Meijer Energie- & Milieumanagement B.V.

Transcriptie

1 Tebodin B.V. Meijer Energie- & Milieumanagement B.V. Laan van Nieuw Oost-Indië 25 Laan van Nieuw Oost-Indië BS Den Haag Postbus BA Den Haag Telefoon Fax Telefoon Fax Opdrachtgever: Ministerie van Economische Zaken Auteurs: S.H. Clevers, R. Verweij Telefoon: Telefax: Datum: 25 oktober 2007 Inventariserend onderzoek naar het elektriciteitsverbruik van de ICT-sector & ICT-apparatuur

2 Pagina: 2 van eindrapport S.H. Clevers, M. Elderman, L.H. Dinh, R. Verweij, P.H. Meijer, M. Wolvers concept S.H. Clevers M. Elderman, L.H. Dinh concept S.H. Clevers L. Buil Wijz. Datum Omschrijving Opsteller Gecontroleerd Copyright Tebodin Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.

3 Pagina: 3 van 84 Inhoudsopgave Pagina Samenvatting 6 1 Inleiding 10 2 ICT-apparatuur voor huishoudens en kantoren Algemeen Aan, uit, slaapstand en stand-by Entertainment (apparaten) Televisie Radio Gameconsoles Communicatie(apparaten) Telefoontoestellen Dataprocessing (apparaten) Laptop Desktops Terminals Beeldschermen Printers Scanners Dockingstations Kopieerapparaten Multifunctionals Intelligent home (apparaten) Entertainment (infrastructuur) Satalietontvangers Digitale televisieontvangst Communicatie (infrastructuur) Modems Routers Dataprocessing (infrastructuur) Serverruimtes Intelligent home (infrastructuur) 22 3 Huishoudens Werkwijze Ontwikkeling elektriciteitsverbruik Bezit van apparatuur Gebruik van apparatuur Stand-by Elektriciteitsverbruik Ontwikkeling techniek en gedrag tot

4 Pagina: 4 van 84 4 Kantoren Werkwijze Beschrijving sector Gebruikstijden Totaal elektriciteitsverbruik kantoren Elektriciteitsverbruik Ontwikkelingen techniek en gedrag tot ICT- infrastructuur Achtergrond Datacollectie elektriciteitverbruik ICT infrastructuur Datacenters Opbouw datacenter Elektriciteitsverbruik datacenter Mobiel netwerk Opbouw mobiel netwerk Elektriciteitsverbruik mobiel netwerk Vast netwerk Opbouw vast netwerk Elektriciteitsverbruik vast netwerk Totaal elektriciteitsverbruik ICT infrastructuur 42 6 Energiebesparingsmogelijkheden en initiatieven Energiebesparing apparatuur PC s Stand-by Energiebesparing ICT in huishoudens Energiebesparing ICT in kantoren Energiebesparing in de ICT-infrastructuur Datacenters Mobiel netwerk Vast netwerk Energie efficiënte koeling in de ICT-infrastructuur en serverruimtes Vrije koeling 48 7 Scenario s elektriciteitsverbruik ICT-sector tot Inleiding Global Economy Huishoudens Kantoren ICT-infrastructuur Best Practice Huishoudens Kantoren ICT-infrastructuur 55

5 Pagina: 5 van Invloed van energiebesparende initiatieven 56 8 Energieverbruik tijdens productie van ICT-apparatuur Inleiding Energieverbruik productie versus gebruik 58 9 Conclusies en aanbevelingen Conclusie Huishoudens Kantoren ICT-infrastructuur Totale ICT-sector Energieverbruik tijdens productie van ICT-apparatuur Beleidsaanbevelingen voor huishoudens en kantoren Apparatuur Serverruimtes Good housekeeping huishoudens Good housekeeping kantoren Beleidsaanbevelingen voor de ICT-infrastructuur 65 Referentie 67 Bijlage A: Methodiek vermogen en elektriciteitsverbruik berekening datacenters 70 Bijlage B: Koelconcepten 72 Bijlage C: Meting Woning 74 Bijlage D: Rekenmodel huishoudens 76 Bijlage E: Rekenmodel kantoren 81

