Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost. Een nadere analyse

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost. Een nadere analyse"

Transcriptie

1 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost Een nadere analyse April 2011

2 Colofon uitgave Afdeling Bestuursinformatie Sector Bestuurs- en Concernzaken Gemeente Utrecht Postbus CE Utrecht in opdracht van GG&GD Utrecht en Wijkbureaus Oost en Noordoost Gemeente Utrecht internet rapportage Danielle Fiolet Marian Mazurkiewicz informatie Danielle Fiolet bronvermelding Het overnemen van gegevens uit deze publicatie is toegestaan met de bronvermelding: Bestuursinformatie, gemeente Utrecht April 2011

3 Samenvatting Jongeren en alcohol, landelijke cijfers Nederlandse jongeren starten op jonge leeftijd met alcoholgebruik. Zij drinken vaak en veel ten opzichte van andere Europese jongeren. Ruim de helft van de 12-jarigen heeft ooit alcohol gedronken; één op de zes nog recentelijk (afgelopen vier weken). Van degenen die recentelijk dronken, heeft 68% minstens eenmaal vijf glazen of meer gedronken (bingedrinken). Laagopgeleide jongeren drinken het meest. Zij starten op jongere leeftijd met drinken en zijn vaker bingedrinker. Vmbo-leerlingen brengen meer tijd door met hun vrienden, een factor die in grote mate bepaald of kinderen grote hoeveelheden alcohol drinken. Ook ervaren zij naar verhouding minder moederlijke supervisie, eveneens een factor voor ongezond gedrag. Hoogopgeleide ouders zijn echter het meest tolerant ten aanzien van de beginleeftijd van alcoholgebruik. Ook ligt het initiatief voor het drinken van de eerste alcohol bij hoogopgeleide ouders vaker bij de ouders. Utrechtse cijfers en nadere analyse Uit de Jeugdmonitor 2010 van de GG&GD Utrecht blijkt dat één op de veertien leerlingen van groep 7/8 van het Utrechtse basisonderwijs recent alcohol heeft gedronken. Op het voortgezet onderwijs geldt dit voor twee op de vijf leerlingen (klas 2/3). Het alcoholgebruik onder jongeren in de wijken Oost en Noordoost is hoger dan in de rest van de stad Utrecht. Dit geldt vooral voor vmbo-ers uit deze wijken. Daarnaast vormen jongeren in Noordoost de grootste groep die op straat drinkt: 47% van de drinkers in vergelijking met 36% elders. Een nadere analyse van de cijfers laat zien dat de bevolkingssamenstelling in de wijken Oost en Noordoost niet bepalend is voor het hoge alcoholgebruik onder jongeren in deze wijken. Ook na correctie voor etniciteit (allochtone jongeren drinken minder), blijken vmbo-ers uit deze wijken beduidend meer te drinken dan elders in de stad. Resultaten aanvullend onderzoek Oost en Noordoost Om meer zicht te krijgen op het hoge alcoholgebruik door jongeren in de wijken Oost en Noordoost en hun 'straatdrinkgedrag' heeft Bestuursinformatie aanvullend onderzoek gedaan. Dit onderzoek bestond uit een enquête onder 95 havo-scholieren (leeftijd 15/16 jaar) en enkele ouders op een school voor voortgezet onderwijs in Oost/Noordoost en interviews met bezoekers van een buurtcentrum. Het bleek helaas niet mogelijk om specifiek vmbo-leerlingen te interviewen, daar deze verspreid over de stad naar school gaan. Straatdrinkgedrag Noordoost De geïnterviewde jongeren bevestigen het beeld van het 'straatdrinken' in Noordoost; zij drinken veel op straat. Ze gaven allen zelfs aan uitsluitend op straat te drinken. Zij treffen elkaar in het buurtcentrum en gaan vervolgens de straat op om te drinken. De geïnterviewde buurthuisbezoekers in de leeftijd van 14 en 15 jaar drinken regelmatig. Allen zijn wel eens aangeschoten of dronken geweest. De ouders van de deze jongeren zijn, volgens de jongeren, matige drinkers die wel regels hanteren ten aanzien van alcohol. De jongeren houden zich er niet aan. Ook een kwart van de geënquêteerde havo-scholieren gaven overigens aan op straat alcohol te drinken. Het straatdrinken 3

4 vindt plaats in vriendengroepen, meestal in het weekend. Drank wordt vaak meegenomen door jongeren boven de 16 jaar, soms wordt het ter plekke gehaald. Enquête havo-scholieren school Noordoost/Oost Van alle geënquêteerde 4-havo-scholieren heeft 82% ooit alcohol gedronken. Twee op de drie (62%) leerlingen heeft ook nog recent alcohol gedronken (de afgelopen 4 weken). Opvallend is dat uitsplitsing naar leeftijd laat zien dat meer 15-jarigen dan 16/17-jarigen van de onderzochte school ooit al eens hebben gedronken (82%). Van de 15-jarigen is driekwart al wel eens aangeschoten en/of dronken geweest. De leerlingen drinken fors meer dan gemiddeld in Utrecht. De ouders van de leerlingen stellen vaak (strenge) regels ten aanzien van alcohol, ook als jongeren al 16 zijn; zo mag 87% buitenshuis geen alcohol drinken. Aangezien toch veel jongeren regelmatig drinken, houdt een flink deel van hen zich niet aan de regels van hun ouders. Ondanks dat ouders regels stellen mag 22% van de 15-jarigen thuis van hun ouders een glas alcohol drinken en ruim één op de drie op een feestje. Ruim de helft van de ouders heeft ook bier en/of wijn in het zicht staan. Landelijk onderzoek laat zien dat dit het drinkgedrag van kinderen negatief beïnvloed. Enquête ouders Op de onderzochte school is aan ouders van tien leerlingen een vragenlijst voorgelegd over het alcoholgebruik van hun kinderen, hun eigen alcoholgebruik en regels die ouders stellen ten aanzien van alcoholgebruik door hun kinderen. Door het geringe aantal bevraagde ouders geven antwoorden slechts een indicatie van hoe ouders van deze school tegen het alcoholgebruik van hun kind aankijken en hoe ze met alcoholspecifieke opvoeding omgaan. Niet alle geënquêteerde ouders houden met hun eigen drinkgedrag rekening met hun kind. Vier van de tien drinken minder als hun kind erbij is. Alle ouders hebben alcohol in huis en de meerderheid in het zicht. Alle ouders denken te weten hoeveel hun kind drinkt en de meeste ouders maken zich daarover geen zorgen. De ouders hanteren strenge regels met betrekking tot het alcoholgebruik van hun kind, ook als deze al 16 zijn. Dit beeld stemt overeen met wat leerlingen zelf zeggen over alcoholspecifieke opvoeding. Opvallend is wel dat ondanks de strenge regels thuis, heel veel leerlingen op de onderzochte school alcohol gebruiken. Aanbevelingen voor betere preventieactiviteiten Landelijk onderzoek en resultaten uit de nadere analyse in Oost en Noordoost leiden tot de volgende aanbevelingen voor preventieactiviteiten: 1. ouders (sociale omgeving) meer betrekken bij preventieactiviteiten en deze minder richten op kennis en attitude van kinderen. 2. Interventies starten op het basisonderwijs en laten doorlopen op het voortgezet onderwijs. 3. Bij met name laagopgeleide jongeren interventies richten op weerbaarheid en het bestand maken tegen groepsdruk. 4. Interventies aanbieden op meerdere plaatsen (school, wijk, thuis). 5. Activiteiten ondersteunen met betere handhaving van wet- en regelgeving. 6. Jongerenwerkers in de buurtcentra erbij betrekken en hun wijzen op het drinkmechanisme van de jongeren (eerst filmpje dan de straat op). 7. Vanwege het feit dat voor het straatdrinken alcohol ter plekke wordt ingeslagen: verkooppunten betrekken bij preventieve of handhavingsactiviteiten. 4 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

5 Inhoudsopgave Samenvatting 3 Inleiding 7 1 Jongeren en alcohol, landelijke cijfers 9 2 Utrechtse cijfers en nadere analyse 12 3 Resultaten aanvullend onderzoek Oost en Noordoost 17 Bijlage 1 26 Bijlage

6

7 Inleiding Voor u ligt een nadere analyse van het alcoholgebruik onder jongeren in de Utrechtse wijken Oost en Noordoost. Cijfers laten een relatief hoog alcoholgebruik zien in deze wijken. De wijkbureaus en de GG&GD hebben Bestuursinformatie gevraagd naar een nadere analyse van de cijfers. De situatie Vanuit het onderzoeksprogramma van het alcoholbeleid is door de GG&GD per wijk bekeken waar middelengebruik veel voorkomt en waar de accenten van het beleid zouden moeten liggen. Uit cijfers uit zowel de Jeugdmonitor als de Volksgezondheidsmonitor (2009) van de GG&GD blijkt een hoog alcoholgebruik in de wijken Oost en Noordoost, zowel onder jeugd als volwassenen. De cijfers geven echter een onvoldoende duidelijk beeld van de aard van het alcoholgebruik en waarom deze juist in deze relatief hoogopgeleide wijken zo hoog is. Ook gesprekken met de gebiedmanagers Veiligheid van de wijkbureaus Oost en Noordoost, het veldwerk verslavingszorg van Centrum Maliebaan en de GG&GD gaven onvoldoende beeld van achterliggende verklaringen bij de cijfers. Onderzoek en aanpak Op grond van bovenstaande situatie is door Bestuursinformatie een verdiepingsslag gemaakt op de bekende gegevens en is aanvullend onderzoek uitgevoerd in de wijken Oost en Noordoost. Doelstelling was om nader inzicht te bieden in het alcoholgebruik en attitudes ten aan zien van alcohol van jongeren en hun ouders uit deze wijken en het bieden van aanknopingspunten voor preventieactiviteiten. Het onderzoek bestond uit de volgende onderdelen: Deskresearch landelijke onderzoeksresultaten (alcoholgebruik jongeren en de rol van de ouders). Nadere analyse van de gegevens van de wijken Oost/Noordoost. Gekeken is of verschillen in bevolkingssamenstelling verschillen in alcoholgebruik tussen de wijken kunnen verklaren. Schriftelijke enquête onder 100 havo-scholieren tussen de 15 en 17 jaar op een school voor voortgezet onderwijs in Oost/Noordoost. Onderwerpen: alcoholgebruik jongeren en hun ouders en alcoholspecifieke opvoeding. Interviews onder jongeren in het buurthuis in Noordoost met naast de hierboven genoemde onderwerpen als extra onderwerp straatdrinken. Schriftelijke enquête onder enkele ouders van leerlingen van de onderzochte school over eigen drinkgedrag in combinatie met alcoholspecifieke opvoeding. Leeswijzer In hoofdstuk 1 gaan wij in op de landelijke gegevens over alcoholgebruik onder jongeren en de rol van ouders. In hoofdstuk 2 duiden wij vervolgens het alcoholgebruik onder jongeren in Utrecht en in het bijzonder in de wijken Oost en Noordoost. Hoofdstuk 3 presenteert de resultaten van de enquêtes en interviews met de jongeren en met de ouders. Tot slot geeft hoofdstuk 4, op basis van de onderzoeksresultaten, enkele aanknopingspunten voor preventieactiviteiten. 7

