Niets zo praktisch als een goede theorie

Transcriptie

1 Niets zo praktisch als een goede theorie Zelfmanagement educatie vanuit gedragswetenschappelijk perspectief Prof. Frank Snoek Agenda Diabetes en gedrag Zelfmanagement Diabetes zelf-management educatie: pijler van zorg Het proces van gedragsverandering Effectieve zelf-management educatie Van DESMOND naar PRISMA Conclusies 2

2 Diabetes en Gedrag 3 Psychologische belasting Diabetes is er altijd: zelf-regulatie 365 dagen-per-jaar ( baan ) Je best doen loont niet altijd (effort reward imbalance) Acute, onvoorspelbare ontregelingen (m.n. hypoglykemie) hinderlijk, beangstigend, schaamtevol Omgaan met (de dreiging van) chronische complicaties, achteruitgang gezondheid Discriminatie en negatieve steun ( miscarried helping, diabetes police )

3 Diabetes-gerelateerde distress (Problem Areas In Diabetes survey, PAID 20 items, 5 items, 1 item) ~ 20% verhoogde diabetes-distress (PAID score >40) Zorgen over de toekomst en complicaties Angstig voelen bij de gedachte aan diabetes Somber voelen bij de gedachte aan diabetes Diabetes vraagt lichamelijk en geestelijk teveel energie Omgaan met de complicaties Zorgen over lage bloedglucose waarden (bij insuline) Snoek et al, Diabetes Care, 2000; McGuire et al, Diabetologia 2010 Zelf-management 6

4 Diabetes behandeling berust voor 90% op Zelf-management Jaarlijks maar 4-6 uur contact met medische hulpverlener Definitie NDF Zelfmanagement als competentie Zelfmanagement is het individuele vermogen van personen om waar mogelijk gezondheidsproblemen te voorkomen en in het geval dat gezondheidsproblemen optreden: goed om te gaan met symptomen, de behandeling, lichamelijke, psychische en sociale consequenties van de (chronische) aandoening en de daarbij behorende aanpassingen in leefstijl. Men is in staat zelf de eigen gezondheidstoestand te monitoren en de cognitieve, gedragsmatige en emotionele reacties te vertonen die bijdragen aan de voor een persoon in zijn unieke omstandigheden best bereikbare (gezondheids)uitkomsten en een bevredigende kwaliteit van leven 8

5 7 Zelfmanagement taken diabetes Gezond eten Actief leven Monitoren (bloedglucose, gewicht..) Medicijnen innemen/toedienen Problemen oplossen Risico s verkleinen Gezonde coping Zelfmanagement als proces Het proces van zelfregulerende gedragingen van een persoon, die tot doel hebben optimale gezondheidsuitkomsten te bereiken, zowel lichamelijk als psychosociaal

6 Zelfmanagement diabetes: Zoeken naar Balans Persoonlijke doelen/ambities Behoeften vervullen Sociale verantwoordelijkheden Economisch, veilig, kwaliteit van leven Glucose regulatie Gezonde leefstijl Lang gezond leven (voorkomen, beheersen complicaties) 3 niveau s van zelfmanagement Ziekte-management: symptomen, omgaan met klachten, medicatie nemen, medische procedures Emotie-management: hanteren frustraties, angst, somberheid Sociaal management: handhaven sociale rollen werk, relaties, gezin

7 Zelfmanagement: balanceren/integreren van diabetes zelfregulatie in dagelijks leven Twee soorten problemen: Onder-regulatie: teveel accent op emotioneel welbevinden en/of sociaal functioneren, ten koste van medische regulatie- dan wel teveel accent op medische regulatie ten koste van welbevinden en sociaal functioneren Mis-regulatie: accent op verkeerde doelen; gebaseerd op misvatting/niet juist prioriteren Detweiler-Bedell, Tijd om de WHO-definitie gezondheid aan te passen we propose the formulation of health as the ability to adapt and to self manage. Hubert M, et al. BMJ 2011;343:d4163

8 Diabetes zelfmanagement educatie: pijler van zorg 15 Chronic Care Model Community Resources and policies Selfmanagement support Health system Organisation of healthcare Delivery system design Decision support Clinical information systems Informed activated patient Productive interactions Prepared proactive practice team Adherence Functional and clinical outcomes Wagner EH. Eff Clin Pract 1998;1:2 4; Wagner EH, et al. Health Aff 2001;20:64 78

9 Patiënt gerichte zorg (visie) Respect voor de waarden, voorkeuren en behoeftes van de patiënt Goed gecoördineerde en geïntegreerde zorg Informatie, communicatie en educatie afgestemd op de behoeftes van de patiënt Zorg voor lichamelijk én psychisch welzijn Betrokkenheid van familie/vrienden Institute of Medicine, Uitkomsten zelf-management Patient/ Condition Provider/ Therapy Healthcare system Socio-economic factors Ostenberg L, et al. N Engl J Med 2005;353:487 97; WHO 2003

10 Het proces van gedragsverandering 19 Bevorderen Zelfmanagement?

11 Niets zo praktisch als een goede theorie Cognities/ percepties Overtuigingen Zorgen Angsten Gedrag Patiënt Participatie in educatie Leefregels Medicatiegebruik Controles/artsbezoek Medischeen patiënt ervarings uitkomsten

12 Ziekte cognities (health beliefs, illness representations) Individuele overtuigingen ( beliefs ) rond gezondheid, ziekte én behandeling Worden gevoed door ervaring, kennis, cultuur en persoonlijkheid Vormen representaties van de ziektebeleving en verklaren ziektegedrag Ziekte cognities/percepties: 5 dimensies (Illness Perception Questionnaire, IPQ) Identity: Wat heb ik? (klachten) Cause: Wat is de oorzaak? (virus, stress..) Timeline: Hoe lang gaat het duren? (kort, lang, cyclisch) Consequences: Wat zijn de gevolgen? (fysiek, emotioneel, sociaal) Cure-Control: Kan ik het onder controle krijgen? (zelf, arts, het lot) IPQ: Weinman et al, Psychology & Health, 1996.

