Opmars van Azië: strategische betekenis en gevolgen. Verslag van een seminar naar aanleiding van het gelijknamige AIV-advies

Transcriptie

1 Opmars van Azië: strategische betekenis en gevolgen Verslag van een seminar naar aanleiding van het gelijknamige AIV-advies Den Haag, 31 januari

2 Voorwoord Op 31 januari 2014 organiseerden de AIV en Instituut Clingendael een seminar naar aanleiding van het AIV-advies Opmars van Azië: strategische betekenis en gevolgen. Het welkomstwoord werd uitgesproken door prof. dr. J. Colijn (directeur Instituut Clingendael). Prof. dr. J. Holslag (hoogleraar internationale politiek aan de Vrije Universiteit Brussel) verzorgde de keynote-speech onder de titel Het AIV-advies nader beschouwd. Aansluitend heeft prof. dr. A. van Staden als voorzitter van de AIV-commissie die het advies heeft opgesteld, hierop gereageerd. Vervolgens werden twee paneldiscussies gehouden: een over militair-strategische vraagstukken en een over de implicaties voor Nederland. Prof. dr. J. Holslag en dr.f.p. van der Putten (senior research fellow Instituut Clingendaal) participeerden in de eerste paneldiscussie. Drs. J.H. ten Broeke (lid VVD-fractie Tweede Kamer) en drs. M. Servaes (lid PvdA-fractie Tweede Kamer) en prof. dr. J.Q.T. Rood (senior research fellow Instituut Clingendael) waren deelnemer aan de tweede paneldiscussie. Drs. H. Schulte Nordholt (sinoloog en publicist) trad op als dagvoorzitter 2

3 Prof. dr. J. Holslag Het AIV-advies nader beschouwd De heer Holslag stelt in zijn keynote speech dat naar zijn overtuiging de betekenis van Azië en meer in het bijzonder China, in Europa wordt overschat en wel in drie opzichten. In de eerste plaats vallen de baten van de Aziatische groei en de economische impact op Europa mee. Hij plaatst een kanttekening bij de duurzaamheid van de Aziatische groei, de Aziatische markt heeft naar zijn oordeel een relatieve betekenis (zo bedraagt de Nederlandse uitvoer van goederen en diensten naar Korea, Japan en China slechts 4% van de totale export en investeert Azië als geheel niet meer in de EU dan Zwitserland) en Azië is als bron voor investeringen beperkt. In de tweede plaats wordt naar de mening van Jonathan Holslag de Chinese dreiging overschat. China mag dan fors in zijn defensie investeren dit hoeft er niet op te duiden dat het land uit is op een gewapend conflict. China heeft immers zelf groot belang bij stabiliteit en het openhouden van scheepvaartroutes. Europa zou zich meer zorgen moeten maken om zijn eigen achtertuin, waarin fundamentalisme (Afrika en het Midden-Oosten) en sociale onrust (Oost-Europa) een niet te ontkennen dreiging vormen. In de derde plaats overschat Europa de mate van gemeenschappelijke belangen met de VS. De belangen van Europa en de VS lopen niet altijd parallel. De VS mogen dan bijvoorbeeld wijzen op het protectionisme van China, het land maakt zichzelf hieraan ook schuldig. De protectionistische opstelling van de VS vormt mogelijk een grotere uitdaging voor de economie van Europa dan het protectionisme van Azië. De heer Holslag sluit af met een kritische noot over het AIV-rapport: de graviteit van de geopolitiek kwam zijns inziens onvoldoende naar voren. Europa verliest snel aan invloed in haar achtertuin en ziet in deze ring van ontbering invloedrijke spelers zoals Rusland, Iran, Saoedi-Arabië en Turkije aan invloed winnen. Europa focust zich op far-away Asia, terwijl het in de eigen omgeving de uitdagingen over het hoofd ziet. De AIV had naar zijn mening aan dit onderwerp meer aandacht moeten besteden. Prof. dr. A. van Staden Co-referaat Naar het oordeel van de heer Van Staden heeft China sterk geprofiteerd van het naoorlogse open handelssysteem. Tegelijkertijd heeft China weinig nagelaten om de leidende positie van de VS te delegitimeren. Hij betwijfelt of China zich als responsible stakeholder zal gaan opstellen. De ontwikkeling van het politieke systeem in China is in dit kader de grote onzekere factor. Vervolgens reflecteerde de heer Van Staden op de directe aanleiding voor het verschijnen van het AIVadviesrapport: de US Pivot (red: verschuiving in focus van Amerikaans buitenlands beleid van de Atlantic naar de Asia Pacific). In het rapport constateert de AIV dat de pivot geen trendbreuk betreft in het Amerikaanse buitenlandse beleid, maar een voortzetting van de koers die al eerder door de Clinton- en Bush-administraties was ingezet. De rol van Europa in deze pivot-strategie is nog niet geheel duidelijk. Het staat vast dat een comprehensive approach noodzakelijk is om de uitdagingen in de Pacific aan te kunnen, maar of de EU en VS altijd gezamenlijk op kunnen trekken hangt af van hun al dan niet gedeelde belangen. Aansluitend wordt een korte discussieronde gehouden. De heer Holslag meent dat de huidige economische onderhandelingen onevenwichtig waren wat betreft de belangen van de Europese Unie. Naar aanleiding van een vraag uit de zaal over de rol van de ASEAN, antwoordt de heer Holslag dat deze organisatie inderdaad een goede rol kan vervullen en dat fragmentatie moet worden voorkomen. De heer Van Staden wijst op het feit dat het AIV-advies pleit voor versterking van de ASEAN. Tenslotte stelt de heer Holslag dat de neiging meer ruimte te maken voor individuele rechten onweerstaanbaar wordt als de economische groei in China verder doorzet. Verzwakking van China zal toenadering in de weg staan. Centrale vraag is naar het oordeel van de heer Holslag of de Europese landen bereid zijn de actuele machtsverschuivingen in de wereld te aanvaarden. 3