8

9 1 Jongeren en alcohol, landelijke cijfers Jongeren starten op jonge leeftijd met alcoholgebruik. Nederlandse jongeren drinken vaak en veel ten opzichte van andere Europese jongeren. Ruim de helft (56%) van de 12-jarigen heeft ooit alcohol gedronken; één op de zes nog recentelijk (afgelopen vier weken). Laagopgeleide jongeren drinken het meest, zij starten op jongere leeftijd met drinken en zijn vaker binge drinker (veel alcohol in één keer) Alcoholspecifieke opvoeding is belangrijk: regels thuis over het (niet) gebruik van alcohol hebben een beschermend effect. Het door ouders in huis hebben van alcohol is een risicofactor. Hoogopgeleide ouders zijn het meest tolerant ten aanzien van de beginleeftijd van alcoholgebruik. Het huidige preventieaanbod is niet toereikend: sociale omgeving jongere moet meer worden betrokken in combinatie met betere handhaving en regelgeving. In dit hoofdstuk gaan wij in op landelijke cijfers met betrekking tot alcoholgebruik onder jongeren in relatie tot leeftijd en opleiding. Daarnaast schetsen wij een beeld uit de literatuur met betrekking tot opvoedings- en omgevingsfactoren die leiden tot alcoholgebruik en geven wij een beeld van de toereikendheid van de huidige preventieactiviteiten. 1.1 Alcoholgebruik in relatie tot leeftijd en opleiding Jongeren starten op lage leeftijd met alcoholgebruik Nederlandse jongeren beginnen op jonge leeftijd met alcohol drinken. Van de twaalfjarigen heeft 56% ooit alcohol gedronken en onder zestienjarigen is dit 93%. Regelmatig drinken komt voor bij 16% van de twaalfjarigen en 78% van de zestienjarigen (drinken in de laatste maand). Jongens op het VO drinken evenveel als meisjes, behalve als het gaat om zeer vaak drinken (11 keer of vaker in de afgelopen maand): dit doen jongens vaker (8%) dan meisjes (4%) (Trimbos Instituut, 2008). Jongeren die drinken, drinken vaak en veel Naast regelmatig drinken, is ook het drinken van grote hoeveelheden gangbaar onder VO scholieren. Van degenen die de laatste maand dronken, heeft 68% minstens eenmaal vijf of meer glazen bij één gelegenheid gedronken (binge drinken) (Trimbos Instituut, 2008). De Nederlandse scholieren drinken ook vaak en veel ten opzichte van andere jongeren in Europa. 9

10 Laagopgeleide jongeren drinken het meest Een ongezonde leefstijl komt vaker voor onder jongeren van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) dan onder jongeren van hogere schoolniveaus (havo, vwo). Uit een omvangrijke studie naar het verband tussen schoolniveau van jarige jongeren en middelengebruik (HBSC-studie) blijkt wat betreft het alcoholgebruik dat vmbo-leerlingen vaker binge drinker zijn dan leerlingen van andere schoolniveaus. Verder beginnen vmbo-leerlingen op jongere leeftijd met het ongezonde gedrag (RIVM, 2010). Comazuipers steeds vaker VWO'ers Jongeren drinken vaak veel alcohol en niet zelden zoveel dat ze in coma naar de Eerste Hulp worden gebracht en daar weer een beetje bij hun positieven komen. Het aantal jongeren onder de 16 jaar dat in 2009 met een alcoholvergiftiging in het ziekenhuis moest worden opgenomen is met 48% gestegen. In datzelfde jaar zijn 500 kinderen opgenomen in het ziekenhuis, zo blijkt uit cijfers van het Nederlands Signaleringscentrum Kindergeneeskunde (NSCK). Van de jongeren die zichzelf in coma drinken doet 36% dat met behulp van sterke drank. Bier is slechts in 12% van de gevallen oorzaak van een alcoholvergiftiging onder jongeren. Comazuipers blijken steeds vaker VWO'ers. In 2009 was ruim één op de vijf comazuipers VWOleerling. Het aantal vmbo-ers daalde met vijf procent, maar zij vormen met 41% van het totaal nog wel de grootste groep drankmisbruikers. Het aantal allochtonen dat zich bewusteloos drinkt neemt eveneens af. Comazuipen is daarmee vooral het probleem geworden van blanke kinderen uit traditionele Nederlandse gezinnen (STAP,2010). Toename aantal alcoholverslaafden in Nederland Afgelopen tien jaar is het aantal alcoholverslaafden in Nederland met meer dan gestegen. In 2000 waren er in Nederland alcoholverslaafden. Dit aantal is opgelopen tot in De laatste jaren neemt het aandeel 55+ onder de alcoholcliënten duidelijk toe. Het aandeel jongeren blijft redelijk stabiel. De grootste groep cliënten van de verslavingszorg wordt gevormd door de groep jarigen. Dit blijkt uit cijfers van het Landelijk Alcohol en Drugs Informatiesysteem (LADIS). 1.2 Opvoeding en omgevingsfactoren Intensiteit omgang met vrienden bepalende factor De belangrijkste verklaring voor het relatief ongezonde gedrag van vmbo-leerlingen in vergelijking met havo/vwo-leerlingen is de intensiteit van de omgang met vrienden (RIVM, 2010). Jongeren die veel tijd doorbrengen met hun vrienden, hebben een verhoogde kans om grote hoeveelheden alcohol te drinken. Daarnaast is een belangrijke factor hoeveel moeders weten over wat hun kind in zijn/haar vrije tijd doet. Vmbo-leerlingen ervaren naar verhouding minder moederlijke supervisie dan vwo-leerlingen en dit hangt voor een deel samen met hun ongezonde gedrag. Ouders spelen dus een belangrijke rol, zij onderschatten mogelijk de risico's die gepaard gaan met een hoog alcoholgebruik en zien onvoldoende toe op het gedrag van hun kinderen. 10 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

11 Regels hebben beschermend effect, het in huis hebben van alcohol is risicofactor Bij alcoholspecifieke opvoeding gaat het om de volgende aspecten: frequentie van communicatie over alcoholgebruik, kwaliteit van deze communicatie, regels die ouders stellen ten aanzien van het alcoholgebruik, blootstelling aan alcoholische dranken thuis en het alcoholgebruik van de ouders (IVO, 2007). Een betere kwaliteit van communicatie over alcoholgebruik door de moeder hangt samen met het drinken van minder glazen alcohol twee jaar later. Het hanteren van regels hangt eveneens samen met het drinken van minder glazen alcohol en met een verlaagd risico op probleemdrinken twee jaar later. Het in huis hebben van alcohol is een risicofactor voor drinken van de kinderen [IVO, 2007]. Hoogopgeleide ouders meest tolerant ten aanzien van beginleeftijd alcoholgebruik Wat ouders wel en niet goed vinden ten aanzien van het alcoholgebruik van hun kinderen verschilt niet tussen mannen en vrouwen en grotendeels niet tussen ouders met een verschillend opleidingsniveau. Ouders vinden gemiddeld 14,7 jaar een geschikte leeftijd voor het kind zijn of haar eerste slokje alcohol. Hoger opgeleide ouders zijn wel wat meer tolerant ten aanzien van de beginleeftijd dan ouders met een lager opleidingsniveau. De gemiddelde leeftijd voor het eerste slokje is 14,4 jaar voor hoogopgeleide ouders ten opzichte van 15,4 jaar voor laagopgeleide ouders. Ook het initiatief voor het drinken van eerste alcohol ligt bij hoogopgeleide ouders vaker bij de ouders (IVO, 2007). Kinderen thuis alcohol leren drinken in de hoop dat ze daardoor buitenshuis verantwoord met drank omgaan, werkt juist averechts blijkt uit een recent promotieonderzoek (RIVM, 2011). Ook blijkt dat naarmate kinderen op jongere leeftijd drinken de kans groter is dat zij meer gaan drinken. Ouders blijken bij het jongste kind coulanter ten aanzien van alcoholgebruik dan bij de oudste. 1.3 Preventieaanbod Huidige preventieaanbod niet toereikend Het RIVM (2010) constateert dat het huidige aanbod aan preventieve interventies voor jongeren (met een lage opleiding) gering is. Bovendien sluit het aanbod onvoldoende aan bij de factoren die volgens deze studie van invloed zijn op het vertonen van ongezond gedrag. Het huidige preventieaanbod richt zich vooral op kennis, attitude en vaardigheden van jongeren. Om meer effect te sorteren is het volgens het RIVM gewenst om de sociale omgeving van het kind, en dan vooral de ouders, meer bij de interventies te betrekken. Daarnaast is het belangrijk om de interventies te laten starten in de hoogste groep(en) van de basisschool en door te laten lopen in het voorgezet onderwijs. Verder moeten ze er op gericht zijn de weerbaarheid van jongeren te vergroten, zodat ze beter bestand zijn tegen groepsdruk. Ook moeten de interventies op meerdere plaatsen, zoals school, de wijk of thuis, worden aangeboden. Tot slot moeten ze worden ondersteund door betere handhaving van wet- en regelgeving, zoals toezien op de leeftijd bij de verkoop van alcohol. 11

