Behandeling van afasie door een beroerte

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Behandeling van afasie door een beroerte"

Transcriptie

1 Behandeling van door een beroerte 2 Treatment of aphasia after stroke F. Nouwens, D.W.J. Dippel, E.G. Visch-Brink, L.M.L. de Lau Samenvatting Er zijn steeds meer aanwijzingen dat taaltherapie bij patiënten met door een beroerte effectief is, maar afdoende bewezen is dit nog niet. In dit artikel wordt de huidige stand van zaken weergegeven van onderzoek naar het effect van taaltherapie, met speciale aandacht voor timing en intensiteit. We lichten vervolgens de recent gestarte Rotterdamse Afasie Therapie Studie-3 toe, waarin het effect van vroeg-tijdige intensieve cognitief-linguïstische taaltherapie bij patiënten met een door een beroerte wordt onderzocht. (Tijdschr Neurol Neurochir 2013;114:52-59) Summary In this paper an overview of research on the efficacy of language therapy in patients with aphasia after stroke is presented, highlighting timing and intensity of language-treatment. We outline the recently started Rotterdam Aphasia Therapy Study-3, which evaluates the efficacy of early intensive cognitivelinguistic language therapy in aphasia after stroke. Inleiding Jaarlijks worden in Nederland ongeveer mensen met een beroerte in het ziekenhuis opgenomen. Een vijfde tot een kwart van hen heeft als symptoom. 1 Dit komt neer op meer dan nieuwe patiënten per jaar. Schattingen variëren, afhankelijk van de definitie van en het moment waarop de vastgesteld wordt. 2 Een deel van de patiënten herstelt nagenoeg restloos, maar veel patiënten houden communicatieproblemen. Hersenstichting Nederland schat dat er momenteel in Nederland ongeveer patiënten zijn. 3 Hoewel er een grote variatie bestaat tussen patiënten, is de verbale communicatie altijd verstoord. Aangezien verbale communicatie essentieel is bij de participatie in de samenleving, is ernstig beperkend. De meeste patiënten krijgen daarom logopedie. Er is tot op heden weinig kwalitatief goed onderzoek gedaan naar de effectiviteit van logopedie bij na een beroerte. Veel studies hebben methodologische beperkingen zoals een te kleine of heterogene onderzoekspopulatie, gebrekkige randomisatie en blindering en slecht gerapporteerde interventies en uitkomstmaten. 4 Internationaal krijgt onderzoek naar de behandeling van door een beroerte steeds meer prioriteit. Recent werd in The Lancet genoemd als één van de top tien-prioriteiten in stroke-onderzoek. 5 Afasie Afasie veroorzaakt stoornissen in de vier taalmodaliteiten: auditief taalbegrip, mondelinge taalproductie, lezen en schrijven. Deze modaliteiten kunnen in verschillende gradaties verstoord raken. In Kader 1 op pagina 53 wordt Auteurs: F. Nouwens, klinisch linguïst en logopedist, afdeling Neurologie, Erasmus MC Rotterdam, D.W.J. Dippel, neuroloog, afdeling Neurologie, Erasmus MC Rotterdam, E.G. Visch-Brink, klinisch linguïst, afdeling Neurologie, Erasmus MC Rotterdam, L.M.L. de Lau, neuroloog, afdeling Neurologie, Erasmus MC Rotterdam en afdeling Neurologie, Slotervaartziekenhuis Amsterdam. Correspondentie graag richten aan: Mw. Drs. F. Nouwens, klinisch linguïst en logopedist, Erasmus MC Rotterdam, afdeling neurologie, kamer Ee 2291, postbus 2040, 3000 CA Rotterdam, tel: , fax: , f.nouwens@erasmusmc.nl Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: RATS-3 wordt financieel ondersteund door een fellowship van de Hersenstichting Nederland. Trefwoorden:, beroerte, cognitief-linguïstische taaltherapie, behandeling, timing, intensiteit, RCT. Keywords: aphasia, stroke, cognitive-linguistic language therapy, treatment, timing, intensity, RCT. Ontvangen 16 juli 2012, geaccepteerd 10 december

2 Kader 1. Onderzoek van de vier taalmodaliteiten. Praktische handreiking voor het onderzoeken van de vier taalmodaliteiten die kunnen zijn aangedaan bij patiënten met. Auditief taalbegrip Toon twee voorwerpen. Noem er één en laat de patiënt deze aanwijzen. Herhaal dit met minimaal drie sets voorwerpen; Stel een aantal gesloten vragen. Bijvoorbeeld: Is uw naam Jansen?, Kan een olifant vliegen?, Eet u een mandarijn, vóórdat u hem pelt?. Mondelinge taalproductie Voer een gesprek en stel de patiënt een aantal vragen. Let goed op de inhoud van de respons. Wissel abrupt van onderwerp (ook voor auditief taalbegrip); Laat de patiënt een aantal woorden nazeggen, bijvoorbeeld: lampenkapfabriek, zuiveringsinstallatie, binnenvaartschip, uitstekend; Laat de patiënt een zin afmaken, bijvoorbeeld: Op mijn ei doe ik peper en ; Controleer de geautomatiseerde taal, door de dagen van de week en maanden van het jaar op te laten noemen en te laten tellen van 1 tot 10 en van 30 terug naar 20; Laat de patiënt een aantal voorwerpen benoemen in de ruimte; Laat de patiënt een afbeelding of handeling beschrijven, bijvoorbeeld: Hoe zet u een kop koffie?. Visueel taalbegrip Toon de patiënt twee woorden. Laat één voorwerp zien. De patiënt moet het woord kiezen dat bij het voorwerp hoort. Herhaal dit met minimaal drie woordparen; Laat de patiënt een kort stukje tekst lezen, bijvoorbeeld een krantenartikel. Laat de patiënt dit samenvatten. Schriftelijke taalproductie (achterwege laten bij parese) Laat de patiënt zijn naam en adres opschrijven; Zeg enkele woorden en laat de patiënt deze opschrijven, bijvoorbeeld: appeltaart, aanleunwoning, bibliotheek en journaal; Laat de patiënt een zin formuleren en opschrijven. Of geef de patiënt een woord om een zin mee te maken. beschreven hoe bij een vermoeden op de vier taalmodaliteiten door de neuroloog of logopedist kunnen worden onderzocht. De afasiologie onderscheidt zeven hoofdtypen naar de indeling van Goodglass et al 6,7 : Broca-, Wernicke, amnestische, globale, conductie, transcorticale-sensorische en transcorticale-motorische (zie Tabel 1). Deze indeling wordt in de praktijk frequent gebruikt door neurologen en logopedisten, mede vanwege de lokaliserende waarde 8-12, maar geeft weinig aanwijzingen voor de therapie. Tegenwoordig worden ën door logopedisten vaak beschreven aan de hand van onderliggende stoornissen van de linguïstische componenten 8 : semantiek (betekenis), fonologie (klank) en syntaxis (zinsbouw). Deze ingrediënten voor een adequate verbale communicatie bieden betere aanknopingspunten voor therapie. Zowel de klassieke indeling van Goodglass, als de indeling naar de aangedane linguïstische component kan enig inzicht bieden in de neurale representatie van de stoornis Recente beeldvormende technieken hebben duidelijk gemaakt dat bij de stoornissen op de verschillende linguïstische niveaus geen geïsoleerde hersengebieden, maar netwerken van frontale, pariëtale en temporale corticale gebieden betrokken zijn. 13 Semantische problemen komen frequent voor en leiden tot een verwarring van betekenisaspecten (hond wordt kat, of ding, een semantische par of een leeg woord). 8 Een fonologische stoornis resulteert in klankverwisselingen. Het doelwoord is bij een fonematische par nog herkenbaar zeepaarsje voor zeepaardje, maar bij een fonematisch neologisme niet meer ( zipperpard voor zeepaardje). Een syntactische stoornis kan resulteren in telegramstijl: gisteren ziekenhuis of in onterechte vermengingen van structuren: ik kom niet om ziek zijn. Afasietherapie Bij de meerderheid van de patiënten herstelt de (gedeeltelijk) spontaan. 9,14-16 Verondersteld wordt dat taaltherapie het herstel positief beïnvloedt. 2,14,17-19 In de praktijk begint de behandeling door een logopedist gebruikelijk met een diagnostische fase waarbij met gestandaardiseerde instrumenten en observaties de taalfuncties in kaart worden gebracht. 20 Daadwerkelijke taaltherapie start in Nederland gemiddeld na vier tot acht weken. De intensiteit van taaltherapie varieert en is afhankelijk van de belastbaarheid van de patiënt, ernst van de communicatiestoornis en beschikbaarheid van de therapeut. In de CBO Richtlijn uit 2008 wordt aanbevolen om na het ontstaan van snel te starten met logopedie, 53