6 Pagina: 6 van 84 Samenvatting Het gebruik van ICT 1 -apparatuur (zoals computers, audio- en videoapparatuur en mobiele telefoons) en ICTdiensten (zoals internet en digitale televisie) heeft in de afgelopen tien jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Tegenwoordig is het vanzelfsprekend dat er een computer thuis staat die gebruikt wordt voor tekstverwerking, downloaden van muziek en films, het spelen van games of het opzoeken van informatie op internet. Ook op de werkplek wordt veelal dagelijks een computer gebruikt, waarbij randapparatuur stand-by staat. Ondanks het toenemende gebruik van ICT-apparatuur en ICT-diensten zijn er geen actuele gegevens van het totale elektriciteitsverbruik beschikbaar. Deze studie heeft daarom het actuele elektriciteitsverbruik in kaart gebracht van: - de ICT-apparatuur in de huishoudens; - de ICT-apparatuur in de kantoren; - de ICT-infrastructuur (datacenters, mobiel- en vastnetwerk). Daarnaast is er een prognose gegeven voor het jaar 2010, door te kijken naar de huidige trends. Ten slotte is een verwachting gegeven voor het verbruik in het jaar Huishoudens Het gemiddelde jaarverbruik aan elektriciteit in de Nederlandse huishoudens is in de periode 1990 tot 2006 van 2800 naar 3400 kwh gegaan. Dat is een stijging van ruim 20 %. Deze stijging wordt voor een groot deel veroorzaakt door de toename van ICT apparatuur en een toenemend gebruik van deze apparatuur. Voor een huishouden kan gemiddeld 840 kwh per jaar toegerekend worden aan ICT-apparatuur. Er zijn in totaal 7,1 miljoen huishoudens in 2007, dat betekent het totale elektriciteitsverbruik voor het gebruik van ICTapparatuur binnen de huishoudens 6 TWh per jaar bedraagt. De trend in ICT apparatuur kan met twee woorden beschreven worden: meer en groter. Er komt meer apparatuur in de huishoudens, voor een deel is het nieuwe apparatuur. Bijvoorbeeld de mobiele telefoon in de jaren 90 en nu de MP3-spelers, de harddiskrecorders en de ontvangers voor digitale televisie. Ook meer in de zin van meerdere exemplaren van de zelfde apparaten in een huishouden. Het begrip groter is vooral zichtbaar bij de computerbeeldschermen en de TV-toestellen. Naar verwachting zet de stijging van het elektriciteitsverbruik voor ICT per huishouden zich voort. Doordat het aantal huishoudens ook toeneemt wordt dit effect versterkt voor alle huishoudens samen. Uitgaande van de ontwikkelingen binnen het model van Global Economy leidt dit tot bijna een verdubbeling van het elektriciteitsverbruik voor ICT naar 11,7 TWh per jaar in Technologische verbetering, eventueel in combinatie met stimulerende of andere maatregelen, kunnen er voor zorgen dat de stijging wordt beperkt. Kantoren Het verbruik voor ICT in kantoren ligt bij dataprocessing en communicatie. De automatisering heeft vanaf de tweede helft van de 20 e eeuw zijn intrede gedaan. Op dit moment zijn alle werkplekken voorzien van apparatuur 1 ICT is een afkorting voor Informatie en Communicatie Technologie