12 2 Utrechtse cijfers en nadere analyse In Utrecht heeft éen op de veertien leerlingen van groep 7/8 BO (10 t/m 12- jarigen) recent alcohol gedronken (7%); in klas 2/3 van het VO (13 t/m 15-jarigen) is dit percentage gestegen naar 26%. Het alcoholgebruik onder jongeren in Oost en Noordoost lijkt hoger dan in de rest van de stad Utrecht. Dit geldt vooral voor vmbo-ers uit die wijken. In vergelijking met de rest van de stad, vormen jongeren in Noordoost de grootste groep die op straat drinkt: 47% van de drinkers in vergelijking met 36% elders. De bevolkingssamenstelling is niet van invloed op het hoger alcoholgebruik Noordoost en Oost. In dit hoofdstuk geven wij een nadere analyse van het alcoholgebruik van jongeren in Utrecht en meer specifiek van jongeren in de wijken Oost en Noordoost. Hierbij maken wij gebruik van het Themarapport Volksgezondheidsmonitor 2010 GG&GD Utrecht. (J. Toet ea, Preventie Jeugd). De Utrechtse cijfers worden voor zover mogelijk vergeleken met de landelijke cijfers over alcoholgebruik. 2.1 Alcoholgebruik jongeren in Utrecht Een op de veertien leerlingen groep 7/8 BO heeft recent alcohol gedronken Alcoholgebruik begint ook in Utrecht vaak al op de basisschool. De Utrechtse Jeugdmonitor (2008/2009) laat zien dat vier van elke tien leerlingen in groep 7 en 8 aan wel eens alcohol drinkt (39%). Zeven procent heeft recent (afgelopen vier weken alcohol gedronken). Deze cijfers komen grotendeels overeen met landelijke cijfers (Trimbos, 2008). De meerderheid van de kinderen uit groep 7 en 8 (85%) geeft aan dat zij thuis geen alcohol mogen drinken; 5% mag dit wel en 12% weet niet of dit mag. Een kwart van de VO-leerlingen (klas 2/3) heeft recent alcohol gedronken Meer dan twee vijfde (42%) van de leerlingen van klas 2 en 3 van het voortgezet onderwijs heeft wel eens alcohol gedronken, ongeveer een kwart heeft dit de afgelopen vier weken nog gedaan (26%). Van degenen die de afgelopen vier weken hebben gedronken heeft meer dan de helft (58%) bij één gelegenheid veel gedronken. Het alcoholgebruik is hoger onder oudere, autochtone, Havo/vwoleerlingen en leerlingen uit gezinnen met een hoge welvaart. Vanwege een iets afwijkende onderzoeksgroep 1 zijn de Utrechtse cijfers niet helemaal één op één vergelijkbaar met landelijke 1 In Utrecht is onderzoek uitgevoerd onder leerlingen uit klas 2/3 VO (globaal 13 t/m 15-jarigen). Het landelijke onderzoek is uitgevoerd in alle klassen van het VO en zijn de cijfers per leeftijdscategorie weergegeven. 12 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

13 cijfers, maar het lijkt erop dat VO-leerlingen in Utrecht minder drinken dan gemiddeld in Nederland. Bijna tweederde (61%) van de kinderen in Utrecht onder de 16 jaar geeft aan thuis geen alcohol te mogen drinken, 20% mag dit wel en 19% weet niet of dit mag. Bij Havo/vwo-leerlingen en bij leerlingen uit gezinnen met een hoge welvaart geldt vaker geen duidelijk verbod op het drinken van alcohol. 2.2 Alcoholgebruik jongeren in Oost en Noordoost Alcoholgebruik jongeren in de wijken Oost en Noordoost hoog In de Utrechtse wijken Oost en Noordoost is het aantal leerlingen (klas 2/3 VO) dat de afgelopen vier weken heeft gedronken significant hoger dan in andere wijken (respectievelijk 37% en 35% t.o.v. 26% gemiddeld in Utrecht; zie tabel 1). Ook is hier meer sprake van binge drinken. Het gaat hierbij om jongeren die woonachtig zijn in deze wijken, zij hoeven hier niet persé op school te zitten. Als we inzoomen op het alcoholgebruik van jongeren in deze twee Utrechtse wijken dan vallen nog de volgende zaken op: Ook kinderen op het basisonderwijs (groep 7 en 8) hebben in deze wijken vaker dan in andere wijken wel eens alcohol gedronken: Noordoost 48%, Oost 49%, gemiddeld Utrecht 39%. In bijna alle wijken in Utrecht drinken leerlingen van het havo/vwo meer dan leerlingen van het vmbo, behalve in de wijken Noordoost, Oost en Vleuten-De Meern. In vergelijking met de rest van de stad, vormen jongeren in Noordoost de grootste groep die op straat drinkt: 47% van de drinkers in vergelijking met 36% elders. In Oost kennen leerlingen thuis vaker dan in andere wijken geen duidelijk verbod op alcohol. In de wijken Noordoost en Oost wonen ook meer volwassen overmatige drinkers dan gemiddeld in Utrecht (20% t.o.v. 13%). Tabel 1: Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost, 2009 Noordoost Oost Utrecht BO: alcohol ooit BO: alcohol afg. 4 wkn BO: mag alcohol drinken VO: alcohol ooit VO: alcohol afg. 4 wkn VO: binge drinken VO: ooit dronken VO: thuis geen duidelijk verbod op alcohol Bron: VMU, 2010 Meer alcoholgebruik onder vmbo-ers in Noordoost en Oost Opvallend is dat in vergelijking met de rest van de stad in Oost en Noordoost het juist de wat oudere 2e en 3e klassers, vmbo-ers en kinderen afkomstig van gezinnen met een lage gezinswelvaart zijn die veel drinken. In de rest van de stad zijn er geen aanzienlijke 13

14 leeftijdsverschillen en drinken juist de havo/vwo leerlingen wat meer (zie tabel 2). Het RIVM heeft recent gerapporteerd dat in Nederland laagopgeleide jongeren meer drinken dan hoogopgeleide jongeren (zie paragraaf 1.2). In die zin wijkt het beeld in Oost en Noordoost niet zozeer af van het gemiddelde in Nederland, maar wel van de rest van Utrecht. Tabel 2: Alcoholgebruik jongeren Oost en Noordoost in de afgelopen 4 weken, 2009 Noordoost (N=326) Oost (N=203) Utrecht (N=2401) Geslacht Jongen Meisjes Leeftijd 13 jaar of jonger jaar jaar jaar of ouder Schoolniveau vmbo havo/vwo Gezinswelvaart Laag Midden Hoog Bron: VMU, 2010 Donker gearceerd, significante groepsverschillen; Cursief, geen toetsing mogelijk door te kleine aantallen in één of meerdere cellen Vmbo-ers uit Noordoost en Oost doen vaker aan binge drinken Het Trimbos instituut definieert binge drinken als het drinken van grote hoeveelheden alcohol bij één gelegenheid en typeert iemand als binge drinker als een vrouw (wel eens) binnen een paar uur 4 of meer glazen en als een man wel eens 6 of meer glazen binnen een paar uur drinkt. Het maakt daarbij niet uit of men 6 of 20 glazen drinkt en hoe vaak men dit doet. Kijken we naar de wijken Oost en Noordoost dan zien we dat 15- en 16-jarige leerlingen afkomstig uit deze wijken vaker binge drinken dan jongeren gemiddeld in de stad Utrecht. In de wijk Oost gaat het hierbij om zowel jongens als meisjes. In de wijk Noordoost zijn het vooral meisjes die binge drinken (zie tabel 3). Ook zijn vmbo-ers uit deze wijken significant vaker bingedrinkers dan leerlingen van havo/vwo, een afwijkend beeld van de andere Utrechtse wijken (afgezien van Vleuten-De Meern). Uit landelijk onderzoek (HBSC-studie) blijkt eveneens dat vmbo-leerlingen vaker binge drinken dan leerlingen van andere schoolniveaus. 14 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

15 Tabel 3: Bingedrinken onder jongeren in Oost en Noordoost, 2009 Noordoost (N=330) Oost (N=196) Utrecht (N=2351) Geslacht Jongen Meisjes Leeftijd 13 jaar of jonger jaar jaar jaar of ouder Schoolniveau vmbo havo/vwo Gezinswelvaart Laag Midden Hoog Bron: VMU, 2010 Donker gearceerd, significante groepsverschillen; Cursief, geen toetsing mogelijk door te kleine aantallen in één of meerdere cellen 2.3 Nadere analyse van de cijfers De gegevens van de VMU-monitor zijn door Bestuursinformatie nader kwantitatief geanalyseerd. De GG&GD is gevraagd om dezelfde gegevens te leveren maar nu alleen voor jongeren van autochtone afkomst. Dit om te corrigeren voor het feit dat allochtone jongeren minder drinken en dat wijkverschillen dus mogelijk verklaard worden door verschillen in bevolkingssamenstelling. Bevolkingssamenstelling niet bepalend voor hoge alcoholgebruik Noordoost en Oost De wijken Noordoost en Oost zijn afwijkend van bevolkingssamenstelling in vergelijking met een groot deel van de andere wijken van Utrecht. Met name het percentage allochtone jongeren in deze wijken is lager. Allochtone jongeren drinken beduidend minder vaak. De vmbo-leerlingen in de andere wijken zijn vaker van allochtone afkomst dan de havo/vwo-leerlingen in deze wijken. Het zou dus niet opmerkelijk hoeven zijn dat havo/vwo-leerlingen in deze wijken meer drinken dan vmbo-ers. In de wijken Oost en Noordoost zijn de vmbo-leerlingen vaker van autochtone afkomst. In deze wijken drinken vmbo-leerlingen vaker dan Havo/vwo-leerlingen, een beeld overeenkomstig het gemiddelde beeld in Nederland. Een vergelijking van het drinkgedrag van alleen de autochtone leerlingen per wijk laten echter zien dat vmbo-ers in Noordoost en Oost toch relatief vaak drinken (zie figuur 2). Twee op de drie autochtone vmbo-ers in deze wijken heeft de afgelopen 4 weken alcohol gedronken ten opzichte van 42% gemiddeld onder deze groep in Utrecht. Blijkbaar is er onder autochtone vmbo-ers in de wijken wel iets bijzonders aan de hand. De cijfers bieden voor een verklaring echter geen nadere aanknopingspunten. 15

16 gemiddeld boven gemiddeld, niet significant boven gemiddeld, significant 49 Overvecht 43 Noordwest West 29 Noordoost 65 Leidsche Rijn Binnenstad 60 Oost Vleuten-De Meern 47 Zuidwest 32 Zuid Figuur 2 Alcoholgebruik afgelopen vier weken autochtone vmbo-leerlingen, naar wijk. 16 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