13 De functie van cognities/percepties Spelen een rol in het begrijpen van en het adapteren aan bedreiging van de eigen gezondheid (zelf-regulatie, coping) Nauw verweven met emoties Self-Regulation Theorie ( Common sense model ) Cognitief Actie Evaluatie Emotioneel

14 Gedragsverandering Aan gedragsverandering kunnen afzonderlijke processen worden onderscheiden namelijk Motivatie, Actie en Gedragsbehoud. Eerst wordt een intentie tot verandering ontwikkeld. Dan moet de verandering gepland worden en uitgevoerd. Dan volgt de fase van volhouden en omgaan met terugval. Schwarzer R et al., Anns Behav Med, 207;33: Het HAPA model (Health Action Process Approach) 28

15 Zelf vertrouwen Belangrijk? Intentie: Doel Risico inschatting Kan ik dit? Health Behaviour Change, Rollnick, Mason, Butler, 1999 Zelf vertrouwen Verwachtingen +/- Verwachtingen +/- Intentie: Doel Plan Actie Volhouden Risico inschatting Health Behaviour Change, Rollnick, Mason, Butler, 1999

16 Effectief zelfmanagement educatie programma? 31 Effectieve zelf-management interventies Gericht op 5 generieke sleutelvaardigheden: 1. Problemen kunnen oplossen 2. Keuzes kunnen maken 3. Gebruik kunnen maken van beschikbare middelen/bronnen 4. Relatie kunnen onderhouden met hulpverlener onderhouden 5. Actie kunnen ondernemen (en vasthouden) Newman, Lancet,

17 Zelfmanagement-educatie Versterken intrinsieke motivatie patiënten tot zelfmanagement (ambivalenties, doelen) Versterken ziekte-inzicht en eigen (actieve) rol als patiënt (kennis, empowerment) Versterken participatie patiënt in het zorgproces (doelen formuleren/plannen/besluitvorming/vragen stellen) Versterken coping-vaardigheden (omgaan met ziektelast, probleem-oplossende vaardigheden, verminderen distress) Versterken zelfzorg-vaardigheden, inclusief terugval preventie (gedragsverandering en behoud) 33 Reviews: op theorie gestoelde, gestructureerde educatie programma s zijn meest effectief Norris, 2002; Deakin, 2005; Heinrich, 2010; Steinsbekk,

18 Voor type 2 diabetes? 35 Van DESMOND naar PRISMA 36

19 DESMOND: Diabetes Education for Self-Management in Ongoing and Newly Diagnosed patients with diabetes zie: DESMOND Ontwikkeld in UK, prof. T.C Skinner en collega s van Leicester University Aanpassingen: Nederlandse voedingsgewoonten Symptomen hyper/hypoglykemie Bloedglucose meten Insuline therapie

20 PRISMA Theoretisch onderbouwd Gericht op actieve participatie van patiënten (filosofie empowerment) Voor nieuw gediagnosticeerde patiënten én langere diabetesduur Afgerond geheel, praktisch haalbaar Niet als stand-alone, maar als 1 e halte in de diabeteszorg PRISMA Gebaseerd op Visie en Theoretisch gefundeerd Self-Regulation Theory (common sense) Dual Process Theory (cognitief en emotioneel) Self-Determination Theory (interne motivatie) Social Learning Theory (self-efficacy) Skinner TC et al. Patient Educ Couns Dec;64(1-3):369-77

21 DESMOND: uitgebreid onderzoek naar effectiviteit, kosten-effectiviteit Studie 1: RCT: na 12 maanden groter gewichtsverlies, stoppen met roken, ziekteovertuigingen; niet HbA1c t.o.v. controlegroep (Davies M, BMJ, 2008) Studie 2: Kosten-effectiviteit: opbrengst groter dan de kosten (Gillett M, BMJ, 2010) Studie 3: drie jaars resultaten RCT: wel ziekteovertuigingen, geen bio-medische winst (meer) t.o.v. controlegroep (Khunti K, BMJ, 2012) 41 DESMOND family Walk away from diabetes (Preventie) DESMOND voor ethnische minderheden 42

22 PRoactieve Interdiciplinaire Self MAnagement educatie Uitgebreid getest in NL Kwaliteitscontrole en door-ontwikkeling Effecten op voedingsgedrag Leibbrandt AJ, ea. Clin Nutr Apr;29(2): Implementatie-onderzoek 44

23 PRISMA Familie Diabetes Preventie voor personen met overgewicht en positieve familiegeschiedenis Nederlandse en Turkse versie; versie voor Emerati Heideman WH et al, Trials, 2012; Heideman WH et al, PEC Samenvatting (1) Filosofie: empowerment van patiënten staat centraal Zelfmanagement en adaptatie gaan hand in hand Zelfmanagement educatie is belangrijke pijler van diabeteszorg Theorie-gebaseerde, gestructureerde programma s bieden de meeste kans op succes 46

24 Samenvatting (2) DESMOND voldoet aan kwaliteitscriteria (NICE) PRISMA is geïnspireerd op DESMOND met een uitgebreide geschiedenis van onderzoek, zowel kwalitatief als kwantitatief Een goede start voor recent gediagnosticeerde Type 2 diabetespatiënten en geschikt voor patiënten met langere diabetesduur 47