7 Pagina: 7 van 84 en zijn vrijwel alle denkbare processen geautomatiseerd. De verwachting is niet dat er meer apparatuur zal komen en de verwachting is ook niet dat gebruikstijden toe gaan nemen. Het huidige gemiddelde verbruik per vierkante meter vloeroppervlak voor ICT binnen de kantoren bedraagt 27 kwh/m 2 /jaar. Met een totaal vloeroppervlak in Nederland van 44 miljoen m 2 is het totale elektriciteitsverbruik voor ICT binnen de kantoren momenteel 1,2 TWh per jaar. Dit elektriciteitsverbruik blijkt voor 43 % naar de centrale computervoorzieningen te gaan: servers en bijbehorende voorziening inclusief de klimatisering van de ruimten waar die apparatuur staat. De prognose is dat het elektriciteitsverbruik per vierkante meter kantoorvloer gaat dalen ook wanneer er niet extra gestuurd wordt op energie efficiency, naast de bestaande ontwikkelingen. Door de verwachte stijging in het aantal vierkante meter kantooroppervlak, volgens het model van Global Economy, zal het elektriciteitsverbruik voor ICT van de gehele kantorensector echter stijgen. De prognose voor 2020 bedraagt 1,3 TWh per jaar. Technologische verbetering, eventueel in combinatie met stimulerende of verplichtende maatregelen, kunnen zorgen voor een daling van het elektriciteitsverbruik voor ICT terwijl de omvang van de kantorensector stijgt. ICT-infrastructuur Het gebruik van internet en telecommunicatie toepassingen is in Nederland de afgelopen jaren sterk gestegen. Om het gebruik van de ICT-diensten op lokaal niveau te faciliteren is er in Nederland een betrouwbare en hoogwaardige infrastructuur ontwikkeld. Om een gestructureerd beeld te geven van het elektriciteitsverbruik van de ICT-infrastructuur is deze opgedeeld in datacenters, mobiel netwerk en vast netwerk. Door middel van enquêtes, en interviews met datacenterbeheerders; mobiel- en vastnetwerkoperators; producenten van ICTapparatuur; en milieudiensten is een realistisch beeld gegeven van het elektriciteitsverbruik in De datacenters zijn verantwoordelijk voor het beheren en aanbieden van ICT-diensten. In de periode is gebleken dat het dataverkeer ruim 250 maal is toegenomen. De datacenters hebben in diezelfde periode een toename van het elektriciteitsverbruik van 75% laten zien. Deze toename is te verklaren door een hogere bezetting van de datavloer en een hogere vermogensvraag per vierkante meter datavloeroppervlak. Naar verwachting zal de komende jaren het elektriciteitverbruik door blijven groeien. Deze toekomstige groei wordt voornamelijk bepaald door initiatieven die naar verwachting zullen leiden tot de realisatie van een tiental grote datacenters (> 3000 m 2 ). Nederland telt momenteel vier mobiele operators met ieder een eigen netwerk. Het aantal antennes in het mobiele netwerk is in de afgelopen jaren met 16% per jaar toegenomen. Door deze toename is in de periode het elektriciteitsverbruik gestegen met ruim 20%. Deze stijging is verder toe te schrijven aan de uitrolling van het UMTS-netwerk; de toename van aantal het klanten en de toename van het gebruik per klant. Voor de komende jaren zal het elektriciteitsverbruik door blijven groeien door de afronding van het UMTSnetwerk en de toename van het gebruik per klant. Het vaste netwerk zit momenteel in een transitieperiode van analoog naar digitaal. Deze overgang zorgt ervoor dat verschillende delen van het fysieke netwerk (telefonie, tv en data) samengevoegd kunnen worden om een uniform netwerk te vormen. Dit heeft als voordeel dat de diensten efficiënter aangeboden kunnen worden. Het