17 3 Resultaten aanvullend onderzoek Oost en Noordoost De geïnterviewde jongeren uit Noordoost geven allen aan uitsluitend op straat te drinken; zij treffen elkaar in het buurtcentrum en gaan vervolgens de straat op om te drinken. Een kwart van de geënquêteerde 4-havo-scholieren op de onderzochte school in Oost/Noordoost geeft aan op straat alcohol te drinken. De ouders van de jongeren uit Noordoost zijn, volgens de jongeren, matige drinkers die wel regels hanteren ten aanzien van alcohol; de jongeren houden zich er niet aan. Dit laatste geldt ook voor een belangrijk deel van de geënquêteerde jongeren van het havo-scholieren. Van alle op de onderzochte school geënquêteerde leerlingen heeft 82% ooit alcohol gedronken. Twee op de drie (62%) leerlingen heeft ook nog recent alcohol gedronken (de afgelopen 4 weken). Opvallend is dat uitsplitsing naar leeftijd laat zien dat meer 15-jarigen dan 16/17- jarigen van deze school ooit al eens hebben gedronken. Ook zijn ze vaker wel eens aangeschoten en/of dronken geweest. Alle geënquêteerde jongeren geven aan dat hun ouders regels stellen ten aanzien van alcoholgebruik. Slechts een deel van de jongeren houdt zich aan deze regels. Ruim de helft van de ouders van deze jongeren heeft bier en of wijn in de koelkast of in het zicht staan. De geênqueteerde ouders op de onderzochte school hanteren strenge regels met betrekking tot het alcoholgebruik van hun kind. Ouders vinden dat hun kind vanaf zijn 16-de alcoholhoudende drank mag drinken. Ouders van leerlingen denken goed zicht te hebben op het alcoholgebruik van hun kind. De meeste ouders maken zich geen zorgen over het alcoholgebruik van hun kind. 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk gaan we in op het aanvullende onderzoek dat Bestuursinformatie heeft uitgevoerd onder jongeren en hun ouders in de wijken Noordoost en Oost. Dit aanvullende onderzoek (enquête en interviews) is gedaan om meer informatie te verkrijgen over het opvallend hoog alcoholgebruik onder jongeren in deze wijken en het 'straatdrinkgedrag' van jongeren in Noordoost. In het kader van dit onderzoek bleek het helaas onhaalbaar om specifiek vmbo-leerlingen uit deze wijken te interviewen. In Oost zijn sinds kort geen vmbo-scholen meer. Vmbo-leerlingen uit deze wijken zitten verspreid over de stad op school; binnen het bestek van dit onderzoek bleek het te ingewikkeld en te kostbaar om ze apart te benaderen. Om toch de kwantitatieve gegevens ten aanzien van de wijk Oost in te kunnen kleuren is in overleg met de opdrachtgever aanvullend 17

18 onderzoek gedaan op een school voor voortgezet onderwijs in Oost/Noordoost. Havo/vwoleerlingen uit Oost drinken niet meer dan gemiddeld in Utrecht. Onder scholieren uit 4 havo is een schriftelijke vragenlijst afgenomen, ouders zijn geïnterviewd. Om tot een nadere duiding van het straatdrinkgedrag in Noordoost te komen zijn drinkende jongeren uit deze wijk geïnterviewd: bezoekers van het lokale buurtcentrum welke zijn benaderd door de jongerenwerker. 3.2 Interviews jongeren Noordoost: straatdrinkgedrag Welke jongeren zijn geinterviewd? In Noordoost zijn vijf jongeren geïnterviewd in buurthuis De Leeuw, welke regelmatig dit buurthuis bezoeken. Zij waren respectievelijk 14 en 15 jaar; drie meisjes en twee jongens. Ze zijn geïnterviewd aan de hand van een vragenlijst (zie bijlage 1). De jongeren waren allen van autochtone afkomst en zaten minimaal op de havo. Beginnen met drinken: vaak thuis en soms al op jonge leeftijd De geïnterviewde jongeren drinken regelmatig. Kijken we naar het recente alcoholgebruik (afgelopen vier weken), dan wisselt dit per jongere van één keer per week tot één keer per maand. Als we kijken naar de hoeveelheden die worden gedronken, dan geven drie jongeren aan in de afgelopen vier weken nooit meer dan vijf of meer drankjes met alcohol bij een gelegenheid te hebben gedronken. Twee jongeren geven aan dat zij elke week wel een keer vijf of meer drankjes drinken. De bevraagde jongeren uit Noordoost dronken hun eerste glas alcohol meestal thuis en soms al op jonge leeftijd. De leeftijd waarop de jongeren voor het eerst alcoholhoudende drank hebben gedronken varieert. Twee jongeren hebben als kind hun eerste glas gedronken (resp. 6 en 10 jaar). Allen zijn wel eens aangeschoten of dronken geweest. Twee van hen waren afgelopen vier weken wekelijks aangeschoten of dronken. Opmerkelijk is dat geen van de jongeren die wij hebben gesproken vindt dat hij of zij teveel drinkt. De jongeren drinken vrijwel uitsluitend op straat en treffen elkaar in het buurthuis Het beeld van het 'straatdrinken' in Noordoost wordt door de geïnterviewde jongeren bevestigd: zij drinken veel op straat. De jongeren die wij hebben gesproken, geven zelfs aan vrijwel uitsluitend op straat te drinken. Op straat drinken de jongeren met een vriendenclub, variërend van 5 tot 25 personen. Een aantal jongeren geeft aan dat zij elkaar in het buurthuis treffen, een film kijken en daarna samen naar een park of een plein gaan om te drinken. Zij geven verder aan alleen in het weekend te drinken en in de vakantie. Iedereen legt geld in en vervolgens wordt de drank gekocht door een 16-jarige binnen de groep. In de meeste gevallen wordt de drank bij de supermarkt gekocht en meegenomen naar een park of plein. De jongeren drinken dan vooral bier, breezers, mixdrankjes, Safari, Smirnoff en LPQ (15%). 18 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

19 Ouders hanteren regels, jongeren houden zich er niet aan De ouders van de geïnterviewde jongeren zijn, volgens de jongeren, over het algemeen matige drinkers. De meeste ouders drinken dagelijks een wijntje (meestal bij het eten). Doordeweeks gaat het om 1 glas en in het weekend om 2 a 3 glazen. Bij alle jongeren die wij hebben gesproken is alcoholhoudende drank in huis. Het gaat dan om wijn, bier en in een enkel geval sterke drank, zoals whisky. Alle jongeren geven aan dat hun ouders regels hanteren met betrekking tot het drinken van alcohol. De meeste ouders keuren alcoholgebruik voor de 16de verjaardag af. Geen van de jongeren houdt zich aan deze regels. Eén van de jongeren zegt hierover: "Thuis hou ik me wel aan de regels, maar op straat niet." 3.3 Schriftelijke vragenlijsten onder de 4 havo-leerlingen 95 4-havo leerlingen geënquêteerd over drinkgedrag, alcoholopvoeding en straatdrinken Op de onderzochte school zijn leerlingen van vier 4-havo-klassen leerlingen geënquêteerd over hun alcoholgebruik en regels die ten aanzien van alcohol door hun ouders worden gesteld. In totaal hebben 95 leerlingen de vragenlijst ingevuld, waarvan ongeveer de helft 15-jarigen. Twee op de drie geënquêteerde leerlingen heeft recent nog alcohol gedronken Van alle op de onderzochte school geënquêteerde leerlingen heeft 82% ooit alcohol gedronken. Twee op de drie (62%) leerlingen heeft ook nog recent alcohol gedronken (de afgelopen 4 weken). Een even groot percentage (62%) geeft aan één of meer keren aangeschoten of dronken te zijn geweest. Van de 15-jarigen is 74% al wel eens aangeschoten en/of dronken geweest Opvallend is dat uitsplitsing naar leeftijd laat zien dat meer 15-jarigen dan 16/17-jarigen ooit al eens hebben gedronken. Ook zijn ze vaker wel eens aangeschoten en/of dronken geweest (tabel 4). De geënquêteerde leerlingen drinken fors meer dan gemiddeld in Utrecht. Tabel 4: alcohol gebruik jongeren 15-jarigen onderzocht school (n=48) 15-jarigen gemiddeld Utrecht jarigen onderzochte school (n=47) 16-plus gemiddeld Utrecht Ooit alcohol 91% 47% 73% 45% Alcohol afg. 4 weken 57% 31% 67% 35% Ooit aangeschoten/ dronken 74% 29% 51% 27% Bron: Bestuursinformatie, 2010 en GG&GD, 2010 Beginnen met drinken: vaak thuis en bij vrienden en soms op jonge leeftijd De 4-havo scholieren die de vragenlijst hebben ingevuld drinken hun eerste alcohol meestal thuis, bij familie of bij vrienden. De meesten starten met drinken na hun twaalfde. Zes procent van de leerlingen geeft aan voor hun twaalfde al voor het eerst alcohol te hebben gedronken. 19

20 Ook onder geënquêteerde jongeren veel 'straatdrinkers' De geënquêteerde scholieren drinken meestal bij anderen thuis, in horeca gelegenheden, op straat en/of thuis (tabel 5). Van de scholieren die wel eens drinken doen veel (40%) dit ook wel eens op straat. Dit bevestigt het beeld uit de Utrechtse Jeugdmonitor en uit de interviews met de jongeren in de wijk Noordoost. Tabel 5: Lokatie alcoholgebruik geënquêteerde leerlingen % Thuis, alleen 1 Thuis, met anderen 29 Bij anderen thuis 65 Schoolfeest 6 Discotheek 47 Cafe, bar, snackbar, terras 45 Restaurant 4 Sportkantine, vereniging 14 Straat, park, ergens anders buiten (niet terras) 40 Keet, hok, schuur 3 Bron: Bestuursinformatie, 2010 Veel jongeren drinken in vriendengroepen in het park De helft van de geënquêteerde 4-havo-scholieren die op straat drinken noemt hierbij dat zij dit in een park doen. Hierbij word meerdere malen een park in een van de twee wijken genoemd. Als het gaat om drinken in het park, dan dat gebeurt dit meestal met een vriendengroep variërend in omvang van 5 tot 15 personen. Bijna in alle gevallen vindt het drinken plaats in het weekend en wordt de drank meegenomen door mensen die dat mogen (16 jaar of ouder zijn). Soms wordt het ter plekke gehaald. De drank die wordt geconsumeerd varieert van bier en mixdrankjes tot sterke drank (bijv. Bacardi). Niet alle scholieren op de onderzochte school wonen overigens in de wijken Oost en/of Noordoost. Vaak wordt genoemd dat het straatdrinken ook in andere wijken plaatsvindt. Ouders stellen regels, maar kinderen houden zich daar niet altijd aan Alle scholieren die de vragenlijst hebben ingevuld, geven aan dat hun ouders regels stellen ten aanzien van alcoholgebruik. Zo geeft 60% van de ondervraagde jongeren aan thuis geen alcohol te mogen drinken en 87% mag van hun ouders buitenshuis geen alcohol drinken. Aangezien driekwart van de jongeren aangeeft wel eens alcohol te drinken, houdt een deel van de jongeren zich dus niet aan de regels van hun ouders over alcoholgebruik. Een op de drie 15-jarigen mag van ouders op feestje alcohol drinken Regels van ouders van jongeren die nog geen 16 jaar zijn, zijn strenger dan van ouders van de oudere jongeren (tabel 6). Aan jongeren onder de 16 mag officieel geen alcohol worden verkocht. Ruim één op de vijf (22%) van de geënquêteerde 4-havo-scholieren aan dat zij thuis van hun ouders een glas alcohol mogen drinken. Ruim één op de drie mag op een feestje drinken. 20 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