3 2 Tabel 1. Overzicht klassieke typen. (- betekent gestoord, + betekent relatief intact) (naar: Bastiaanse 7 ). Vloeiendheid Taalbegrip Naspreken Globale Broca Wernicke Amnestische Conductie Transcorticalemotorische Transcorticalesensorische Kenmerken: alle modaliteiten en linguïstische niveaus zijn ernstig verstoord. Spaarzame taalproductie, voornamelijk bestaand uit recurring utterances, automatismen en/of stereotiepen Kenmerken: redelijk tot goed taalbegrip, forse taalproductieproblemen met startmoeilijkheden en fonematische onnauwkeurigheden. Een groot deel van de woorden ontbreekt en/of wordt niet vervoegd of verbogen: telegramstijl of agrammatisme. Voorheen bekend als motorische of expressieve Kenmerken: taalproductie bestaat uit een overvloed aan inadequate functiewoorden en grammaticale vormen: paragrammatisme, met semantische en fonematische parën en neologismen. Vaak spraakdwang. Begrijpelijkheid van de boodschap is slecht. Verstoorde auditieve input, dus gestoord taalbegrip en foutenbewustzijn. Voorheen bekend als sensorische of receptieve Kenmerken: woordvindproblemen. Lichte amnestische : woordvindproblemen worden kundig gemaskeerd met synoniemen of omschrijvingen. Ernstige amnestische : moeizaam, niet-vloeiend en traag spreken, met lange denkpauzes en uh-interjecties. Ook vaak lege taal, zoals ding en die Kenmerken: vloeiende spraak met fonematische parën, meest uitgesproken bij naspreken Kenmerken: goed begrip met niet-vloeiende spraak, lijkend op Broca-, maar naspreken is relatief goed Kenmerken: slecht begrip met vloeiende spraak, lijkend op Wernicke, maar naspreken is relatief goed. zodat een aanzienlijk deel van de therapie binnen de eerste drie maanden na het ontstaan plaatsvindt. Tevens wordt aanbevolen om een minimale intensiteit van twee uur per week aan te houden, aangevuld met zelfstandige training. Deze aanbevelingen zijn echter gestoeld op beperkt wetenschappelijk bewijs. Afasietherapie is grofweg in te delen in twee stromingen; de stoornisgerichte of cognitief-linguïstische therapie (CLT) en functionele of communicatieve therapie. 21 CLT richt zich op het herstel van de verstoorde onderliggende linguïstische componenten, met specifieke oefeningen die deze componenten stimuleren. 14 In Kader 2 en 3 op pagina 55 wordt CLT geïllustreerd met twee therapieprogramma s: het semantische therapieprogramma BOX en het fonologische programma FIKS. 22,23 Het doel van communicatieve therapie is de patiënt zijn boodschap over te laten brengen door optimaal gebruik te maken van zowel verbale als non-verbale capaciteiten. Therapie wordt in een communicatieve, praktische setting gegeven, waarbij communicatiehulpmiddelen, rollenspelen, gesprekstherapie of de PACEmethode (Promoting Aphasics Communicative Effectiveness) 24, gehanteerd worden. Wetenschappelijk onderzoek naar de werkzaamheid van therapie In een recente Cochrane-review voegen Brady et al. de resultaten bijeen van 39 studies naar de effectiviteit van taaltherapie bij patiënten met een na een beroerte. 4 De auteurs concluderen dat er enig bewijs is (i) dat taaltherapie effectiever is dan geen therapie voor het herstel van communicatie, (ii) dat de intensiteit van de taaltherapie de effectiviteit beïnvloedt en (iii) dat er aanwijzingen zijn dat taaltherapie door getrainde vrijwilligers onder supervisie van een logopedist nagenoeg even effectief is als taaltherapie door een logopedist. Brady et al. benadrukken dat de beschikbare studies met voorzichtigheid moeten worden geïnterpreteerd, vanwege eerder genoemde methodologische tekortkomingen. 4 Ook zijn studies onderling nauwelijks te vergelijken door grote variatie 54

4 Kader 2. Illustratie van het semantische therapieprogramma BOX 22. Semantisch Therapieprogramma BOX Onderwerp Onderdelen Niveaus Complexiteit Methode Doel Manier van aanbieden Voorbeelden Woordniveau woordbetekenis 8 therapieboeken woordniveau, zinsniveau, tekstniveau meerdere moeilijkheidsniveaus receptieve decisietaken en categoriseren intern semantisch netwerk versterken, waardoor woordvinding verbetert mondeling, schriftelijk of per computer met ebox Zinsniveau BOX 1 BOX 6 Welk woord hoort Klopt de zin? er niet bij? lift toonladder roltrap wenteltrap brandtrap De ballon zweeft in de lucht. Correct. De kaars brandt verbitterd. Incorrect. Verbeter de zin. in type, duur, intensiteit en timing van therapie. De auteurs adviseren voor toekomstige studies: grotere studies van betere kwaliteit, een a priori berekende steekproefgrootte voor voldoende statistische power, adequate randomisatie en blindering, effectmetingen met gestandaardiseerde, valide uitkomstmaten, onderzoek in subgroepen patiënten en naar de timing van taaltherapie. Ze doen ook een dringende oproep aan onderzoekers om studies beter te rapporteren volgens de Consolidated Standards of Reporting Trials (CON- SORT statement). 25 Holland et al. beschrijven vier pijlers in het onderzoek naar therapie: intensiteit, timing, type therapie en patiëntselectie. 18 Hieronder worden studies naar intensiteit en timing toegelicht. Intensiteit Resultaten van studies bij acute en chronische patiënten suggereren dat intensieve taaltherapie effectiever is dan minder intensieve therapie, echter over de definitie van intensieve therapie bestaat geen consensus. In een reviewartikel meldden Bhogal et al. dat in vier studies met intensieve taaltherapie (gemiddeld 8,8 uur per week) een positief effect van taaltherapie werd gevonden, terwijl in Kader 3. Illustratie van het fonologische therapieprogramma FIKS 23. Fonologisch Therapieprogramma FIKS Onderwerp Onderdelen Niveaus Complexiteit Methode Doel Manier van aanbieden Voorbeelden Woordniveau verwerking en productie spraakklanken 10 therapieboeken woordniveau, zinsniveau, tekstniveau meerdere moeilijkheidsniveaus (oplopende woordlengte, complexiteit van uitspraak) receptieve decisie- of selectietaken, productieve taken (naspreken en zelf produceren) en taken met niet bestaande woorden om de semantische component uit te schakelen intern fonologisch netwerk versterken en productie van klanken verbeteren, waardoor woordvinding verbetert mondeling, schriftelijk of per computer met efiks FIKS 3 FIKS 4 FIKS 4 Welk woord staat hier? ver vis vij = visvijver ment ta test = testament Zinsniveau Zeg na: wasmiddelallergie ontwikkelingsniveau kilometerteller wereldkampioenschap FIKS 10 Maak de zin af met een rijmwoord: Noem een woord dat rijmt op: puin De auto stond midden op de weg, waarschijnlijk had hij vier studies met een lage behandelintensiteit (gemiddeld twee uur therpaie per week) geen effect gemeten werd. 26 De auteurs suggereren dat er een minimale hoeveelheid therapie nodig is voor herstel. Een directe vergelijking tussen intensieve en laagfrequente therapie werd echter in geen van de studies gemaakt. Bovendien hebben de auteurs de grootte van het behandeleffect en de omvang van de studies niet meegewogen, en belangrijker nog, geen onderscheid gemaakt in studie-ontwerp. Zij, evenals andere wetenschappers, roepen daarom op tot onderzoek naar de optimale intensiteit van taaltherapie. 14,19,27,28 In de Cochrane-review bleek in meerdere studies dat er onder patiënten met intensieve therapie (door de auteurs 55

