsel veroorzaakt. RSI kent geen specifieke, bekende, oorzaak. Na een korte introductie over welke spieren belast worden bij het optillen en neerzetten van de vingers vertelt Van Galen over zijn onderzoek naar de invloed van taakstress op de spierspanning van deze spieren. Onder taakstress verstaat hij lawaai, geheugenbelasting, tijdsdruk en de moeilijkheid van de taak. Met elektrodes op de huid is de activiteit van de spieren in kaart gebracht. Een extra stressor, bijvoorbeeld een geheugenbelasting waarbij de proefpersoon iets moest onthouden zoals een toon of een woord, een tekst moest typen en vervolgens het te onthouden moest rapporteren gaf 15 tot 20% extra spierspanning. Zijn onderzoek wees verder uit dat het stapelen van stressoren een spanning oplevert die hoger is dan de som van de spanningen apart. Vertaald naar de alledaagse praktijk is zijn conclusie dat langdurige arbeid en een ergonomisch niet-optimale werkplek geen aanleiding tot klachten hoeven te zijn. Als zich extra stressoren zoals deadlines, emotionele factoren, onrust in het bedrijf, nieuwe taken, een nieuw computersysteem of een emotioneel geval in de persoonlijke situatie aandienen kan het stapelingseffect de RSI-klachten veroorzaken. Een vicieuze cirkel komt dan in zicht: een hogere spierspanning geeft aanleiding voor een slechtere doorbloeding waardoor pijn optreedt (verzuring) waardoor de spieren aangespannen worden en een krampachtige werkhouding wordt aangenomen. 11

20 3.1.3 Dr J. van Dieën Dr J. van Dieën (bewegingswetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam) zoekt de oorzaak onder andere in de verplichte houding die voor het bedienen van muis en toetsenbord aangenomen moet worden. De muis moet vaak heel precies gepositioneerd worden en het toetsenbord heeft kleine toetsen die ook een zekere nauwkeurigheid van de bediener vragen. De taakvrijheid wordt beperkt door deze verplichte houding die de bediener van apparaten aan moet nemen. Door de statische houding worden continu dezelfde spieren gebruikt die oververmoeid raken Dr R. Dirksen Dr R. Dirksen (anesthesioloog St. Maartenskliniek) wijst erop dat het negeren van pijn onderschat wordt. Het centrale zenuwstelsel onthoudt pijn. De hersenen zorgen voor een werkelijke beleving van de pijn, al is de oorzaak weggenomen. Als praktisch voorbeeld vertelt Dr Dirksen over een pianist die, ondanks de overbelasting van polsen en vingers, doorspeelt en opgaat in zijn muziek. De pijn voelt de pianist pas achteraf, na het spelen. Na verloop van tijd voelt de pianist de pijn tijdens het spelen en in een nog later stadium wordt de pijn direct na aanvang gevoeld. Buiten het bespelen van de piano wordt ook de pijn automatisch opgeroepen. Het geheugen weet dat pijn gaat ontstaan en geeft dit aan. De pijn is onafhankelijk van het spelen en de overbelasting gaat zelf een eigen leven leiden. Zelf herken ik in de bovenstaande beschrijving ook de fasen waarin RSI ingedeeld wordt. Jammer van de redevoering van Dr Dirksen in de uitzending is dat hij niet aangeeft of het centrale zenuwstelsel ook de pijnreactie weer kan afleren Prof. P. Huijing Prof. P. Huijing (bewegingswetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam) concludeert na onderzoek op ratten (bij de tenen, anatomisch vergelijkbaar met de vinger van de mens) waarbij pezen zijn doorgesneden, dat om één vinger te bewegen ook kracht nodig is om de andere vingers te fixeren. De vier vingers (exclusief de duim) willen allemaal bewegen. Taken als typen, de muis bedienen of piano spelen eisen dat vingers apart bewegen. De conclusie luidt dat de mens gebouwd is om de vier vingers gelijktijdig te laten bewegen (grijpen). Door het langdurig apart bewegen van de vingers schuren spieren langs elkaar heen, wat problemen aan het bindweefsel tot gevolg heeft. 12

21 3.2 Hoe ontstaat RSI? Repeterende bewegingen en/of kort cyclische werkzaamheden (waar het één in het ander over gaat is niet precies aan te geven), dikwijls gecombineerd met een slechte werkhouding, niet optimaal ergonomisch verantwoord materiaal, statische spierbelasting en snelheid kunnen RSI veroorzaken. Als men daar dan de soms eentonige werkzaamheden en de onvrede over de (on)mogelijkheden die werkzaamheden zelf in te delen bij optelt, dan vergroot dat het risico om RSI op te lopen. De Gezondheidsraad deelt de risicofactoren van RSI in drie categorieën in, namelijk: 1. Fysieke risicofactoren kracht, houding en herhaling van beweging. 2. Psychosociale risicofactoren sfeer op het werk, werkdruk en steun van collega s. 3. Persoonsgebonden risicofactoren omgaan met stress en lichaamsbouw. De drie categorieën worden hieronder in detail uitgewerkt Fysieke risicofactoren Onder de noemer fysieke risicofactoren vallen: Statische belasting Dit houdt in dat er lang achter elkaar in dezelfde houding wordt gezeten, waarbij zeer weinig bewogen wordt. Als er bewogen wordt zijn dit kleine bewegingen. Bij beeldschermwerk komt dit vaak voor. Repeterende handelingen Deze kunnen worden verricht met de hand, pols, onderarm vanuit een gefixeerde stand van de romp, nek en schouder. Er is sprake van repeterende handelingen wanneer relatief kortdurende bewegingen of krachten voortdurend op vrijwel dezelfde wijze worden herhaald. Lichaamsstand Naarmate de stand van de lichaamsdelen meer afwijkt van de neutrale of ontspannen stand, neemt de kans op klachten toe (bijvoorbeeld hoe verder de pols naar buiten bewogen wordt, hoe meer kans op klachten). 13

22 Werkhouding Werken met opgeheven armen (geen steun) en een veelvuldige of extreme buiging, draaiing of strekking van pols of onderarm vergroten de kans op RSI. Bij beeldschermwerk komen deze houdingen veel voor en kunnen gemakkelijk last geven, zeker wanneer ze gecombineerd voorkomen. Krachtuitoefening Hoe meer kracht nodig is om een handeling uit te voeren, hoe groter de kans op het ontwikkelen van RSI-klachten. Afkoeling Kan een direct effect hebben op het spier- en zenuwweefsel door lokale vermindering van de doorbloeding Psychosociale risicofactoren Psychosociale risicofactoren omvatten: Taakduur Naarmate de taakduur van de taak toeneemt, wordt de kans op RSI-klachten groter. Geen pauzes Tijdens de pauzes kunnen de spieren zich even ontspannen en kan de bloedsomloop zich herstellen. Indien er geen of te weinig pauzes genomen worden vergroot dit de kans op RSI enorm. Onvoldoende sociale steun Het gevoel erbij te horen, collegialiteit en waardering van de direct leidinggevende zijn belangrijke factoren om plezier in het werk te ervaren. Mensen die hun werk niet als prettig ervaren hebben een veel grotere kans op RSI-klachten dan mensen die hun werk wel als prettig ervaren. 14