21 Tabel 6: Regels die thuis gelden ten aanzien van alcohol 15 jaar % Waarschijnlijk/ zeker jaar % Waarschijnlijk/zeker Mag thuis 1 glas alcohol drinken als vader/moeder thuis is Mag thuis 1 glas alcohol drinken als vader/moeder niet thuis is Mag thuis meerdere glazen drinken als vader/moeder thuis is 2 31 Mag thuis meerdere glazen alcohol drinken als vader/moeder niet thuis is 2 27 Mag buitenshuis zoveel drinken als hij/zij wil 4 17 Mag op feestje alcohol drinken met vrienden Mag aangeschoten thuiskomen 9 22 Mag tijdens uitgaan aangeschoten worden Mag in het weekend alcohol drinken Mag door de week alcohol drinken 4 16 Bron: Bestuursinformatie, 2010 Groot deel ouders 16-plussers hanteren nog steeds alcoholspecifieke regels Opvallend is dat nog veel ouders regels hanteren ondanks dat hun kinderen de leeftijd hebben om te mogen kopen. Zo mag slechts 54% van de jarigen thuis één glas alcohol drinken en 59% mag van zijn/haar ouders drinken op feestjes. Ruim de helft van de ouders heeft bier en of wijn in het zicht staan Landelijk onderzoek laat zien dat hoe meer een kind thuis wordt blootgesteld aan alcoholische dranken, hoe meer glazen alcohol het kind drinkt. Ruim de helft van de ouders van de bevraagde jongeren heeft bier en of wijn in de koelkast of in het zicht staan (tabel 7). Sterke drank is bij hen thuis minder in het zicht (bij 16% van de ouders); mixdrankjes worden door ouders nauwelijks in huis gehaald. Tabel 7: aanwezigheid alcohol in huis Zelden/nooit soms Vaak/altijd Hebben ouders wijn/bier op voorraad? Hebben ouders sterke drank in huis? Hebben ouders mixdrankjes in huis? Hebben ouders wijn/bier in de koelkast? Hebben ouders sterke drank in het zicht? Hebben ouders mixdrankjes in de koelkast? Hebben ouders wijn in het zicht? Bron: Bestuursinformatie,

22 3.4 Schriftelijke vragenlijst onder ouders Tien ouders schriftelijk bevraagd over alcoholopvoeding en drinkgedrag Op de onderzochte school is uiteindelijk aan ouders van tien leerlingen een vragenlijst voorgelegd over alcoholspecifieke opvoeding en drinkgedrag van zowel hun kinderen als van de ouders zelf. In de gekozen setting (vanwege de planning van het onderzoek tijdens een ouderavond) was het helaas niet mogelijk om meer ouders te enquêteren of uitgebreid te interviewen. De kinderen van de bevraagde ouders zijn in de leeftijd van 12 tot 18 jaar. De resultaten van dit onderzoeksdeel zijn vanwege de beperkte omvang slechts een indicatie van hoe ouders van jarige pubers met het alcoholgebruik van hun kind omgaan. De bevraagde ouders maken zich niet echt zorgen over drinkgedrag van hun kinderen Alle ouders die de vragenlijst hebben ingevuld geven aan tamelijk veel zicht te hebben op het alcoholgebruik van hun kinderen. De kinderen waarvan de ouders aangeven dat ze meerdere glazen alcohol drinken zijn allen boven de 16 (tabel 8). Geen van de ouders maakt zich echt zorgen over het alcoholgebruik van hun kind. Eén ouder gaf aan zich een beetje zorgen te maken (leeftijd kind 17, heeft volgens ouder meer dan 20 glazen gedronken afgelopen maand). Van de drie ouders met kinderen die recent meerdere glazen alcohol hebben gedronken, hebben twee daarover gepraat met hun kind. Tabel 8: Alcoholgebruik bevraagde ouders Alcoholgebruik volgens ouders Aantal ouders Leeftijd kinderen Kind nog nooit alcohol gedronken 4 14, 14, 14, 14 Kind een slokje alcohol gedronken 3 13, 13, 12 Kind > 10 glazen alcohol in de afgelopen 4 weken 3 17, 18, 17 Niet alle ouders houden met hun drinkgedrag rekening met hun kind Kijken we naar het alcoholgebruik van de ouders, dan zien we dat alle bevraagde ouders alcohol drinken. Twee ouders drinken dagelijks alcohol, twee drinken zelden alcohol. Ook hebben alle ouders alcohol in huis. Zes ouders hebben dit ook in het zicht staan of in de koelkast liggen. Vier van de tien ouders houden met hun drinkgedrag rekening met de aanwezigheid van hun kind: zij drinken dan minder alcohol. Zij hebben kinderen in de leeftijd van 12, 13, 14 en 17 jaar. De andere ouders drinken evenveel als hun kind er bij is, als wanneer hun kind er niet bij is. Alle ouders zijn het erover eens: geen alcohol beneden de 16 jaar De meeste ouders vinden 16 jaar een geschikte leeftijd om te beginnen met het proeven van alcoholhoudende drank. Twee ouders zien dat liever pas op 18 of 20 jaar gebeuren. Dit geldt ook volgens de ouders als een geschikte leeftijd om voor het eerst een heel glas alcoholhoudende drank te drinken. Van de zes ouders wiens kind al eens alcohol heeft gedronken geven vier ouders aan dat dit niet in hun aanwezigheid was. Twee ouders geven aan dat hun kind in hun aanwezigheid zijn eerste alcoholhoudende drank heeft gedronken. Het initiatief om de eerste alcohol te drinken is 22 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

23 wisselend: het kind vroeg er zelf om, de ouder bood het kind alcohol aan of de alcohol werd door leeftijdgenoten aangeboden. Geen van de ouders koopt alcohol (bijv. mixdrankjes) speciaal voor hun kind. Strenge regels over alcoholgebruik kinderen, ook voor oudere kinderen De ouders van de jongere kinderen (< 16 jaar) hanteren allen strenge regels waar het alcohol aangaat (tabel 9). Opvallend is dat de ouders met oudere kinderen ook nog strenge regels hanteren. Zo mag geen enkel ouder kind thuis meerdere glazen alcohol drinken, mogen ze buitenshuis niet zoveel drinken als ze willen, mogen de kinderen niet aangeschoten raken en mogen ze niet doordeweeks drinken. Ouders van de oudere kinderen stellen zich alleen iets soepeler op als het gaat om het drinken op feestjes of in het weekend. Bovenstaande resultaten stemmen grotendeels overeen met wat de geënquêteerde kinderen aangaven over alcoholspecifieke opvoeding. Tabel 9 Alcoholspecifieke opvoeding vanuit het perspectief van de ouders Ouders met kinderen < 16 jaar Ouders met kinderen > 16 jaar Vaak/ Nooit/ Vaakaltijd Nooit altijd Zelden Soms Mijn kind mag thuis alcohol drinken als ik en/of mijn partner thuis zijn Mijn kind mag thuis alcohol drinken als ik en/of mijn partner niet thuis zijn Mijn kind mag thuis meerdere glazen alcohol drinken als ik en/of mijn partner thuis zijn Mijn kind mag thuis meerdere glazen alcohol drinken als ik en/of mijn partner niet thuis zijn Mijn kind mag buitenshuis zoveel alcohol drinken als hij/zij wil Mijn kind mag op een feestje alcohol drinken met zijn/haar vrienden Mijn kind mag aangeschoten thuis komen Mijn kind mag tijdens het uitgaan met vrienden aangeschoten raken Mijn kind mag in het weekend alcohol drinken Mijn kind mag door de week alcohol drinken

24 4 Aanknopingspunten voor preventie De rol van ouders onderbelicht in het huidige preventieaanbod De landelijke literatuur toont de belangrijke rol van ouders in het drinkgedrag van hun kinderen: zo werkt het stellen van regels van ouders preventief en is het eigen drinkgedrag van ouders van invloed op het alcoholgebruik van kinderen (risicofactor). Een kwalitatief goede communicatie tussen ouders en kinderen over alcohol hangt samen met een verlaagd risico op probleemdrinken. Met name de rol van de moeder lijkt hierbij van belang. Hoogopgeleide ouders zijn toleranter ten aanzien van de beginleeftijd van drinken, dan ouders met een lager opleidingsniveau. Zij denken vaker dat zij door hun kinderen thuis alcohol te leren drinken, deze er buitenshuis op een meer verantwoorde manier mee omgaan. Onderzoek toont dat dit echter averechts werkt. Het RIVM constateert dat het huidige aanbod aan preventieve interventies voor jongeren (met een lage opleiding) gering is en niet goed aansluit bij de factoren die van invloed zijn op het ongezonde gedrag. Ouders worden te weinig betrokken bij preventieactiviteiten. Ook de ouders in Noordoost en Oost lijken een cruciale rol te spelen Uit de nadere analyse van het alcoholgebruik van jongeren in Oost en Noordoost komt een beeld naar voren over de rol van ouders overeenkomstig met het landelijke beeld geschetst door het RIVM. Veel ouders stellen strenge regels. Desondanks wordt er door heel veel, met name jonge kinderen, in deze wijken gedronken. Veel van dit drinken onttrekt zich aan de blik van ouders; veel kinderen drinken in groepen op straat en/of in parken. Ten aanzien van thuis drinken en drinken op feestje lijken ook veel ouders redelijk tolerant: één op de vijf onderzochte kinderen beneden de 16 geeft aan thuis een glaasje te mogen drinken en één op de drie op een feestje buitenshuis. Een groot deel van de ouders hebben alcohol in het zicht staan en lang niet alle ouders houden met hun drinkgedrag rekening met hun kind. Ouders lijken zich ook niet echt zorgen te maken om het drinkgedrag van hun kinderen. Aanbevelingen voor betere preventie-activiteiten Het RIVM doet een aantal aanbeveling voor preventieactiviteiten die lijken aan te sluiten bij de bevindingen in dit onderzoek. Het gaat hierbij om de volgende: 3 Het RIVM raadt aan om de ouders (sociale omgeving) meer te betrekken bij preventieactiviteiten. Activiteiten zouden zich minder kunnen richten op kennis, attitude en vaardigheden van jongeren ten aanzien van alcohol. Het Loket Gezond Leven van het RIVM geeft een overzicht van bruikbare interventies en laatste ontwikkelingen op dit gebied ( 4 Interventies moeten starten op het basisonderwijs en doorlopen op het voortgezet onderwijs. 5 Bij (lageropgeleide) jongeren moeten interventies gericht zijn op weerbaarheid om bestand te zijn tegen groepsdruk. 6 Interventies moeten op meerdere plaatsen worden aangeboden (school, wijk, thuis). 7 Tot slot moeten ze worden ondersteund met betere handhaving van wet- en regelgeving, zoals toezien op de leeftijd bij de verkoop van alcohol. 24 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