5 2 gedefinieerd als therapie met een frequentie van tussen de 4 en 20 uur per week) kort na de beroerte verhoudingsgewijs veel uitvallers waren. 4 De auteurs suggereren dat patiënten in de acute fase niet belastbaar genoeg zijn voor frequente taaltherapie. Naar aanleiding van een recente pilotstudie, waarin intensieve taaltherapie (n=32) vergeleken werd met de reguliere behandeling (n=27) in de ziekenhuisfase, concluderen Godecke et al. echter dat intensieve therapie in de acute fase wél haalbaar is. 27 In de intensieve therapiegroep werd geen hoger percentage van uitvallers, overlijden of ernstige ziekte gevonden dan in de controlegroep. Laska et al. onderzochten eveneens het effect van intensieve taaltherapie in de acute fase (n=123). 29 Patiënten werden gerandomiseerd voor de therapiegroep (n=62) of de controlegroep (n=61). De therapiegroep kreeg vanaf dag twee na de beroerte gedurende een periode van 21 dagen, elke werkdag 45 minuten taaltherapie met een veelgebruikte Noorse therapiemethode: Language Enrichment Therapy (LET). 30 De controlegroep kreeg in die periode geen therapie. Primaire effectmaat was de score op de ANTAT-A (Amsterdam-Nijmegen Test voor Alledaagse Taalvaardigheden, A-schaal is de maat voor begrijpelijkheid van de respons) direct na de therapieperiode. 31 De valide en betrouwbare ANTAT meet de mondelinge communicatie van patiënten in tien alledaagse situaties. 32 Laska et al. vonden geen significant verschil tussen de onderzochte groepen op de primaire uitkomstmaat. Zij concluderen dat niet algemeen gesteld kan worden dat patiënten in de acute fase moeten starten met intensieve taaltherapie. Het valt echter te betwisten of hun therapie in de studie voldoende intensief is geweest. 26 Timing Er is weinig specifiek onderzoek gedaan naar de optimale timing van taaltherapie bij patiënten. Kort na de beroerte treedt spontaan herstel van de op ,33 Op basis van dierproeven wordt een kritische fase in de herstelperiode verondersteld, waarin het brein meer vatbaar is voor revalidatie. Vroeg geïnitieerde therapie zou zorgen voor meer corticale reorganisatie en dus beter functioneel herstel. In onderzoek onder ratten bleek minder (motorisch) herstel op te treden naarmate therapie langer werd uitgesteld. De duur van de veronderstelde kritische fase is onbekend. 33 Saur et al. hebben gepoogd dit herstel te visualiseren met behulp van functionele neuroimaging technieken. 34 Zij vonden dat de functies van het primair beschadigde weefsel en functioneel gerelateerde corticale gebieden aanvankelijk verstoord zijn door oedeemvorming of veranderingen in Kader 4: In- en exclusiecriteria van de Rotterdamse Afasie Therapie Studie (RATS)-3. Inclusiecriteria RATS-3 Afasie door een beroerte (gemeten op de verkorte Token Test en/of met de Goodglass Aphasia Severity Rating Scale) Levensverwachting van meer dan zes maanden Leeftijd jaar Goede beheersing van de Nederlandse taal Minder dan twee weken na de beroerte Testbaar met de ScreeLing Exclusiecriteria RATS-3 Subarachnoïdale bloeding Reeds bestaande Analfabetisme Ernstige belemmering voor het succes en/of de uitvoerbaarheid van intensieve taaltherapie, door: > Ernstige dysartrie > Reeds bestaande dementie > Reeds bestaande ernstige dyslexie > Ernstige visusstoornis > Recent psychiatrisch verleden de bloedtoevoer. 10 Vervolgens verbeteren taalfuncties door herstel van de penumbra. Neuroimaging technieken laten in deze fase een versterkte activiteit zien in gespaarde hersengebieden in de linkerhemisfeer, maar ook van homologe delen van de rechterhemisfeer (mogelijk door een verminderde inhibitie vanuit de beschadigde linkerhemisfeer of ter ondersteuning van de linkerhemisfeer). In de chronische fase keert de activatie terug naar de dominante hemisfeer en treedt reorganisatie op van het brein, waarbij neuronale netwerken versterkt of nieuw gevormd worden. Meerdere experts veronderstellen dat stoornisgerichte CLT vooral in de (sub-)acute fase na een beroerte (binnen één tot drie maanden na de beroerte) het spontaan herstel op een positieve manier beïnvloedt. 10,14,17 Berthier suggereert dat CLT de doorbloeding van de penumbra stimuleert, een compensatoire verschuiving van de taalfunctie naar de homologe gebieden in de rechterhemisfeer faciliteert en bij kleine laesies het herstel verbetert van neuronale circuits in het aangetaste gebied. 35 Berthier en Pulvermüller verklaren dit met Hebb s regel: Cells that fire together, wire together. 10 Neurale netwerken voor fonologie, syntaxis en/of semantiek worden door CLT expliciet geprikkeld, hetgeen zou leiden tot de versterking van deze netwerken. Rotterdamse Afasie Therapie Studies Vanuit het Erasmus MC zijn meerdere gerandomiseerde studies gecoördineerd naar de effectiviteit van een vorm 56

6 Beroerte Kader 4 150) CVA ol, S die -interventie -interventie randomisatie - - aanden aanden Figuur 1. Design Rotterdamse Afasie Therapie Studie (RATS)-3. van CLT gericht op de woordvinding. In 1999 startte de Rotterdamse Afasie Therapie Studie (RATS)-1, waarin het effect van semantische CLT (BOX 22) vergeleken werd met fonologische therapie (FIKS 23 ) (zie Kader 2 en 3 op pagina 55). 36 De resultaten toonden geen significant verschil tussen BOX en FIKS op de primaire uitkomstmaat ANTAT-A. 31 Er werd wel een therapiespecifiek effect gevonden: de groep met semantische therapie ging selectief vooruit op semantische testen en de groep met fonologische therapie op fonologische testen. In RATS-2, een gerandomiseerde multicenter studie, werd CLT vergeleken met niet-stoornisgerichte, communicatieve therapie in de eerste fase na het ontstaan van de. 37 Binnen drie weken na hun beroerte werden 85 patiënten geïncludeerd en gerandomiseerd voor ofwel CLT met BOX en/of FIKS (n=41), ofwel communicatieve therapie (n=44) gedurende zes maanden, gemiddeld twee uur per week. Er was geen significant verschil tussen de twee behandelgroepen op de primaire effectmaat ANTAT-A. 31 Twee van de zes specifieke linguïstische testen lieten echter wél significant verschillende gemiddelde scores zien in het voordeel van CLT. Rotterdamse Afasie therapie Studie -3: RATS-3 RATS-3 is een multicenter studie waar regionale ketens van ziekenhuizen, revalidatiecentra en verpleeghuizen in 57

7 2 Aanwijzingen voor de praktijk 1. Een positief effect van taaltherapie bij patiënten met een na een beroerte is nog onvoldoende bewezen door een gebrek aan gedegen gerandomiseerde klinische studies. 2. In het onderzoek naar het effect van taaltherapie bij patiënten met een na een beroerte staan vier onderwerpen centraal: timing, intensiteit, type taaltherapie en patiëntselectie. 3. De recent gestarte klinische studie RATS-3 doet onderzoek naar de timing en intensiteit van taaltherapie bij patiënten met een na een beroerte. 4. De werving voor instellingen die willen participeren in RATS-3 is in volle gang. Geïnteresseerden kunnen zich aanmelden bij de onderzoekscoördinator F. Nouwens ( participeren. 38 Recente bevindingen uit onderzoek naar taaltherapie bij suggereren dat het ideale regime voor patiënten bestaat uit intensieve CLT waarmee zo snel mogelijk na de beroerte wordt gestart. Doel van RATS-3 is derhalve het bestuderen van de effectiviteit van vroeg ingezette, intensieve CLT gericht op de woordvinding, bij patiënten met een na een beroerte. Het streven is 150 patiënten te includeren. Het protocol van RATS-3 (zie Figuur 1) is goedgekeurd door de METC van het Erasmus MC en opgenomen in het Nederlands Trial Register. 39 Na informed consent worden patiënten die voldoen aan de inclusiecriteria (zie Kader 4 op pagina 56) zo spoedig mogelijk gerandomiseerd voor de therapiegroep (n=75) of voor de controlegroep met uitgestelde therapie (n=75). De randomisatie is gestratificeerd per instelling en ernst van de. De therapiegroep start zo snel mogelijk, uiterlijk 14 dagen na de beroerte met een periode van vier weken intensieve CLT met BOX en/of FIKS. Beide zijn goed beschreven interventies, zodat de behandeling in de therapiegroep homogeen is. Patiënten krijgen een uur per dag therapie, zeven uur per week. Omdat deze intensiteit ongebruikelijk is in Nederland, wordt minimaal twee uur per week ingevuld door de logopedist en de overige tijd met zelfstandig oefenen met huiswerk (papier en digitaal). 20 Na de vier weken intensieve CLT kan reguliere taaltherapie gecontinueerd worden. In de controlegroep wordt de start van reguliere taaltherapie vier weken uitgesteld. Gedurende deze vier weken wordt geen enkele vorm van taaltherapie gegeven. Zoals eerder vermeld, is dit bepaald niet ongebruikelijk. 20 Patiënten krijgen uiteraard wel logopedische begeleiding. De primaire effectmaat is het verschil in ANTAT-A scores tussen beide groepen direct na de interventieperiode (vier weken na randomisatie) en wordt beoordeeld door twee onafhankelijke, ervaren logopedisten, blind voor de interventie en het testmoment. Secundaire effectmaten zijn het verschil in scores op de semantische en fonologische testen (zie Figuur 1) en het verschil in score op de ANTAT-A drie maanden en zes maanden na inclusie. Door de ANTAT scores te vergelijken direct na de interventieperiode wordt het effect van vroege intensieve therapie versus geen therapie onderzocht. Door ook te kijken naar de scores na drie en zes maanden, als de controlegroep de later gestarte, reguliere, minder intensieve taaltherapie heeft gehad, kan worden geëvalueerd of het intensieve regime een blijvend voordeel oplevert. Parallel aan RATS-3 loopt de FIAT-studie (Functional Imaging in Aphasia Therapy), waarbij patiënten naast de genoemde testen ook op meerdere momenten functionele MRI-scans ondergaan. Op deze manier wordt bestudeerd of een eventueel effect van vroeg ingezette CLT zichtbaar is in het brein. Conclusie In dit artikel werd de huidige stand van zaken betreffende de wetenschappelijke onderbouwing van taaltherapie bij patiënten beschreven. Ondanks de groeiende aandacht voor Evidence Based Logopedie, is er vooralsnog een gebrek aan goed opgezette studies naar het effect van taaltherapie bij patiënten. Met de Rotterdamse Afasie Therapie Studie-3 worden de timing en intensiteit van taaltherapie bestudeerd. Er wordt onderzocht of vier weken intensieve cognitief-linguïstische taaltherapie gestart binnen twee weken na de beroerte effectiever is voor het herstel van de mondelinge communicatie in alledaagse situaties dan later gestarte reguliere therapie (aanvang na vier tot zes weken, zoals momenteel vaak het geval is). 58