4 Paneldiscussie 1: Veiligheidspolitieke aspecten van de opmars van Azië Tijdens de eerste paneldiscussie staan twee stellingen centraal: 1. Het Westen dient meer weerwerk te bieden tegen het Chinese machtsvertoon in de Zuid-Chinese zee. 2. Een voorstel van Nederland tot opheffing van het wapenembargo zal op China geen enkele indruk maken, op de VS des te meer. De heer Van der Putten merkt in reactie op de eerste stelling op dat het niet juist is om van het Westen te spreken en dat een onderscheid tussen de EU en de VS dient te worden gemaakt. Bovendien zag hij een wisselwerking tussen het regionale en het mondiale niveau. Daarbij moet onderscheid worden gemaakt tussen het gedrag van een groot land tegenover kleine landen en de plaats van de rivaliteit tussen China en de VS. Naarmate de verhoudingen tussen de VS en de EU verslechteren worden de problemen voor de EU groter. Europa zal actiever moeten zijn in de regio en de VS juist minder. De VS kan niet geloofwaardig als neutrale actor in conflicten in de regio optreden, vanwege de geografische ligging heeft het eigen belangen. De heer Holslag betoogt dat de claims op de eilanden in de Chinese Zee vaak historisch gegrond zijn en dat deze zich lastig laten lenen voor internationale arbitrage. Ondanks een geringe kans van slagen zou de EU kunnen inzetten op confidence building en dialoog. De heer Van der Putten stelt dat Europa vooral de nadruk moet leggen op regionale stabiliteit. In reactie op de tweede stelling merkt de heer Holslag op dat een voorstel tot opheffing van het wapenembargo alleen kans maakt indien het een EU-voorstel is. Voorkomen moet worden dat de EU een grabbelton wordt en beargumenteerde dat het embargo sowieso weinig indruk op China maakt. Het is dus onwaarschijnlijk dat de mensenrechtensituatie in China zal verbeteren in geval van opheffing van het embargo. De heer Van der Putten betoogt daarentegen dat afschaffing wel duidelijk signaal aan China zou zijn, bijvoorbeeld op het vlak van de mensenrechten. Hij acht de kans op opheffing van het embargo echter zeer klein. De kans dat de VS hieraan wil meewerken is klein. Bovendien is het maar zeer de vraag of China de voorgestelde voorwaarden voor afschaffing van het wapenembargo zal willen inwilligen. Hij pleit voor een actief EU-beleid met betrekking tot het wapenembargo in plaats van passief af te wachten. De strategie zou gericht moeten zijn op het benoemen van de voorwaarden waaraan volgens de EU voldaan zou moeten worden om tot afschaffing over te kunnen gaan, en deze thema s een expliciete rol te laten spelen in de betrekkingen met zowel China als de VS. Paneldiscussie 2 : Implicaties voor Nederland Tijdens de tweede paneldiscussie stonden drie stellingen centraal: 1. China zal zich niet conformeren aan beginselen en normen die de westerse landen na de Tweede Wereldoorlog hebben opgesteld. Het is verre van zeker dat men erin zal slagen overeenstemming over nieuwe spelregels te bereiken. 2: Voor zover Chinese overnames zich vooral richten op vitale onderdelen van onze infrastructuur, zoals communicatienetwerken en havenfaciliteiten, is een toetsing aan het nationaal belang of de nationale veiligheid op haar plaats. Van belang is dat de procedure en criteria voor een dergelijke toetsing ook op EU-niveau worden afgestemd. 3: Nederland dient met betrekking tot China onverkort vast te houden aan het gemeenschappelijk handelsbeleid, ook als dit ingaat tegen het eigen Nederlands belang. 4