8 Pagina: 8 van 84 elektriciteitsverbruik zal naar verwachting nagenoeg gelijk blijven ondanks de sterke toename van de diensten op het vaste netwerk. Het totale elektriciteitsverbruik van de ICT-infrastructuur in 2006 was 1,5 TWh/jaar. In het Global Economy scenario wordt het elektriciteitsverbruik van de ICT-infrastructuur in 2020 geschat op 3,4 TWh/jaar. Dit is meer dan een verdubbeling van het huidige verbruik. Deze toename wordt hoofdzakelijk bepaald door de groei van de datacenters. Het elektriciteitsverbruik van de datacenters zal naar verwachting met 8% per jaar toenemen. Totaal elektriciteitsverbruik ICT-sector en ICT-apparatuur Door de huidige trends van het elektriciteitsverbruik binnen de huishoudens, kantoren en ICT-infrastructuur te analyseren is het mogelijk om het elektriciteitsverbruik te schatten voor 2006, 2007 en te prognosticeren voor Door middel van scenario s is het elektriciteitsverbruik in 2020 bepaald. De som van het elektriciteitsverbruik van de ICT-apparatuur in de huishoudens, de ICT-apparatuur in de kantoren en ICT-infrastructuur was ruim 8 TWh/jaar in In dit zelfde jaar bedroeg het totale elektriciteitsverbruik in Nederland 115 TWh/jaar. Dit betekent, dat de ICT-apparatuur en de ICT-diensten 7,3% van het totale elektriciteitsverbruik in Nederland consumeerde in In tabel A is het elektriciteitsverbruik samengevat. Tabel A: Overzicht elektriciteitsverbruik ICT-sector en ICT-apparatuur. (excl energieverbruik productie ICT-apparatuur) Prognose 2010 Global Economy 2020 Best Practice 2020 ICT-sector Verbruik [TWh/jr] Verbruik [TWh/jr] Toename * [%] Verbruik [TWh/jr] Toename * [%] Verbruik [TWh/jr] Toename * [%] Verbruik [TWh/jr] Toename * [%] Huishoudens 5,7 6,0 5 7, , ,7 65 Kantoren 1,2 1,2 1 1,2 3 1,3 9 0,8-33 ICT-infrastructuur 1,5 1,6 7 2,0 31 3, ,5 66 Totaal 8,4 8,8 5 10, , ,7 51 * Ten opzichte van 2006 Energieverbruik tijdens productie van ICT-apparatuur Uit verscheidende levenscyclusanalyses van ICT-apparatuur kan geconcludeerd worden dat het merendeel van de energie verbruikt wordt tijdens het gebruik van ICT-apparatuur en niet tijdens de productie van ICTapparatuur. In het extreme is dit te zien bij servers waar bijna 100% van de energie verbruikt wordt tijdens het gebruik. Apparaten waarbij batterijen of accu s voor de energietoevoer zorgen, zoals bij mobiele telefoons en laptops is wel een verschuiving zichtbaar naar een groter aandeel van het energieverbruik tijdens de productie. Bij deze apparaten heeft energie-efficiëntie een functionaliteit. Het totale huidige energieverbruik voor het produceren van de ICT-apparatuur in Nederland is geschat op 2 TWh/jaar.

9 Pagina: 9 van 84 Aanbevelingen Voor de ICT-apparatuur die gebruik worden in huishoudens, kantoren en datacenters wordt geadviseerd om energiezuinige apparaten te promoten middels labelling. En om apparaten die niet efficiënt met energie omgaan te weren. Voor de kantorensector worden demonstratieprojecten voorgesteld om meer bekendheid te geven aan efficiënte energieconcepten. Om de groei van het energiegebruik van de ICT-infrastructuur te beperken kunnen beleidsmaatregelen worden geïnitieerd, zoals een actievere rol van milieudiensten; informatie verstrekking (zoals demonstratieprojecten haalbaarheidsstudies en een te organiseren energieworkshop); Meerjarenafspraak met de ICT-sector; en klanten van datacenters apart laten betalen voor de afgenomen elektriciteit. Door actief stimuleren van besparingsmogelijkenheden en door toepassing van beleidsmaatregelen zal naar verwachting het elektriciteitsverbruik in 2020 niet 16,4 TWh/jaar bedragen zoals in het Global Economy scenario maar 12,7 TWh/jaar. Het verschil tussen is bijna 4 TWh/jaar. 4 TWh/jaar komt overeen met het elektriciteitsverbruik van ruim huishoudens.