8 Oproep De studie is in januari 2012 gestart en meerdere ziekenhuizen, verpleeghuizen en revalidatiecentra in Nederland doen al mee. Uiteraard verwelkomen we graag zo veel mogelijk centra die ook willen participeren. Mocht u geïnteresseerd zijn in deelname aan deze studie, kunt u contact opnemen met de onderzoekscoördinator, mw. F. Nouwens ( f.nouwens@erasmusmc.nl. Referenties 1. Vaartjes I, van Dis I, Visseren FLJ, et al. Hart- en vaatziekten in Nederland bij vrouwen en mannen. In: Vaartjes I, van Dis I, Visseren FLJ, Bots ML, editors. Hart- en vaatziekten in Nederland Cijfers over leefstijl en risicofactoren, ziekte en sterfte. Den Haag: Nederlandse Hartstichting, 2011: Code C, Petheram B. Delivering for aphasia. Int J Speech Lang Pathol 2011;13(1): Hersenstichting. Hersenstichting Nederland, Brady MC, Kelly H, Godwin J et al. Speech and language therapy for aphasia following stroke. Cochrane Database Syst Rev 2012;5:CD Pollock A, StGeorge B, Fenton M, et al. Top ten priorities relating to life after stroke. The Lancet - Neurology 2012;11 (March 2012). 6. Goodglass H, Kaplan E. The assessment of aphasia and related disorders. Philadelphia: Lea and Febiger, Bastiaanse R. Afasie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, Visch-Brink EG. Rotterdamse Afasie Therapie Studie. Tijdschrift voor Neurologie en Neurochirurgie. 2006;107(4): Saur D, Hartwigsen G. Neurobiology of language recovery after stroke: lessons from neuroimaging studies. Arch Phys Med Rehabil 2012;93(1 Suppl):S Berthier ML, Pulvermuller F. Neuroscience insights improve neurorehabilitation of poststroke aphasia. Nat Rev Neurol 2011;7(2): Mondt K. Neurowetenschappen en Neuroimaging: nieuwe inzichten voor neurale representatie van taal. In: Gontier N, Mondt K, editors. De Nieuwe Taalwetenschappen. Gent: Academia Press, Poeppel D. The maps problem and the mapping problem: Two challenges for a cognitive neuroscience of speech and language. Cogn Neuropsychol 2012;29(1-2): Rolheiser T, Stamatakis EA, Tyler LK. Dynamic processing in the human language system: synergy between the arcuate fascicle and extreme capsule. J Neurosci 2011;31(47): Code C. Multifactorial processes in recovery from aphasia: developing the foundations for a multileveled framework. Brain Lang 2001;77(1): Crinion JT, Leff AP. Recovery and treatment of aphasia after stroke: functional imaging studies. Curr Opin Neurol 2007;20(6): Hamilton RH, Chrysikou EG, Coslett B. Mechanisms of aphasia recovery after stroke and the role of noninvasive brain stimulation. Brain Lang 2011;118(1-2): Robey RR. A meta-analysis of clinical outcomes in the treatment of aphasia. J Speech Lang Hear Res 1998;41(1): Holland AL, Fromm DS, DeRuyter F, et al. Treatment efficacy: aphasia. J Speech Hear Res 1996;39(5):S Salter K, Teasell R, Bhogal S, et al. Evidence-based review of stroke rehabi- litation. Aphasia, V ed: The Evidence Based Review of Stroke Rehabilitation: EBRSR, NVN, CBO. Richtlijn. Diagnostiek, behandeling en zorg voor patiënten met een beroerte. Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Neurologie, Visch-Brink EG, Wielaert S. Stoornisgerichte en/of functionele therapie voor gestoorde functies in het kader van een verworven? Stem-, Spraak- en Taalpathologie 2005;13: Visch-Brink EG, Bajema IM. BOX, een semantisch therapieprogramma. Lisse.: Swets & Zeitlinger, Van Rijn M, Booy L, Visch-Brink EG. FIKS, een fonologisch therapieprogramma. Lisse: Swets & Zeitlinger, Davis GA, Wilcox MJ. Adult aphasia rehabilitation: Applied pragmatics. San Diego: Singular, Moher D, Hopewell S, Schulz KF, et al. CONSORT 2010 explanation and elaboration: updated guidelines for reporting parallel group randomised trials. Int J Surg 2012;10(1): Bhogal SK, Teasell R, Speechley M. Intensity of aphasia therapy, impact on recovery. Stroke 2003;34(4): Godecke E, Hird K, Lalor EE, et al. Very early poststroke aphasia therapy: a pilot randomized controlled efficacy trial. Int J Stroke Cherney LR, Patterson JP, Raymer AM. Intensity of aphasia therapy: evidence and efficacy. Curr Neurol Neurosci Rep 2011;11(6): Laska AC, Kahan T, Hellblom A, et al. A randomized controlled trial on very early speech and language therapy in acute stroke patients with aphasia. Cerebrovascular Diseases Extra 2011;1: Salonen L. The language enriched individual therapy program for aphasic patients. In: Sarno M, Höök O, editors. Aphasia, Assesment and Treatment. Stockholm: Almqvist and Wiksell, Blomert L, Koster C, Kean ML. Amsterdam-Nijmegen Test voor Alledaagse Taalvaardigheden. Lisse: Swets & Zietlinger, Blomert L, Kean ML, Koster C, et al. Amsterdam-Nijmegen Everyday Language Test: Construction, reliability and validity. Aphasiology 1994;8(4): Teasell R, Bitensky J, Salter K, et al. The role of timing and intensity of rehabilitation therapies. Top Stroke Rehabil 2005;12(3): Saur D, Lange R, Baumgaertner A, et al. Dynamics of language reorganization after stroke. Brain 2006;129(Pt 6): Berthier ML. Poststroke aphasia : epidemiology, pathophysiology and treatment. Drugs Aging 2005;22(2): Doesborgh SJ, van de Sandt-Koenderman MW, Dippel DW, et al. Effects of semantic treatment on verbal communication and linguistic processing in aphasia after stroke: a randomized controlled trial. Stroke 2004;35(1): de Jong-Hagelstein M, van de Sandt-Koenderman WM, Prins ND, et al. Efficacy of early cognitive-linguistic treatment and communicative treatment in aphasia after stroke: a randomised controlled trial (RATS-2). J Neurol Neurosurg Psychiatry 2011;82(4): Nouwens F, Dippel DWJ, de Jong-Hagelstein M et al. Rotterdam Aphasia Therapy Study (RATS) - 3: "The efficacy of intensive cognitive-linguistic therapy in the acute stage of aphasia"; design of a randomised controlled trial. Trials 2013;14: Nederlands Trial Register. 59

Inhoud. predictie predictie afasie predictiemodel ontwikkeling predictiemodel afasie predictiemodel afasie conclusies aanbeveling

Inhoud. predictie predictie afasie predictiemodel ontwikkeling predictiemodel afasie predictiemodel afasie conclusies aanbeveling VOORSPELLEN VAN VERBAAL COMMUNICATIEVE VAARDIGHEID VAN AFASIEPATIËNTEN NA KLINISCHE REVALIDATIE AfasieNet Netwerkdag 31.10.2014 Marieke Blom-Smink Inhoud predictie predictie afasie predictiemodel ontwikkeling

Nadere informatie

Quotes revalidatiegeneeskunde. Overzicht. Fases taalherstel na een beroerte I. Fases taalherstel na een beroerte I

Quotes revalidatiegeneeskunde. Overzicht. Fases taalherstel na een beroerte I. Fases taalherstel na een beroerte I Quotes revalidatiegeneeskunde Timing van taaltherapie en De Rotterdamse Afasie Therapie Studies Femke Nouwens Logopedist en klinisch linguïst Coördinator Rotterdamse Afasie Therapie Studie (RATS) -3/PhD

Nadere informatie

SCHEMA AFASIE. Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling

SCHEMA AFASIE. Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling SCHEMA AFASIE Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling Verwijzing en aanmelding 3 Welke invloed hebben duur en intensiteit van afasietherapie op het herstel van de afasie? 4 Wat is voor

Nadere informatie

Schema Afasie. 1 De logopedist neemt bij het vermoeden van een afasie de ScreeLing af, bij voorkeur binnen een week na de beroerte.