25 Extra aanbevelingen voor Oost en Noordoost Wat betreft het straatdrinken in de wijken: mogelijk kunnen de jongerenwerkers in het buurthuis hierbij een rol vervullen; zij staan dichtbij de jongeren (in plaats van meer officiële instanties). Zij kunnen worden gewezen op het drinkmechanisme bij de kinderen: eerst een filmpje kijken in het buurthuis en dan met z'n allen drinken op straat en hierop anticiperen. Daarnaast ondersteunen resultaten uit het onderzoek het beeld dat in deze wijken meerdere groepen jongeren op straat drinken. Mogelijk kan hierop meer dan tot nu toe worden geanticipeerd door handhavers en politie. Ook is het een optie om verkooppunten te betrekken bij preventieve of handhavingsactiviteiten. Tot slot lijkt het raadzaam om ook de scholen in de wijken intensief te betrekken bij de preventieactiviteiten (zowel BO als VO en activiteiten laten doorlopen tussen BO en VO). 25

26 Bronnen IVO (2007). Alcoholgebruik door jongeren en de rol van hun ouders, resultaat van twee metingen. Rotterdam: IVO. LADIS (2010): RIVM (2010). Middelengebruik en seksueel gedrag van jongeren met een laag opleidingsniveau. Aangrijpingspunten voor preventie. Bilthoven: RIVM. RIVM (2011). STAP (2010): Trimbos Instituut (2008). Peilstationsonderzoek Jeugd en riskant gedrag Utrecht: Trimbos Instituut. Van der Horst (2007). VMU (2010). Volksgezondheidsmonitor Utrecht Alcohol- en middelengebruik in Utrecht. Bundeling van resultaten en verdieping van de VMU Utrecht: GG&GD. 26 Alcoholgebruik jongeren in Noordoost en Oost

27 Bijlage 1 Vragenlijst leerlingen Onderstaande vragenlijst is ook gebruikt voor de interviews met de jongeren in Noordoost. Vragenlijst alcohol scholieren 2010 Hoe vul je de enquête in? Gebruik een blauwe of zwarte pen. Zet een duidelijk kruis in het midden van het vakje. Een voorbeeld: Heb je een fout vakje aangekruist? Maak dit vakje dan helemaal zwart. Kruis daarna het goede vakje aan. Bij de meeste vragen moet je één antwoord aankruisen. Bij sommige vragen mag je meer antwoorden aankruisen. Als dat zo is, staat dat bij de vraag. Let goed op. Soms kun je vragen overslaan. Dan staat er: je mag verder naar vraag Vragen over jezelf 1 Wat is je geslacht? man vrouw 2 Hoe oud ben je? 3 In welk land ben je geboren? En je moeder? En je vader? Nederland Nederland Nederland Marokko Marokko Marokko Turkije Turkije Turkije Suriname, Antillen, Aruba Suriname, Antillen, Aruba Suriname, Antillen, Aruba ander land, namelijk: ander land, namelijk: ander land, namelijk: 27

GO Jeugd 2008 Alcohol

GO Jeugd 2008 Alcohol GO Jeugd 2008 Alcohol Samenvatting alcohol Uit de gegevens van GO Jeugd 2008 van GGD Fryslân blijkt dat 63% van de Friese 12 t/m 18 jarigen wel eens alcohol heeft, 51% nog in de vier voorafgaand aan het

Nadere informatie

Factsheet alcohol. Think Before You Drink

Factsheet alcohol. Think Before You Drink Factsheet alcohol Think Before You Drink Jongeren drinken te vroeg, te veel en te vaak. Ook in West-Brabant is dit het geval. Bovendien tolereren veel ouders dat hun kinderen onder de 16 jaar alcohol drinken.

Nadere informatie

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Alcoholgebruik Psychosociale gezondheid Genotmiddelen Voeding, bewegen en gewicht Seksueel gedrag Samenvatting en aanbevelingen Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Jongerenmonitor In 2011 is in de regio IJsselland

Nadere informatie

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Alcoholgebruik Psychosociale gezondheid Genotmiddelen Voeding, bewegen en gewicht Seksueel gedrag Samenvatting en aanbevelingen Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Jongerenmonitor In 2011 is in de regio IJsselland

Nadere informatie

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Alcoholgebruik Psychosociale gezondheid Genotmiddelen Voeding, bewegen en gewicht Seksueel gedrag Samenvatting en aanbevelingen Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Jongerenmonitor In 2011 is in de regio IJsselland

Nadere informatie

tot 24 jaar Monitor jongeren 12

tot 24 jaar Monitor jongeren 12 Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Alcoholgebruik Psychosociale gezondheid Genotmiddelen Voeding, bewegen en gewicht Seksueel gedrag Samenvatting en aanbevelingen Jongerenmonitor In 2011 is in de regio IJsselland

Nadere informatie

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar

Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Alcoholgebruik Psychosociale gezondheid Genotmiddelen Voeding, bewegen en gewicht Seksueel gedrag Samenvatting en aanbevelingen Monitor jongeren 12 tot 24 jaar Jongerenmonitor In 2011 is in de regio IJsselland

Nadere informatie

Alcoholgebruik: omvang in de regio

Alcoholgebruik: omvang in de regio Alcoholgebruik: omvang in de regio Schadelijk alcoholgebruik in de regio Het alcoholgebruik(1) onder volwassenen (tot 65 jaar) in Zuid-Limburg is 85%. Van de ouderen (65+) geeft 75% aan alcohol te drinken.

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Alcohol FACT. Twee op de drie jongeren heeft weleens gedronken. Helft 4 e -klassers heeft recent gedronken SHEET. Gelderland-Zuid E-MOVO

Alcohol FACT. Twee op de drie jongeren heeft weleens gedronken. Helft 4 e -klassers heeft recent gedronken SHEET. Gelderland-Zuid E-MOVO Gelderland-Zuid E-MOVO 2015-2016 De resultaten in deze factsheet zijn afkomstig uit het 4 e E-MOVO jongerenonderzoek. In 2015 werd dit onderzoek uitgevoerd onder ruim 10.000 leerlingen in het voortgezet

Nadere informatie

Hoe denken Zeeuwse jongeren en ouders over alcoholgebruik door jongeren? Onderzoek GGD Zeeland maart 2011

Hoe denken Zeeuwse jongeren en ouders over alcoholgebruik door jongeren? Onderzoek GGD Zeeland maart 2011 Hoe denken Zeeuwse jongeren en ouders over alcoholgebruik door jongeren? Onderzoek GGD Zeeland maart 2011 Zeeuwse jongeren en alcohol In 2010 is de Zeeuwse campagne Laat ze niet (ver)zuipen! van start

Nadere informatie

Op weg naar een generatie Nix? Vandaag: HBSC-landen in de studie. Trends in middelengebruik onder scholieren. Tom ter Bogt Wilma Vollebergh

Op weg naar een generatie Nix? Vandaag: HBSC-landen in de studie. Trends in middelengebruik onder scholieren. Tom ter Bogt Wilma Vollebergh Op weg naar een generatie Nix? Trends in middelengebruik onder scholieren Tom ter Bogt Wilma Vollebergh Vandaag: HBSC: de studie Middelengebruik: trends 2001-2013 Ouders en middelengebruik Indicatoren

Nadere informatie

GENOTMIDDELEN. Jongerenmonitor 2015 10.163. 40% ooit alcohol gedronken. Klas 2. Klas 4. 5% ooit wiet gebruikt. 24% weleens gerookt.

GENOTMIDDELEN. Jongerenmonitor 2015 10.163. 40% ooit alcohol gedronken. Klas 2. Klas 4. 5% ooit wiet gebruikt. 24% weleens gerookt. IJsselland GENOTMIDDELEN Jongerenmonitor 1 4% ooit alcohol gedronken.163 jongeren School Klas 13-14 jaar Klas 4 1-16 jaar 4% weleens gerookt % ooit wiet gebruikt Genotmiddelen Psychosociale gezondheid

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003

ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003 RIS128575b_10-JUN-2005 ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN BASISONDERWIJS DEN HAAG 2003 Beknopt verslag ten behoeve van de deelnemende scholen April 2005 Dienst OCW / GGD Den Haag Epidemiologie en

Nadere informatie

ALCOHOLGEBRUIK VAN JONGEREN IN DE REGIO IJSSEL-VECHT. Gezondheidsmonitor jongeren jaar

ALCOHOLGEBRUIK VAN JONGEREN IN DE REGIO IJSSEL-VECHT. Gezondheidsmonitor jongeren jaar ALCOHOLGEBRUIK VAN JONGEREN IN DE REGIO IJSSEL-VECHT Gezondheidsmonitor jongeren 12-24 jaar INHOUD factsheet alcoholgebruik 1 inleiding 2 het gebruik van alcohol 3 hoeveelheid drank 4 welke dranken 5 waar

Nadere informatie

Onderzoek Inwonerspanel Jongerenonderzoek: alcohol

Onderzoek Inwonerspanel Jongerenonderzoek: alcohol 1 (19) Onderzoek Inwonerspanel Auteur Tineke Brouwers Respons onderzoek Op 5 december kregen de panelleden van 12 tot en met 18 jaar (280 personen) een e-mail met de vraag of zij digitaal een vragenlijst

Nadere informatie

Onderzoek Alcohol & Drugs Leudal

Onderzoek Alcohol & Drugs Leudal Onderzoek Alcohol & Drugs Leudal Belangrijke toelichting Beste leerling, Welkom bij de GGD Jongerenmonitor! Met dit onderzoek willen we inzicht krijgen in de leefstijl(alcohol & drugs) van jongeren. Het

Nadere informatie

Jongeren en alcohol. Ouders aan het woord. Resultaten Bewonerspanel septemberpeiling 2014. Utrecht.nl/volksgezondheid

Jongeren en alcohol. Ouders aan het woord. Resultaten Bewonerspanel septemberpeiling 2014. Utrecht.nl/volksgezondheid Jongeren en alcohol Ouders aan het woord Resultaten Bewonerspanel septemberpeiling 2014 Utrecht.nl/volksgezondheid 2 Inleiding Sinds 1 januari 2014 is de leeftijdsgrens voor het in bezit hebben van alcohol

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Drinken op school 2011

Drinken op school 2011 Drinken op school 2011 Drinken op school 2011 Landelijk scholierenonderzoek naar de alcoholverstrekking en het alcoholgebruik binnen het voortgezet onderwijs en op schoolfeesten in 2011. Dit onderzoek

Nadere informatie

Veranderingen in middelengebruik onder Nederlandse scholieren: samenhang met schoolniveau

Veranderingen in middelengebruik onder Nederlandse scholieren: samenhang met schoolniveau Marlous Tuithof, Saskia van Dorsselaer, Karin Monshouwer Veranderingen in middelengebruik onder Nederlandse scholieren: samenhang met schoolniveau Kernpunten Roken Sinds 23 is de prevalentie van roken

Nadere informatie

Attitudemeting ouders: alcohol en alcoholspecifieke opvoeding

Attitudemeting ouders: alcohol en alcoholspecifieke opvoeding Attitudemeting ouders: alcohol en alcoholspecifieke opvoeding November 2011 In deze factsheet worden kort de resultaten gepresenteerd van de attitudemeting onder ouders over alcohol en alcoholspecifieke

Nadere informatie

Jeugd en alcohol. Oefeningen

Jeugd en alcohol. Oefeningen 2009-16 tekst 1 Delft, 16 april 2009 Jongeren drinken steeds meer alcohol. En ze drinken vaker. Ook zijn ze jonger als ze beginnen. Het is een groeiend probleem. Cijfers van 2008 337 jongeren kwamen in

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

K I N D E R E N O N D E R Z O E K : 0-1 1 J A A R

K I N D E R E N O N D E R Z O E K : 0-1 1 J A A R ROKEN EN ALCOHOLGEBRUIK Jeugd 2010 5 K I N D E R E N O N D E R Z O E K : 0-1 1 J A A R Kinderenonderzoek 2010 Om inzicht te krijgen in de gezondheid van de inwoners in haar werkgebied, heeft de GGD Zuid-Holland

Nadere informatie

Monitor alcohol en middelen

Monitor alcohol en middelen Geneeskundige en Gezondheidsdienst Monitor alcohol en middelen www.utrecht.nl/gggd Thema 1 Alcohol- en middelengebruik in Utrecht Wat, waar en hoeveel? 2011 Colofon Uitgave Unit Epidemiologie en informatie

Nadere informatie

Uitgaan jarigen in Roosendaal. Een rapportage over het uitgaansgedrag van jarigen en hun wensen m.b.t. uitgaansmogelijkheden.