5 In reactie op de eerste stelling toont de heer Rood zich pessimistisch over de kans dat overeenstemming kan worden bereikt over nieuwe spelregels. Hij meent waar te nemen dat China weliswaar op bepaalde punten het door westerse gedicteerde spel is gaan meespelen, maar hij verwachte dat China zich alleen die elementen eigen zal maken die in het eigen belang zijn, zoals het mondiale handelssysteem. Daarentegen zal het opnemen van westerse normen, zoals in mensenrechten geformuleerd, problematisch blijken te zijn wanneer deze normen een directe doorwerking hebben op de interne politieke situatie van China en wanneer deze de machtsbasis van het huidige regime raken of ondermijnen. De heer Rood voegt daar aan toe dat convergentie van normen vooral voor de EU een speerpunt is, maar dat de belangrijkste partner, de VS, het niet zo nauw neemt met deze normen. De heer Rood toont zich kritisch ten aanzien van het punt in het AIVadvies waarin bepleit wordt het strategisch partnerschap met de VS in te zetten om China te bewegen tot convergentie van normen. De heer Ten Broeke beschouwt de mensenrechten als universeel. Voor hem is het echter de vraag hoe je de mensenrechten in China het meest effectief kunt bepleiten. De opgeheven vinger, zoals Nederland in het verleden vaak gebruikt heeft, is daarvoor niet de methode. Hij wijst op de receptorbenadering, ontwikkeld door Tom Zwart. Deze benadering houdt in dat mensenrechten als universeel moeten worden beschouwd, maar bij de implementatie en toepassing ervan rekening moet worden gehouden met de gevestigde cultuur en gevestigde instituties. De heer Servaes is kritisch op de pragmatische opstelling van zijn collega van de VVD en is van mening dat Nederland universele rechten van de mens centraal moet blijven stellen zolang er niets beters is verzonnen. Naar aanleiding van de tweede stelling merkt de heer ten Broeke op voldoende aanleiding te zien om Chinese overnames die zich richten op de vitale onderdelen van onze infrastructuur, zoals communicatie netwerken en haven faciliteiten, te toetsen aan het nationaal belang of de nationale veiligheid. Naar zijn opvatting behoort het tot het normale economische spel om kritisch te kijken naar overnames van Chinese door de staat gefinancierde bedrijven en investeringsfondsen. De heer Servaes sluit zich daar bij aan, maar zag vooral een grote rol voor de EU in het beschermen van Europese en nationale belangen. Hij wijst erop dat de eurocrisis enkele Zuid-Europese landen in de handen van Chinezen heeft gedreven en dat deze problematiek om een antwoord op Europees niveau vraagt. De heer Servaes vindt het daarom tijd voor een discussie over dit onderwerp tussen de lidstaten. Ter nuancering voegt hij daar aan toe dat er niet eenzijdig naar Chinese investeringen moet worden gekeken, maar ook naar investeringen uit andere landen. De heer Rood wijsst in dit kader bijvoorbeeld ook op Russische investeringen in de energiesector. Bovendien moet een antwoord worden gevonden op de vraag wat kritische infrastructuur dan precies is, en waar de grens wordt getrokken. De heer Servaes onderschrijft de derde stelling, zo werkt het systeem nu eenmaal en het is van groot belang om op dit vlak gemeenschappelijk te opereren en pleitte voor intensivering van het gemeenschappelijk handelsbeleid. De heer Ten Broeke sluit zich hierbij aan en vindt het terecht dat de AIV wijst op de tendens van het sluiten van bilaterale handelsakkoorden en de negatieve gevolgen daarvan voor Europa. De heer Rood stelt dat het gemeenschappelijk handelsbeleid een kerncompetentie van de EU is. Tijdens de aansluitende vragenronde is het koloniale verleden van Nederland en de mogelijkheden die dat zou bieden voor het verbeteren van de relaties in Azië, een belangrijk gespreksthema. Tevens wordt stilgestaan bij het afnemende Amerikaanse leiderschap. De panelleden zijn van oordeel dat het van groot belang is dat de EU zich concentreert op de problemen in de eigen regio. De voorzitter sloot het seminar door alle aanwezigen te danken voor hun inbreng en de sprekers en panelleden voor hun uitstekende bijdrages. Hierdoor was het AIV-advies diepgaand besproken en van commentaar voorzien. 5