Schema Afasie. 1 De logopedist neemt bij het vermoeden van een afasie de ScreeLing af, bij voorkeur binnen een week na de beroerte. Schema Afasie Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling Verwijzing en aanmelding 3 Welke invloed hebben duur en intensiteit van afasietherapie op het herstel van de afasie? 11 De logopedist

Nadere informatie

Uitgangsvragen en aanbevelingen

Uitgangsvragen en aanbevelingen Uitgangsvragen en aanbevelingen behorende bij de richtlijn Diagnostiek en Behandeling van afasie bij volwassenen. De aanbevelingen dienen te worden gelezen in relatie tot de tekst in de desbetreffende

Nadere informatie

In antwoord op uw schrijven

In antwoord op uw schrijven 188 Stem-, Spraak- en Taalpathologie VISCH-BRINK & WIELAERT 32.8310/03/1305-188 Vol. 13, 2005, No. 3, pp. 188-193 Nijmegen University Press In antwoord op uw schrijven Evy Visch-Brink 1, Sandra Wielaert

Nadere informatie

Comprehensive Aphasia Test (CAT) CAT workshop juni 2014. Evy Visch-Brink

Comprehensive Aphasia Test (CAT) CAT workshop juni 2014. Evy Visch-Brink Comprehensive Aphasia Test (CAT) CAT workshop juni 2014 Evy Visch-Brink Dutch version CAT Comprehensive Aphasia Test, 2004 Kate Swinburn, Gillian Porter, David Howard CAT-NL, 2014 Evy Visch-Brink, Dorien

Nadere informatie

Circuittraining Een nieuwe groepstraining met een functioneel karakter

Circuittraining Een nieuwe groepstraining met een functioneel karakter Circuittraining Een nieuwe groepstraining met een functioneel karakter Drs. Lotte Wevers Dr. Ingrid van de Port Prof. Dr. Eline Lindeman Prof. Dr. Gert Kwakkel Kenniscentrum De Hoogstraat, Utrecht Overzicht

Nadere informatie

Rotterdamse Afasie Therapie Studie

Rotterdamse Afasie Therapie Studie N E U R O L O G I E Rotterdamse Afasie Therapie Studie E.G. Visch-Brink Woordvindingsproblemen komen frequent voor bij afasiepatiënten en worden meestal veroorzaakt door problemen met de woordbetekenis

Nadere informatie

Heeft Transcraniële Direct Current Stimulatie (tdcs) een toegevoegd effect op de afasie behandeling in de sub-acute fase?

Heeft Transcraniële Direct Current Stimulatie (tdcs) een toegevoegd effect op de afasie behandeling in de sub-acute fase? Heeft Transcraniële Direct Current Stimulatie (tdcs) een toegevoegd effect op de afasie behandeling in de sub-acute fase? Kerstin Spielmann dr. W.M.E. van de Sandt-Koenderman Prof. Dr. G.M. Ribbers R o

Nadere informatie

Transcraniële direct current stimulatie (tdcs) als behandeling voor afasie in de vroege fase na een CVA

Transcraniële direct current stimulatie (tdcs) als behandeling voor afasie in de vroege fase na een CVA Transcraniële direct current stimulatie (tdcs) als behandeling voor afasie in de vroege fase na een CVA Kerstin Spielmann W.M.E. van de Sandt-Koenderman M.H. Heijenbrok-Kal G.M. Ribbers R o t t e r d a

Nadere informatie

SMTA. Uitgangspunt SMTA. Innovaties in de Geriatrische Revalidatie Symposium UNO-VUmc Martine Verkade en Joost Hurkmans 1

SMTA. Uitgangspunt SMTA. Innovaties in de Geriatrische Revalidatie Symposium UNO-VUmc Martine Verkade en Joost Hurkmans 1 Madeleen de Bruijn, muziektherapeut Martine Verkade, logopedist SMTA SPEECH MUSIC THERAPY FOR APHASIA Speech Music Therapy for Aphasia Uitgangspunt SMTA Combinatiebehandeling van logopedie en muziektherapie

Nadere informatie

inhoud Voorwoord... 11 deel i: neurowetenschappen in taal en taalstoornissen... 17 Hst 1: Historisch overzicht van de afasiologie...

inhoud Voorwoord... 11 deel i: neurowetenschappen in taal en taalstoornissen... 17 Hst 1: Historisch overzicht van de afasiologie... inhoud Voorwoord... 11 deel i: neurowetenschappen in taal en taalstoornissen... 17 Hst 1: Historisch overzicht van de afasiologie... 19 1.1. Historiek vóór 1860... 20 1.2. Broca, Wernicke en Lichtheim

Nadere informatie

Communicatie en revalidatie. Esther van Elk, neuroverpleegkundige & Noortje Houdèl van der Reijden, logopedist klinische neurorevalidatie

Communicatie en revalidatie. Esther van Elk, neuroverpleegkundige & Noortje Houdèl van der Reijden, logopedist klinische neurorevalidatie Communicatie en revalidatie Esther van Elk, neuroverpleegkundige & Noortje Houdèl van der Reijden, logopedist klinische neurorevalidatie Sint Maartenskliniek afdeling Neuro-revalidatie 2 afdelingen met

Nadere informatie

Primair progressieve afasie: meer dan taal? neuropsychologie en gedrag

Primair progressieve afasie: meer dan taal? neuropsychologie en gedrag Primair progressieve afasie: meer dan taal? neuropsychologie en gedrag Inge de Koning, Klinisch Neuropsycholoog Erasmus MC Primair progressieve afasie: varianten - Progressieve niet-vloeiende afasie (PNFA)

Nadere informatie

Functionele of stoornisgerichte therapie: keus of geen keus

Functionele of stoornisgerichte therapie: keus of geen keus Stem-, Spraak- en Taalpathologie 32.8310/03/1305-173 Vol. 13, 2005, No. 3, pp. 173-178 Nijmegen University Press Functionele of stoornisgerichte therapie: keus of geen keus Judith Faber-Feiken 1 en Roel

Nadere informatie

Draaiboek RATS-3 en FIAT

Draaiboek RATS-3 en FIAT RATS-3 Femke: 010-7043414, 06-38195651 f.nouwens@erasmusmc.nl Marjolein: 010-7044545 m.hagelstein@erasmusmc.nl Fax: 010-7044721 FIAT-studie Carolina: 010-7032429, 06-631233224 Fax: 010-7034033 c.mendez@erasmusmc.nl

Nadere informatie

Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep

Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr, logopedist Congres 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep Over welke kinderen praten we vandaag? Engels: Specific Language Impairment: Is SLI wel zo

Nadere informatie

RICHTLIJN DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN AFASIE

RICHTLIJN DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN AFASIE RICHTLIJN DIAGNOSTIEK EN BEHANDELING VAN AFASIE Samenvatting versie voor mensen met afasie en naasten Afasie is een taalstoornis, geen intelligentiestoornis Juli 2017 1 van 23 Inhoud Inleiding... 3 H1:

Nadere informatie

Evidence-based - Wat een feest! Ellen Gerrits Alle Taal Centraal 2014

Evidence-based - Wat een feest! Ellen Gerrits Alle Taal Centraal 2014 Evidence-based - Wat een feest! Alle Taal Centraal 2014 Evidence-based logopedie (EBL) Evidence-based logopedie (EBL) Een klinische beslissing nemen op basis van het best beschikbare bewijs 5 stappen in

Nadere informatie

Gluren bij de Buren Spreken en slikken lijkt zo vanzelfsprekend. Anne Pross & Lindy Geerink Logopedisten bij Carintreggeland

Gluren bij de Buren Spreken en slikken lijkt zo vanzelfsprekend. Anne Pross & Lindy Geerink Logopedisten bij Carintreggeland Gluren bij de Buren Spreken en slikken lijkt zo vanzelfsprekend Anne Pross & Lindy Geerink Logopedisten bij Carintreggeland Inhoud 1. Carintreggeland 2. Wie zijn wij? 3. Het werkveld van de logopedist

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een systematische review Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 2 Toelichting bij de criteria voor het beoordelen van de kwaliteit van een

Nadere informatie

Vroegtijdige interventies in de Belgische context: onderzoek en perspectieven

Vroegtijdige interventies in de Belgische context: onderzoek en perspectieven Vroegtijdige interventies in de Belgische context: onderzoek en perspectieven Herbert Roeyers Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen HGR-CSS Brussel, 20 juni 2014 Vroegtijdige interventie bij kinderen

Nadere informatie

hoofdstuk 4 & 7 hoofdstuk 3 & 6 hoofdstuk 2 hoofdstuk 5 Hoofdstuk 2 tot en met 5 hoofdstuk 6 en 7 hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 hoofdstuk

hoofdstuk 4 & 7 hoofdstuk 3 & 6 hoofdstuk 2 hoofdstuk 5 Hoofdstuk 2 tot en met 5 hoofdstuk 6 en 7 hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 hoofdstuk Samenvatting De Lokomat is een apparaat dat bestaat uit een tredmolen, een harnas voor lichaamsgewichtondersteuning en twee robot armen die de benen van neurologische patiënten kunnen begeleiden tijdens

Nadere informatie

Samenvatting Samenvatting

Samenvatting Samenvatting Samenvatting Samenvatting Binnen het domein van hart- en vaatziekten is een bypassoperatie de meest uitgevoerde chirurgische ingreep. Omdat bij een hartoperatie het borstbeen wordt doorgesneden en er meestal

Nadere informatie

SAMENVATTING Het doel van dit proefschrift is drieledig. Ten eerste wordt inzicht verschaft in het gebruik van directe-rede-constructies (bijvoorbeeld Marie zei: Kom, we gaan! ) door sprekers met afasie.