Uitgaan jarigen in Roosendaal. Een rapportage over het uitgaansgedrag van jarigen en hun wensen m.b.t. uitgaansmogelijkheden. Uitgaan 16-17 jarigen in Roosendaal Een rapportage over het uitgaansgedrag van 16-17 jarigen en hun wensen m.b.t. uitgaansmogelijkheden. Colofon Gemeente Roosendaal Afdeling Bedrijfsondersteuning Team

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen staan telkens

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Titel van deze presentatie

Titel van deze presentatie Roken en drinken onder jongeren Titel van deze presentatie De Subtitel trend van in de de cijfers presentatie NIX18 Informatiemiddag 2018 Marlous Tuithof Titel van deze presentatie Subtitel van de presentatie

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Themarapport. Gezonde Leefstijl. Voortgezet onderwijs. april 2008. Inleiding. Roken

Themarapport. Gezonde Leefstijl. Voortgezet onderwijs. april 2008. Inleiding. Roken Themarapport Voortgezet onderwijs NR Gezonde Leefstijl april 008 De Jeugdmonitor Zeeland is een samenwerkingsverband van de Provincie Zeeland, de 13 Zeeuwse gemeenten en verschillende instellingen die

Nadere informatie

R a p p o r t. Draagvlakonderzoek alcohol en jongeren. Digitaal onderzoek onder ouders en jongeren 2016

R a p p o r t. Draagvlakonderzoek alcohol en jongeren. Digitaal onderzoek onder ouders en jongeren 2016 R a p p o r t Draagvlakonderzoek alcohol en jongeren Digitaal onderzoek onder ouders en jongeren 2016 In opdracht van Laat ze niet (ver)zuipen! Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst Zeeland Juni 2016 Jeroen

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Alcoholmatigingsbeleid Gemeente De Wolden

Alcoholmatigingsbeleid Gemeente De Wolden Alcoholmatigingsbeleid Gemeente De Wolden Resultaten meting 2013 December 2014 Definitief Colofon: Uitgave: GGD Drenthe Epidemiologie, Cluster GIO Epidemiologie@ggddrenthe.nl Auteurs: Esther Huisman (auteur)

Nadere informatie

Leeftijd eerste ervaring met alcohol 12-15 16-19 20-23. < 11 jaar 11-12 13-15 16-18

Leeftijd eerste ervaring met alcohol 12-15 16-19 20-23. < 11 jaar 11-12 13-15 16-18 Feiten over het Alcohol- en Drugsgebruik van jongeren in het district Rivierenland Gelderland-Midden Gebaseerd op het onderzoek: Lekker samen van de kaart (maart 27) Inleiding Het alcoholgebruik neemt

Nadere informatie

ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN VOORTGEZET ONDERWIJS DEN HAAG 2003

ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN VOORTGEZET ONDERWIJS DEN HAAG 2003 RIS128575a_10-JUN-2005 ONDERZOEK GENOTMIDDELENGEBRUIK SCHOLIEREN VOORTGEZET ONDERWIJS DEN HAAG 2003 Beknopt verslag ten behoeve van de deelnemende scholen April 2005 Dienst OCW / GGD Den Haag Epidemiologie

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen staan telkens

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Losser

Kernboodschappen Gezondheid Losser Kernboodschappen Gezondheid Losser De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Losser epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Losser en de factoren die hierop van invloed

Nadere informatie

Samenvatting Losser. 2 van 5 Twentse Gezondheids Verkenning Losser. Versie 1, oktober 2013

Samenvatting Losser. 2 van 5 Twentse Gezondheids Verkenning Losser. Versie 1, oktober 2013 Samenvatting Losser Versie 1, oktober 2013 Lage SES, bevolkingskrimp en vergrijzing punt van aandacht in Losser In de gemeente Losser wonen 22.552 mensen; 11.324 mannen en 11.228 vrouwen. Als we de verschillende

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Almelo

Kernboodschappen Gezondheid Almelo Kernboodschappen Gezondheid Almelo De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Almelo epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Almelo en de factoren die hierop van invloed

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Onderzoek Drank en horeca - gemeente Dalfsen

Onderzoek Drank en horeca - gemeente Dalfsen Onderzoek Drank en horeca - gemeente Dalfsen Resultaten inwoners 12-17 jaar Mei 2013 Opdrachtgever Opdrachtnemer Versie 1 Gemeente Dalfsen Gemeente Zwolle - Onderzoek & Statistiek Inhoud Samenvatting 3

Nadere informatie

In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie.

In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. Leeswijzer Gezondheidspeiling tabellen Deze leeswijzer geldt ook voor tabellen van de Inwonersenquête van Interne Bedrijven Onderzoek, Gemeente Utrecht In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend

Nadere informatie

Het gebruik van alcohol door jongeren en de rol van ouders:

Het gebruik van alcohol door jongeren en de rol van ouders: Reeks 5 wetenschappelijk bureau voor onderzoek, expertise en advies op het gebied van leefwijzen, verslaving en daaraan gerelateerde maatschappelijke ontwikkelingen Het gebruik van alcohol door jongeren

Nadere informatie

Opinies en attitudes jeugd & alcohol in noordelijk Noord-Holland. Programmabureau Integrale Veiligheid Noord-Holland Noord Juni 2012

Opinies en attitudes jeugd & alcohol in noordelijk Noord-Holland. Programmabureau Integrale Veiligheid Noord-Holland Noord Juni 2012 Opinies en attitudes jeugd & alcohol in noordelijk Noord-Holland Programmabureau Integrale Veiligheid Noord-Holland Noord Juni 2012 Colofon Uitgave : I&O Research BV Van Dedemstraat 6c 1624 NN Hoorn Tel.

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Samenvatting Jeugdmonitor Utrecht

Samenvatting Jeugdmonitor Utrecht Samenvatting Jeugdmonitor Utrecht Gezondheid en leefstijl Psychosociale gezondheid Gezin School Vrije tijd Sociaaleconomische verschillen Verschillen naar wijk Trends Beschouwing Groep 7 en 8 van het basisonderwijs,

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Factsheet onderzoek naar de effecten van de wijziging van de leeftijdsgrens in de drank- en horecawet 2014 in gemeentes Almere, Huizen en Zeist

Factsheet onderzoek naar de effecten van de wijziging van de leeftijdsgrens in de drank- en horecawet 2014 in gemeentes Almere, Huizen en Zeist Factsheet onderzoek naar de effecten van de wijziging van de leeftijdsgrens in de drank- en horecawet 2014 in gemeentes Almere, Huizen en Zeist Margreth Egelkamp Marina Horseling Andrea Donker Contactgegevens:

Nadere informatie

4 augustus 2018 Auteur: Jeroen Kester. Onderzoek: alcohol en jongeren

4 augustus 2018 Auteur: Jeroen Kester. Onderzoek: alcohol en jongeren 4 augustus 2018 Auteur: Jeroen Kester Onderzoek: alcohol en jongeren Samenvatting Meerderheid ouders laat minderjarig kind alcohol drinken De grootste groep ouders van 16- en 17-jarige kinderen (56%) staat

Nadere informatie

Tabak, cannabis en harddrugs

Tabak, cannabis en harddrugs JONGERENPEILING 0 ZUID-HOLLAND NOORD De jongerenpeiling heeft als doel om periodiek op systematische wijze ontwikkelingen in gezondheid en gewoonten van jongeren in kaart te brengen. Dit is het eerste

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

Concept Peiling. Koop- en drinkgedrag van Friese 16- en 17-jarigen

Concept Peiling. Koop- en drinkgedrag van Friese 16- en 17-jarigen Concept Peiling Koop- en drinkgedrag van Friese 16- en 17-jarigen 2016 Oktober 2016 Uitvoering: Platform Nuchtere Fries Platform Nuchtere Fries is een samenwerking tussen alle Friese gemeenten, GGD Fryslân,

Nadere informatie

Onderzoek Kooppogingen alcohol door jongeren

Onderzoek Kooppogingen alcohol door jongeren CO LO F O N St. I NTRAVAL Postadres Postbus 1781 971 BT Groningen E-mail info@intraval.nl www.intraval.nl Kantoor Groningen: St. Jansstraat 2C Telefoon - 313 4 2 Fax - 312 7 26 Kantoor Rotterdam: Goudsesingel

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen staan telkens

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen

Nadere informatie

DDe afgelopen jaren zijn de regels voor

DDe afgelopen jaren zijn de regels voor Bij deze opgave horen informatiebronnen 1 en 2. In informatiebron 1 zijn enkele overzichten opgenomen over het gebruik van alcohol onder scholieren van 12 tot en met 16 jaar. Informatiebron 2 bevat informatie

Nadere informatie

Kernboodschappen Gezondheid Rijssen-Holten

Kernboodschappen Gezondheid Rijssen-Holten Kernboodschappen Gezondheid Rijssen-Holten De GGD Twente verzamelt in opdracht van de gemeente Rijssen-Holten epidemiologische gegevens over de gezondheid van de bevolking in Rijssen-Holten en de factoren

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen

Nadere informatie

Jongeren en alcohol. Gemeente s-hertogenbosch

Jongeren en alcohol. Gemeente s-hertogenbosch Jongeren en alcohol Gemeente s-hertogenbosch Onderzoek & Statistiek Oktober 2013 2 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 5 1.1 Achtergrond... 5 1.2 Jongerenpanel alcohol... 5 1.3 Leeswijzer... 5 2. Alcoholgebruik