10 Pagina: 10 van 84 1 Inleiding Internet en telecommunicatie hebben de afgelopen 10 jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Deze ontwikkeling heeft kunnen plaatsvinden door de realisatie van een betrouwbaar netwerk voor diensten als televisie, telefonie en internet. Om deze diensten mogelijk te maken op huishoud- en kantoorniveau is er een hoogwaardig glasvezelnetwerk gerealiseerd, waarop tientallen datacenters zijn aangesloten. Op huishoudniveau is het gebruik van ICT 2 -apparatuur gestaag doorgegroeid, door de toename van het aantal computers, televisies en mobiele telefoons. Deze toename van de ICT-apparatuur is ook te zien op de werkplek. Veel mensen gebruiken voor het dagelijkse werk apparatuur zoals computers, printers en telefoons. Ondanks het toenemende gebruik van ICT-apparatuur en ICT-diensten zijn hierover momenteel geen betrouwbare elektriciteitsverbruik gegevens beschikbaar. Deze studie heeft daarom het doel om een actueel beeld te geven van het elektriciteitsverbruik van: 1. de ICT-apparatuur in de huishoudens; 2. de ICT-apparatuur in de kantoren; 3. de ICT-infrastructuur (datacenters, mobiel- en vastnetwerk). Door te kijken naar de huidige trends zal een prognose gegeven worden voor het elektriciteitsverbruik voor het jaar Daarnaast wordt met behulp van scenario s een verwachting gegeven voor het jaar Tevens zullen besparingsmogelijkheden aanbod komen die uitmonden in beleidsaanbevelingen. Tot slot zal het energieverbruik voor het produceren van ICT-apparatuur worden behandeld door te kijken naar levenscyclusanalyses van de ICT-apparatuur. De drie bovengenoemde groepen (huishoudens, kantoren, ICT-infrastructuur) zijn echter verschillend van structuur en opbouw en vereisen daarom elke een specifieke benadering in deze studie. Voor de huishoudens en kantoren wordt het verbruik bepaald vanaf apparaatniveau en daarna opgeschaald naar het totaalverbruik de Nederlandse huishoudens en de kantorensector. De ICT-infrastructuur is onderverdeeld in datacenters, mobiel netwerk en vast netwerk. Door middel van enquêtes, en interviews met datacenterbeheerders; mobiel- en vastnetwerkoperators; producenten van ICTapparatuur; en milieudiensten wordt een actueel en realistisch beeld gegeven van het elektriciteitsverbruik. Deze studie is gezamenlijk uitgevoerd door Tebodin Consultants & Engineers en Meijer Energie- & Milieumanagement. Tebodin heeft als projectmanager gefungeerd en heeft haar praktische, theoretische en technische kennis van datacenters, telecomswitches en gebouwinstallaties in kantoren en datacenters ingebracht. Meijer heeft opgetreden als specialist op het gebied van ICT-apparatuur in kantoren en huishoudens en beschikt over een ruime database met meetgegevens van gebouwen. 2 ICT is een afkorting voor Informatie en Communicatie Technologie

11 Pagina: 11 van 84 2 ICT-apparatuur voor huishoudens en kantoren 2.1 Algemeen In dit hoofdstuk worden de bouwstenen beschreven voor de modellen van de huishoudens en kantoren. Het gaat daarbij om losse apparatuur die in kantoren en huishoudens worden gebruikt en serverruimtes. Tabel 2.1: Indeling apparatuur. Apparaten Entertainment (2.2) Televisietoestellen en overige video- en audioapparatuur Communicatie (2.3) Opladers mobiele telefoons, draadloos telefoneren (dect) Dataprocessing (2.4) Computers en randapparatuur Intelligent home (2.5) Regelapparatuur in huis bijvoorbeeld verwarming, inbraakdetectie, etc. Infrastructuur Entertainment (2.6) Schotelontvanger, ontvanger digitale televisie Communicatie (2.7) Modems en routers Dataprocessing (2.8) Bij kantoren: serverruimten Intelligent home (2.9) Ten behoeve van regelapparatuur in huis Aan, uit, slaapstand en stand-by ICT-apparatuur heeft vaak verschillende standen waarbij een verschillende mate van activiteit en vaak een verschillend elektriciteitsverbruik hoort. In deze studie onderscheiden wij er vier: Hard uit {HU} apparaat wordt door middel van schakelaar geheel stroomloos gemaakt. Uit (stand-by) {U} laagste elektriciteitsverbruik dat gebruiker kan realiseren zonder stroomtoevoer af te sluiten. Slaapstand {S} toestand met een laag elektriciteitsverbruik door toetsaanslag of signaal van computer kan deze weer actief worden. Aan {A} het apparaat is aan en in gebruik of klaar voor gebruik. Deze indelingen is conform de indeling zoals gebruikt door Energy Star [4] 2.2 Entertainment (apparaten) Televisie Ontwikkelingen In deze studie worden vier typen TV s onderscheiden: CRT (Cathode Ray Tube): de conventionele beeldbuistechniek LCD (Liquid Crystal Display): dit zijn platte beeldschermen, waarop een transparante laag een beeld wordt gecreëerd dat zichtbaar word door verlichting aan de achterzijde ( back light ). In verhouding tot CRT-schermen van dezelfde afmetingen, is het elektriciteitsverbruik 10 tot 20 % hoger. Er is een ontwikkeling gaande naar steeds grotere beeldschermen waardoor de overstap de van CRT naar LCD een extra stijging in het verbruik oplevert.