Nadere informatie

SAMENVATTING. Schiemanck_totaal_v4.indd 133 06-03-2007 10:13:56

SAMENVATTING. Schiemanck_totaal_v4.indd 133 06-03-2007 10:13:56 SAMENVATTING Schiemanck_totaal_v4.indd 133 06-03-2007 10:13:56 Schiemanck_totaal_v4.indd 134 06-03-2007 10:13:56 Samenvatting in het Nederlands Beroerte (Cerebro Vasculair Accident; CVA) is een veel voorkomende

Nadere informatie

Onderzoeksdesigns. Ellen Tromp, epidemioloog St Antonius ziekenhuis

Onderzoeksdesigns. Ellen Tromp, epidemioloog St Antonius ziekenhuis Onderzoeksdesigns Ellen Tromp, epidemioloog St Antonius ziekenhuis Inhoud Inleiding Wetenschappelijk bewijs Opdracht Verschillende onderzoekdesigns De drie componenten van evidence-based practice Wetenschappelijk

Nadere informatie

Verworven taalstoornissen

Verworven taalstoornissen Verworven taalstoornissen Verworven taalstoornissen Handboek Stem, Spraak en Taalpathologie 19 Houten 2014 Ó 2014 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets

Nadere informatie

Samenvatting. Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken

Samenvatting. Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken Samenvatting Effectiviteit van ergotherapie: stand van zaken Ergotherapie is een paramedisch beroep dat gericht is op het verbeteren van het zelfstandig functioneren door het individu in de voor die persoon

Nadere informatie

VUmc Basispresentatie

VUmc Basispresentatie Moderne Dementiezorg 24 november 2014 Workshop 4.13: Afasie Inhoud Afasie Taalstoornissen bij dementie Communicatieproblemen in het dagelijks leven Interventie mogelijkheden Casuïstiek Laura Bas, logopedist

Nadere informatie

VERMOEIDHEID BIJ MS Oorzaken, werkingsmechanismen en revalidatiebehandeling VERMOEIDHEID DEFINITIE VERMOEIDHEID

VERMOEIDHEID BIJ MS Oorzaken, werkingsmechanismen en revalidatiebehandeling VERMOEIDHEID DEFINITIE VERMOEIDHEID VERMOEIDHEID BIJ MS Oorzaken, werkingsmechanismen en revalidatiebehandeling Mw.dr. Jetty van Meeteren, Revalidatiearts, Rijndam, RVE Erasmus MC VERMOEIDHEID Komt bij 60 tot 80% van de patienten voor Het

Nadere informatie

Samenvatting. Cliëntgerichte benadering in de ergotherapie

Samenvatting. Cliëntgerichte benadering in de ergotherapie Cliëntgerichte benadering in de ergotherapie Het implementeren van een cliëntgerichte benadering in de gezondheidszorg heeft in toenemende mate de aandacht gekregen van patiënten, hulpverleners en beleidsmakers.

Nadere informatie

Logopedische Richtlijn Diagnostiek en behandeling van afasie

Logopedische Richtlijn Diagnostiek en behandeling van afasie Logopedische Richtlijn Diagnostiek en behandeling van afasie Conferentie AfasieNet 10 oktober 2015 Philine Berns & Sofie van Wessel Meertaligheid en afasie Werkgroep P.E.G. Berns, NVAT, voorzitter N. Jünger,

Nadere informatie

Taalherstel na intensieve revalidatie is beter te voorspellen: Wie wordt er beter van?

Taalherstel na intensieve revalidatie is beter te voorspellen: Wie wordt er beter van? Taalherstel na intensieve revalidatie is beter te voorspellen: Wie wordt er beter van? Marieke Blom-Smink R o t t e r d a m N e u r o r e h a b i l i t a t i o n R e s e a r c h RoNeRes Zal ik weer kunnen

Nadere informatie

ATP. NVLF congres 18 november R. Bastiaanse M.M.V.M. Van Groningen-Derksen S. Nijboer M. Taconis N. Verwegen M.Zwaga

ATP. NVLF congres 18 november R. Bastiaanse M.M.V.M. Van Groningen-Derksen S. Nijboer M. Taconis N. Verwegen M.Zwaga ATP NVLF congres 18 november 2011 R. Bastiaanse M.M.V.M. Van Groningen-Derksen S. Nijboer M. Taconis N. Verwegen M.Zwaga 275,- Verkrijgbaar bij Bohn Stafleu van Loghum Opzet presentatie Wat is het auditief

Nadere informatie

Het tweede boek van deze driedelige reeks Neurowetenschappen

Het tweede boek van deze driedelige reeks Neurowetenschappen voorwoord Het tweede boek van deze driedelige reeks Neurowetenschappen in Taal en Spraak is opgemaakt als bovenbouw op het eerste boek Neuroanatomie en Neurofysiologie en richt zich op de organisatie van

Nadere informatie

Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog

Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten. Ton Kuijpers, Epidemioloog Evidence based richtlijnontwikkeling (EBRO) training voor patiënten Ton Kuijpers, Epidemioloog Guru based medicine Inhoud Voorbeeld van een wetenschappelijk onderzoeksdesign (RCT) Mate van bewijs Conclusies

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Afasie. Dienst Logopedie & Afasiologie. GezondheidsZorg met een Ziel

Patiënteninformatie. Afasie. Dienst Logopedie & Afasiologie. GezondheidsZorg met een Ziel i Patiënteninformatie Dienst Logopedie & Afasiologie Afasie GezondheidsZorg met een Ziel Wat is afasie? Afasie is een verworven taalstoornis ten gevolge van een hersenletsel. We lichten de belangrijkste

Nadere informatie

Patient inclusie in de PCPCC trial ( )

Patient inclusie in de PCPCC trial ( ) Patient inclusie in de PCPCC trial (2014-2016) Onderzoek naar de inzet van een keuzehulp bij de behandelkeuze van prostaatkanker Maarten Cuypers, MSc. Social Psychology, Tilburg University Najaarsvergadering

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument.

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een diagnostische test of screeningsinstrument. Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 3. Toelichting bij de criteria voor

Nadere informatie

PACT Partner interview

PACT Partner interview PACT Partner interview Inleiding In de periode 2012-2014 werd het implementatie project ImPACT uitgevoerd. In dit project is de Partners van Afasiepatiënten Conversatie Training (PACT) geïntroduceerd in

Nadere informatie

Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA)

Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA) Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA) informatie voor de professional Inleiding Vanuit de vakgroepen logopedie en muziektherapie van Revalidatie Friesland is een behandelprogramma ontwikkeld voor mensen

Nadere informatie

Samenvatting in Nederlands

Samenvatting in Nederlands * Samenvatting in Nederlands Samenvatting in Nederlands Dit proefschrift is gebaseerd op gegevens verkregen uit het FuPro-CVA onderzoek (Functionele Prognose bij een cerebrovasculair accident (of beroerte)).

Nadere informatie

Altijd Wat. Muziek en taal. Overeenkomsten muziek en taal. Zingen ingang tot spreken

Altijd Wat. Muziek en taal. Overeenkomsten muziek en taal. Zingen ingang tot spreken HersenletselCongres 2014 3 november Disclosure belangen sprekers (potentiële) belangenverstrengeling Geen De betrokken relaties bij dit project zijn: CLUSTER C Sponsoring of onderzoeksgeld: Al zingend

Nadere informatie

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater

15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater 5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?

Nadere informatie

Kijk eens in het brein!

Kijk eens in het brein! Kijk eens in het brein! Hersenen en taal Hersenen als onderzoeksdomein Cognitief proces als onderzoeksdomein bouwstenen, chemie anatomie localisatie functies fasen en verloop cognitief proces neurale representatie

Nadere informatie

HERORDENING VAN FUNCTIES NA HERSENINFARCT: CONSEQUENTIES VOOR THERAPIE? 1. Functionele beeldvorming (fmri) 2. Consequenties voor therapie?

HERORDENING VAN FUNCTIES NA HERSENINFARCT: CONSEQUENTIES VOOR THERAPIE? 1. Functionele beeldvorming (fmri) 2. Consequenties voor therapie? HERORDENING VAN FUNCTIES NA HERSENINFARCT: CONSEQUENTIES VOOR THERAPIE? 1. Functionele beeldvorming (fmri) 2. Consequenties voor therapie? 3. Tractografie (DTI): 2 wegen 4. Consequenties voor therapie?

Nadere informatie

Nederlands tijdschrift voor

Nederlands tijdschrift voor 34e jaargang AUGUSTUS 2012 04 Nederlands tijdschrift voor R e v a l i d a t i e g e n e e s k u n d e ö Beoordeling van re-integratie-inspanningen ö Behandeling van patiënten met afasie door een beroerte

Nadere informatie

Huisarts of hometrainer?