Nadere informatie

Middelengebruik bij jongens in Justitiële Jeugdinrichtingen

Middelengebruik bij jongens in Justitiële Jeugdinrichtingen Middelengebruik bij jongens in Justitiële Jeugdinrichtingen Het gebruik van tabak, alcohol, cannabis en drugs bij jongens met en zonder PIJmaatregel Samenvatting Annelies Kepper Violaine Veen Karin Monshouwer

Nadere informatie

Het beleid van scholen rond tabak, alcohol en cannabis

Het beleid van scholen rond tabak, alcohol en cannabis Factsheet Het beleid van scholen rond tabak, alcohol en cannabis Deze factsheet rapporteert (de veranderingen in) het beleid van scholen voor Voortgezet Onderwijs (VMBO, HAVO, VWO) rond het gebruik van

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen staan telkens

Nadere informatie

Alcohol- en middelengebruik in Utrecht

Alcohol- en middelengebruik in Utrecht Geneeskundige en Gezondheidsdienst Alcohol- en middelengebruik in Utrecht Bundeling van resultaten en verdieping Bundeling van resultaten de VMU 2010 en verdieping van de VMU 2010 www.utrecht.nl/gggd Colofon

Nadere informatie

Overlast park Lepelenburg

Overlast park Lepelenburg Overlast park Lepelenburg 1-meting oktober 2014 www.onderzoek.utrecht.nl Colofon Uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht Postbus 16200 3500 CE Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl in opdracht

Nadere informatie

Tabellenboek Hoe gezond ben jij?

Tabellenboek Hoe gezond ben jij? Tabellenboek Hoe gezond ben jij? Gezondheid en leefstijl van leerlingen in het voortgezet onderwijs Schooljaar 2014-2015 Inhoudsopgave 1 Inleiding, opzet en onderzoekspopulatie... 3 2 Lichamelijke gezondheid...

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen

Nadere informatie

Cijfers E-MOVO 2011 gemeente Apeldoorn - alcohol Een toelichting op de tabel staat onderaan.

Cijfers E-MOVO 2011 gemeente Apeldoorn - alcohol Een toelichting op de tabel staat onderaan. Cijfers E-MOVO gemeente - alcohol Een toelichting op de tabel staat onderaan. Alcoholgebruik heeft ooit alcohol gedronken 50 41 24 68 48 42 45 68 61 46 51 51 heeft in de afgelopen 4 weken alcohol gedronken

Nadere informatie

V O LW A S S E N E N

V O LW A S S E N E N GENOTMIDDELEN V O LW A S S E N E N Volwassenen 2009 5 Volwassenenonderzoek 2009 Om inzicht te krijgen in de gezondheid van de inwoners in haar werkgebied, heeft de GGD Zuid-Holland West in 2009 een schriftelijke

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdgezondheidszorg Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In

Nadere informatie

* *

* * INFORMATIENOTITIE AAN DE RAAD Postregistratienummer *17.0005259* 17.0005259 Opmeer, d.d.: 21-4-2017 Raadsvergadering 8-6-2017 Onderwerp Informatienotitie Raad Rapport: Jongeren over middelengebruik Aanleiding

Nadere informatie

Monitor alcohol en middelen

Monitor alcohol en middelen Gemeente Utrecht, Volksgezondheid Monitor alcohol en middelen www.utrecht.nl/gggd Thema 1 www.utrecht.nl/volksgezondheid Alcohol- tabak- en cannabisgebruik in Utrecht Wat, waar en hoeveel? 2014 Colofon

Nadere informatie

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Screening van de Jeugdgezondheidszorg in klas 2 over de schooljaren 2014-2017 Hoogeveen Willem Jan van der Veen Esther Huisman

Nadere informatie

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Screening van de Jeugdgezondheidszorg in klas 2 over de schooljaren 2014-2017 Noordenveld Willem Jan van der Veen Esther

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen

Nadere informatie

Tabel 1. Achtergrondgegevens van de deelnemende scholieren uit Waterland en de regio (%) Waterland 209 scholieren

Tabel 1. Achtergrondgegevens van de deelnemende scholieren uit Waterland en de regio (%) Waterland 209 scholieren Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Waterland Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs. Deze factsheet beschrijft de resultaten van de scholieren

Nadere informatie

Geneeskundige en Gezondheidsdienst. Jeugdmonitor Utrecht. Tabellenboek.

Geneeskundige en Gezondheidsdienst. Jeugdmonitor Utrecht. Tabellenboek. Geneeskundige en Gezondheidsdienst Jeugdmonitor Utrecht Tabellenboek www.gggd.utrecht.nl Groep 7 en 8 van het basisonderwijs Schooljaar 2011-2012 1 Inhoudsopgave Inhoudsopgave...3 1 Inleiding...6 2 Opzet

Nadere informatie

Leefsituatie Dordtse jongeren 2009

Leefsituatie Dordtse jongeren 2009 Onderzoekcentrum Drechtsteden dr. B.J.M. van der Aa dr. J.W. Metz februari 2010 Colofon Opdrachtgever Tekst Informatie Gemeente Dordrecht, sector MO Onderzoekcentrum Drechtsteden GR Drechtsteden Onderzoekcentrum

Nadere informatie

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Screening van de Jeugdgezondheidszorg in klas 2 over de schooljaren 2014-2017 Assen Willem Jan van der Veen Esther Huisman

Nadere informatie

Simone de Roos & Rob Gommans

Simone de Roos & Rob Gommans de relatie van jongeren met ouders en vrienden De relatie van jongeren met ouders en vrienden Simone de Roos & Rob Gommans In de tienertijd veranderen de relaties in het sociale netwerk van jongeren. In

Nadere informatie

Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Oostzaan Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs.

Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Oostzaan Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs. Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Oostzaan Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs. Deze factsheet beschrijft de resultaten van de scholieren

Nadere informatie

Tabel 1. Achtergrondgegevens van de deelnemende scholieren uit Wormerland en de regio (%) Wormerland 286 scholieren Onderwijstype en klas

Tabel 1. Achtergrondgegevens van de deelnemende scholieren uit Wormerland en de regio (%) Wormerland 286 scholieren Onderwijstype en klas Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs. Deze factsheet beschrijft de resultaten van de scholieren die

Nadere informatie

6 Psychische problemen

6 Psychische problemen psychische problemen 6 Psychische problemen Gonneke Stevens In onderzoek naar de gezondheid en het welzijn van jongeren is het relevant aandacht te besteden aan psychische problematiek, waarbij vaak een

Nadere informatie

Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Zeevang Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs.

Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Zeevang Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs. Gezondheid, welzijn en leefstijl van jongeren in Zeevang Het E-MOVO scholierenonderzoek onder tweede- en vierdeklassers van het voortgezet onderwijs. Deze factsheet beschrijft de resultaten van de scholieren

Nadere informatie

Project Alcohol 2014

Project Alcohol 2014 Project Alcohol 2014 Naam: Jong geleerd is oud gedaan!!!! Laat je niet Naam: F L s E s E N Klas:!!! 1 Inleiding De carnaval komt eraan. Een feest dat gevierd moet worden. Maar is het feestje van plezier

Nadere informatie

34300 VIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie. van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2016

34300 VIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie. van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2016 34300 XVI Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2016 34300 VIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Onderwijs,

Nadere informatie

Alcoholgebruik Westfriese jongeren

Alcoholgebruik Westfriese jongeren Alcoholgebruik Westfriese jongeren Programmabureau Integrale Veiligheid Noord-Holland Noord November 2007 Colofon Uitgave I&O Research BV L. Meliszweg 1 1622 AA Hoorn tel. (0229) 282555 Rapportnummer 2007-1513

Nadere informatie

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Screening van de Jeugdgezondheidszorg in klas 2 over de schooljaren 2014-2017 Borger-Odoorn Willem Jan van der Veen Esther

Nadere informatie

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs

Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Gezondheid, welbevinden en leefstijl van scholieren in het voortgezet onderwijs Screening van de Jeugdgezondheidszorg in klas 2 over de schooljaren 2014-2017 Tynaarlo Willem Jan van der Veen Esther Huisman

Nadere informatie

JONGEREN EN ALCOHOL RESULTATEN JONGERENMONITORS

JONGEREN EN ALCOHOL RESULTATEN JONGERENMONITORS JONGEREN EN ALCOHOL RESULTATEN JONGERENMONITORS 2007-2016 GGD HART VOOR BRABANT MAART 2017 Jongeren beginnen later met alcohol drinken 2007 14,1 jaar 2011 14,8 jaar 2016 15,2 jaar 12 jaar 13 jaar 14 jaar

Nadere informatie

Trendonderzoek: Alcoholkennis bij jongeren tussen 12 en 25 jaar

Trendonderzoek: Alcoholkennis bij jongeren tussen 12 en 25 jaar - Factsheet - Trendonderzoek: Alcoholkennis bij jongeren tussen 12 en 25 jaar NIGZ, Project Alcohol Voorlichting en Preventie 3 juli 2003 Inleiding Het NIGZ voert elk jaar, als onderdeel van het Alcohol

Nadere informatie

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen

Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen Leeswijzer Jeugdmonitor Utrecht tabellen In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. In de tabellen

Nadere informatie

In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie.

In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend bij een bepaald thema. De tabellen zijn toegespitst op de door u opgevraagde leeftijdscategorie. Leeswijzer Gezondheidspeiling tabellen Deze leeswijzer geldt ook voor tabellen van de Inwonersenquête van Interne Bedrijven Onderzoek, Gemeente Utrecht In de volgende werkblad(en) staan tabellen behorend

Nadere informatie

Rapportage TIP MooiRooi. 31 maart 2016. Inhoud. Alcohol 1

Rapportage TIP MooiRooi. 31 maart 2016. Inhoud. Alcohol 1 Rapportage TIP MooiRooi 31 maart 2016 Inhoud Alcohol 1 Alcohol 6 53% 1. Drinkt u alcohol? (n=258) 37% Toelichting: Ja Soms Nee Ja In het weekend of soms een wijntje s avonds Soms is toch ook ja... Soms

Nadere informatie

Onderzoeksrapport. Hou vol! Geen alcohol. Een alcohol preventieprogramma gericht op basisschool leerlingen en hun moeders.

Onderzoeksrapport. Hou vol! Geen alcohol. Een alcohol preventieprogramma gericht op basisschool leerlingen en hun moeders. Onderzoeksrapport Hou vol! Geen alcohol Een alcohol preventieprogramma gericht op basisschool leerlingen en hun moeders. Suzanne Mares, MSc Dr. Anna Lichtwarck-Aschoff Prof. Dr. Rutger Engels Inleiding

Nadere informatie