Huisarts of hometrainer? Huisarts of hometrainer? In het literatuuroverzicht werden zes studies opgenomen. Vier studies onderzochten het effect van training op ziekteverzuim, drie daarvan bestudeerden tevens de effecten op klachten

Nadere informatie

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn

Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes. Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Prof. dr. M.W. van Tulder Prof. dr. B.W. Koes Evidence-based handelen bij lage rugpijn Epidemiologie, preventie, diagnostiek,

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/66816 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Krogt, J.M. van der Title: Recovery of arm-hand function after stroke: developing

Nadere informatie

WERKT DE WEBCARE INTERVENTIE?

WERKT DE WEBCARE INTERVENTIE? WERKT DE WEBCARE INTERVENTIE? Onderwerp: Hoe lees ik een wetenschappelijk artikel? Marjolein Snaterse, docent/onderzoeker Faculteit Gezondheid, Hogeschool van Amsterdam TOCH MAAR WEER: EVIDENCE BASED PRACTICE

Nadere informatie

Behandeling van het acute herseninfarct

Behandeling van het acute herseninfarct Behandeling van het acute herseninfarct VPL symposium 14-03-2014 Puck Fransen, onderzoeker neurologie, Erasmus MC Inhoud Achtergrond (epidemiologie/etiologie) Behandeling endovasculaire behandeling Huidige

Nadere informatie

Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA)

Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA) Informatie voor de professional Speech-Music Therapy for Aphasia (SMTA) Laat zien wat je kunt Speech-Music Therapy for Aphasia Revalidatie Friesland heeft een behandelprogramma ontwikkeld voor mensen met

Nadere informatie

Zorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking?

Zorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking? Zorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking? Jeroen van Oostrum Hoofd Business Intelligence Center 24 november 2009 Stellingen Stelling 1: Patiëntuitkomstmaten, zoals heropnames, complicaties en patiënttevredenheid,

Nadere informatie

Chapter 11. Nederlandse samenvatting

Chapter 11. Nederlandse samenvatting Chapter 11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 Reumatoïde artritis (RA) is een chronische aandoening die wordt gekenmerkt door ontstekingen van de gewrichten. Symptomen die optreden zijn onder andere pijn,

Nadere informatie

Inhoudsopgave verkorte versie Concept Richtlijn Afasie

Inhoudsopgave verkorte versie Concept Richtlijn Afasie Inhoudsopgave verkorte versie Concept Richtlijn Afasie 1. Welke meetinstrumenten kunnen gebruikt worden om de aard en de ernst van de afasie vast te stellen in de verschillende fasen van herstel?... 2

Nadere informatie

Leeswijzer evidence summaries logopedische behandeling

Leeswijzer evidence summaries logopedische behandeling Leeswijzer evidence summaries logopedische behandeling Inge Zoutenbier, Lotte Versteegde, Jenta Sluijmers, Ingrid Singer en Ellen Gerrits (2016) 1 In opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Logopedie

Nadere informatie

Samenvatting. Effectiviteit van geïsoleerde lage-rugtraining

Samenvatting. Effectiviteit van geïsoleerde lage-rugtraining Samenvatting In dit proefschrift zijn drie delen te onderscheiden. In het eerste deel wordt in drie gerandomiseerde, gecontroleerde studies (trials) de effectiviteit van geïsoleerde lagerugtraining onderzocht

Nadere informatie

Evidence piramide. Gecontroleerde studies. Welk studie type? 19/02/2013. 3 me ta.eu. Niet dezelfde piramide voor elke vraag. me ta.eu. me ta.

Evidence piramide. Gecontroleerde studies. Welk studie type? 19/02/2013. 3 me ta.eu. Niet dezelfde piramide voor elke vraag. me ta.eu. me ta. Niet dezelfde piramide voor elke vraag Evidence piramide Gecontroleerde studies Welk studie type? 3 1 Effect van roken op longkaner Richard Doll 1951: prospectieve studie 2/3 mannelijke Britse artsen Goede

Nadere informatie

Methoden hersenonderzoek

Methoden hersenonderzoek Methoden hersenonderzoek Beschadigingen Meting van individuele neuronen Elektrische stimulatie Imaging technieken (Pet, fmri) EEG Psychofarmaca/drugs TMS Localisatie Voorbeeld: Het brein van Broca s patient

Nadere informatie

Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie. dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015

Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie. dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015 Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015 Even voorstellen Psychische klachten: neuropsychiatrische symptomen (NPS) De laatste

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.

Nadere informatie

STEM-, SPRAAK- EN TAALPATHOLOGIE

STEM-, SPRAAK- EN TAALPATHOLOGIE STEM-, SPRAAK- EN TAALPATHOLOGIE Vol. 17, No. 3, 2012, pp. 1-16 32.8310/03/1712-1 c Groningen University Press De effectiviteit van vroeg ingezette cognitief-linguïstische en communicatieve therapie voor

Nadere informatie

Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg

Screening en behandeling van psychische problemen via internet. Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Viola Spek Universiteit van Tilburg Screening en behandeling van psychische problemen via internet Online screening Online behandeling - Effectiviteit

Nadere informatie

CVA revalidatie wat weten we wel en wat nog niet. Anne Visser-Meily

CVA revalidatie wat weten we wel en wat nog niet. Anne Visser-Meily CVA revalidatie wat weten we wel en wat nog niet Anne Visser-Meily beste herstel geen herhaling weer werken energie hebben huishouden doen met kleinkinderen naar park geen ruzie met man weer naar feestje

Nadere informatie

- 172 - Prevention of cognitive decline

- 172 - Prevention of cognitive decline Samenvatting - 172 - Prevention of cognitive decline Het percentage ouderen binnen de totale bevolking stijgt, en ook de gemiddelde levensverwachting is toegenomen. Vanwege deze zogenaamde dubbele vergrijzing

Nadere informatie

In hoofdstuk 4 hebben we het design van de gerandomiseerde gecontroleeerde studie en de economische evaluatie van HypoBewust beschreven.

In hoofdstuk 4 hebben we het design van de gerandomiseerde gecontroleeerde studie en de economische evaluatie van HypoBewust beschreven. SAMENVATTING HYPOBEWUST Een psycho-educatieve groepsinterventie voor mensen met diabetes type 1 en insulinebehandelde diabetes type 2 en problematische hypoglykemie Een van de meest impactvolle gebeurtenissen

Nadere informatie

PLS is een broertje van ALS

PLS is een broertje van ALS PLS is een broertje van ALS Juni 2018 Wetenschappelijk onderzoek specifiek naar primaire laterale sclerose (PLS) gebeurt slechts op zeer kleine schaal. Deze motorneuronziekte is zo zeldzaam, dat het moeilijk

Nadere informatie

behandeling volgens de KNGF-richtlijn bij mensen met artrose aan de heup en/of knie.

behandeling volgens de KNGF-richtlijn bij mensen met artrose aan de heup en/of knie. Samenvatting De primaire doelstelling van het onderzoek was het onderzoeken van de lange termijn effectiviteit van oefentherapie en de rol die therapietrouw hierbij speelt bij patiënten met artrose aan

Nadere informatie

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH)

SaMenvatting (SUMMARy IN DUTCH) Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting In hoofdstuk 1 wordt de algemene introductie van dit proefschrift beschreven. De nadruk in dit proefschrift lag op patiënten met hoofd-halskanker (HHK) en

Nadere informatie

Spreken in ellipsen bij Broca afasie een N=1 studie

Spreken in ellipsen bij Broca afasie een N=1 studie Spreken in ellipsen bij Broca afasie een N=1 studie Ingrid Doezeman Logopedist MRC Doorn Inleiding Patiëntbeschrijving Hulpvraag Therapiekeuze N=1 studie Reduced Syntax Therapy Resultaten Conclusie Patiëntbeschrijving

Nadere informatie

Speaking of Reading. The Role of Basic Auditory and Speech Processing in the Manifestation of Dyslexia in Children at Familial Risk B.E.

Speaking of Reading. The Role of Basic Auditory and Speech Processing in the Manifestation of Dyslexia in Children at Familial Risk B.E. Speaking of Reading. The Role of Basic Auditory and Speech Processing in the Manifestation of Dyslexia in Children at Familial Risk B.E. Hakvoort Samenvatting Dyslexie komt voor bij ongeveer 3 tot 10%

Nadere informatie

Training Con-tAct Communicatietraining voor zorgprofessionals die werken met cliënten met afasie

Training Con-tAct Communicatietraining voor zorgprofessionals die werken met cliënten met afasie Training Con-tAct Communicatietraining voor zorgprofessionals die werken met cliënten met afasie Philine Berns, Hogeschool Rotterdam Rotterdam Stroke Service 6 november 2018 Onderwerpen Afasie Afasie en

Nadere informatie

Masterscriptie: De effectiviteit van cognitief-linguïstische versus communicatieve therapie op het benoemen

Masterscriptie: De effectiviteit van cognitief-linguïstische versus communicatieve therapie op het benoemen Universiteit Utrecht Opleiding MSc Logopediewetenschap Clinical Language, Speech, and Hearing Sciences Masterscriptie: De effectiviteit van cognitief-linguïstische versus communicatieve therapie op het

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra

Nadere informatie

Staken antihypertensiva bij ouderen. Groot Haags Geriatrie Referaat oktober 2016 Marielle Hofman, aios geriatrie

Staken antihypertensiva bij ouderen. Groot Haags Geriatrie Referaat oktober 2016 Marielle Hofman, aios geriatrie Staken antihypertensiva bij ouderen Groot Haags Geriatrie Referaat oktober 2016 Marielle Hofman, aios geriatrie 2 Vragen Zou u antihypertensiva staken bij een geriatrische patiënt met hypertensie en een

Nadere informatie

Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties

Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties Van Waelvelde, De Roubaix A, Steppe L, et al. (2017) Effectiveness of a self-regulated remedial program for handwriting difficulties.

Nadere informatie

Hoe kunnen we het rendement van stoornisgerichte afasietherapie verhogen? recente ontwikkelingen

Hoe kunnen we het rendement van stoornisgerichte afasietherapie verhogen? recente ontwikkelingen Hoe kunnen we het rendement van stoornisgerichte afasietherapie verhogen? recente ontwikkelingen Mieke van de Sandt-Koenderman Zeist, 10-11-12 Rotterdam Erasmus Medisch Centrum Revalidatie, Neurologie

Nadere informatie

Talking Heads: De Anatomie van de Taal. Rik Vandenberghe K.U. Leuven Dienst Neurologie, UZ Gasthuisberg

Talking Heads: De Anatomie van de Taal. Rik Vandenberghe K.U. Leuven Dienst Neurologie, UZ Gasthuisberg Talking Heads: De Anatomie van de Taal Rik Vandenberghe K.U. Leuven Dienst Neurologie, UZ Gasthuisberg 1 Voor 1810 Vicq d Azyr, Traité d Anatomie et Physiology 1786 Diderot et d Alembert, Encyclopedia,

Nadere informatie

Van Logopedische praktijk naar Logopediewetenschap! Prof dr Ellen Gerrits Symposium promotie dr Joost Hurkmans 12 februari 2016

Van Logopedische praktijk naar Logopediewetenschap! Prof dr Ellen Gerrits Symposium promotie dr Joost Hurkmans 12 februari 2016 Van Logopedische praktijk naar Logopediewetenschap! Prof dr Ellen Gerrits Symposium promotie dr Joost Hurkmans 12 februari 2016 1 Spraak-, Taal-, Stem-, Gehooren Slikstoornissen Klinische expertise Beste

Nadere informatie

HET WERKEN met GEZONDHEIDSPROFIELEN in de MANUELE THERAPIE

HET WERKEN met GEZONDHEIDSPROFIELEN in de MANUELE THERAPIE HET WERKEN met GEZONDHEIDSPROFIELEN in de MANUELE THERAPIE Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Vrije Universiteit Brussel UMC St Radboud, Nijmegen NPi, Amersfoort 1 NVMT 4e LUSTRUM VAN HARTE PROFICIAT 2 WAAROM

Nadere informatie

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een interventieonderzoek (bij voorkeur een RCT)

Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een interventieonderzoek (bij voorkeur een RCT) Formulier voor het beoordelen van de kwaliteit van een artikel over een interventieonderzoek (bij voorkeur een RCT) Behorend bij: Evidence-based logopedie, hoofdstuk 4 1 Toelichting bij de criteria voor

Nadere informatie

CRITICALLY APPRAISED TOPIC. Critically Appraised Topic (CAT) ten behoeve van de effectiviteit van de behandeling van mensen met afasie.

CRITICALLY APPRAISED TOPIC. Critically Appraised Topic (CAT) ten behoeve van de effectiviteit van de behandeling van mensen met afasie. TITLE CRITICALLY APPRAISED TOPIC Critically Appraised Topic (CAT) ten behoeve van de effectiviteit van de behandeling van mensen met afasie. Versteegde, L., Sluijmers, J., Zoutenbier, I., Singer, I., &

Nadere informatie

Gesprekstraining van partners van mensen met afasie

Gesprekstraining van partners van mensen met afasie B3 Spagaat in de praat Gesprekstraining van partners van mensen met afasie Sandra Wielaert, Mphil, logopedist Rijndam revalidatiecentrum PhD candidate, Universiteit van Manchester, UK Credits Financier:

Nadere informatie

TOS en Dyslexie. De grenzen van mijn taal....zijn de grenzen van mijn wereld

TOS en Dyslexie. De grenzen van mijn taal....zijn de grenzen van mijn wereld TOS en Dyslexie De grenzen van mijn taal....zijn de grenzen van mijn wereld Inhoud: Wie zijn wij? Wat is een TOS? TOS en dyslexie, cormobiditeit TOS en dyslexie, dé aanpak Wie zijn wij? Auris: helpt mensen

Nadere informatie

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5

hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5 SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de

Nadere informatie

Een beroerte, wat nu?

Een beroerte, wat nu? Een beroerte, wat nu? U bent opgenomen in het VUmc op de zorgeenheid neurologie, omdat u een beroerte heeft gehad. Wat is een beroerte? Een beroerte wordt in vaktaal een CVA genoemd: een Cerebro Vasculair

Nadere informatie

Executieve functiestoornissen bij afasie: Implicaties voor therapie en prognose

Executieve functiestoornissen bij afasie: Implicaties voor therapie en prognose Executieve functiestoornissen bij afasie: Implicaties voor therapie en prognose Frank Paemeleire Als afasie enkel een taalstoornis is waarom slagen dan zo weinig personen erin om zich non-verbaal duidelijk

Nadere informatie

5-jaars Follow-up van de FAME studie

5-jaars Follow-up van de FAME studie 5-jaars Follow-up van de FAME studie WCN Congres 2015, Amsterdam 20-11-2015 Drs. L.X. van Nunen namens de FAME studiegroep Potential conflicts of interest Ik, Lokien X. van Nunen, heb GEEN conflicts of

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting * Nederlandse samenvatting Samenvatting Dit proefschrift is gebaseerd op de FuPro-CVA studie (Prognose van functionele uitkomst op lange termijn bij patiënten met een cerebrovasculaire aandoening) die

Nadere informatie

Feiten en cijfers. Beroerte. Aantal nieuwe patiënten met een beroerte. Definitie. Uitgave van de Nederlandse Hartstichting.

Feiten en cijfers. Beroerte. Aantal nieuwe patiënten met een beroerte. Definitie. Uitgave van de Nederlandse Hartstichting. Feiten en cijfers Uitgave van de Nederlandse Hartstichting November 211 Beroerte Definitie Beroerte (in het Engels Stroke ), ook wel aangeduid met cerebrovasculaire aandoeningen/accidenten/ziekte (CVA),

Nadere informatie

waardoor een beroerte kan worden gezien als een chronische aandoening.

waardoor een beroerte kan worden gezien als een chronische aandoening. amenvatting Elk jaar krijgen in Nederland zo n 45.000 mensen een beroerte, ook wel CVA (Cerebro Vasculair Accident) genoemd. Ongeveer 60% van hen keert na opname in het ziekenhuis of revalidatiecentrum

Nadere informatie

NEUROLOGISCHE MUZIEKTHERAPIE BIJ SCHIZOFRENIE

NEUROLOGISCHE MUZIEKTHERAPIE BIJ SCHIZOFRENIE NEUROLOGISCHE MUZIEKTHERAPIE BIJ SCHIZOFRENIE Gerben Roefs Zuyd Hogeschool Master of Arts Therapies 19 juni 2015 Opbouw Presentatie VOLGT PROCES VAN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK DOEN START MET EEN IDEE -

Nadere informatie

Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson. Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013

Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson. Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013 Prognostische factoren bij de ziekte van Parkinson Daan Velseboer Afdeling Neurologie AMC, 29 November 2013 Nut van prognostische data De patiënt wil (vaak) weten: Hoe snel zullen mijn klachten toenemen?

Nadere informatie

hoofdstuk 2 hoofdstuk 3

hoofdstuk 2 hoofdstuk 3 Om de herkenning van patiënten met depressieve stoornis in de eerste lijn te verbeteren wordt wel screening aanbevolen. Voorts worden pakketinterventies aanbevolen om de kwaliteit van zorg en de resultaten

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting 135

Samenvatting. Samenvatting 135 Samenvatting 135 Samenvatting Dit proefschrift beschrijft een zoektocht naar de ecologische validiteit (de waarde van onderzoeksresultaten bij toepassing in het dagelijks leven) van executieve functie

Nadere informatie

17-5-2014 GEFELICITEERD! Evidence-based logopedie. Evidence-based logopedie: 10 jaar! Taakverdeling. Wat ben jij? @hannekekalf

17-5-2014 GEFELICITEERD! Evidence-based logopedie. Evidence-based logopedie: 10 jaar! Taakverdeling. Wat ben jij? @hannekekalf Evidence-based logopedie - wat is er in 10 jaar veranderd? GEFELICITEERD! Dr. Hanneke Kalf hanneke.kalf@radboudumc.nl www.hannekekalf.nl @hannekekalf 15 mei 2014 @hannekekalf Evidence-based logopedie:

Nadere informatie