12 Pagina: 12 van 84 PDP (Plasma Display Panel) of Plasmaschermen: evenals LCD-beeldschermen dit zijn ook platte schermen maar hierbij geeft het paneel zelf licht. PDP heeft een hoger elektriciteitsverbruik dan de LCD schermen van de zelfde afmetingen. RP (Rear Projection): televisies waarbij de beelden vanaf de achterkant van het scherm geprojecteerd worden. Naar verwachting zal het aantal TV-toestellen toenemen. In de periode tot 2010 wordt vooral een toename verwacht in de medium size" LCD televisietoestellen. Tabel 2.2: Aantal TV-toestellen per huishoudens in Europa 2003 [25]. CRT LCD PDP (plasma) Projectie Totaal Jaar ,48 0,005 0,002 1,48 Jaar ,34 0,59 0,13 0,01 2,02 In Duitsland heeft 46,6 % van de huishoudens 2 TV s of meer [24]. Voor Nederland mag een vergelijkbaar aantal verwacht worden. Op basis van het huidige consumentengedrag wordt in de toekomst een verdere verschuiving verwacht van CRT naar LCD en PDP. Binnen de technieken wordt verwacht dat de consument voor steeds grotere beeldschermformaten gaat kiezen. [25] Tabel 2.3: Verdeling TV-toestellen naar beeldschermtechniek in Europa 2003 [25]. CRT LCD PDP (plasma) Projectie Totaal Jaar % 4 % 1 % % Jaar % 29 % 6 % 1 % 100 % Jaar % 55 % 25 % 10 % 100 % De ontwikkelingen gaan echter zeer snel. Volgens recente gegevens heeft 28 % van de Nederlandse huishoudens inmiddels een PDP of LCD TV [32]. Een jaar eerder was dat 18 %. In huishoudens staan vaak meerdere televisietoestellen. Daarvan zal in het algemeen maar één LCD of PDP TV zijn. Het aandeel LCD en PDP van het totale bestand aan TV-toestellen is dus kleiner dan 28 %. Daarmee loopt de ontwikkeling redelijk volgens bovenstaand schema. Vermogen Het elektriciteitsverbruik van TV s in de aan-stand {A}, wordt beschouwd als de grootste milieubelasting door TV s. Door een toenemend aantal tweede (en derde) toestellen en de keuze voor steeds grote schermen zal dit verbruik alleen maar toenemen [23]. Tabel 2.4: Vermogen televisietoestellen [21, 23]. 29 CRT 26 CLD 32 LCD 45 LCD 42 PDP Vermogen Aan {A} [W] Vermogen Uit {S} (stand-by) [W] Het stand-by verbruik van veel TV s daalt naar 1 Watt. Energy Star geeft aan dat het stand-by verbruik niet meer de enige factor is om efficiency van TV-toestellen te verbeteren, maar dat ook het verbruik als de TV aan staat verlaagd moet worden [23].

13 Pagina: 13 van 84 Gebruik Door veel gebruikers worden de CRT TV s geheel uit geschakeld. Dit gedrag is voor een groot deel gebaseerd op brandveiligheid. Deze TV s kunnen worden uitgeschakeld met de knop op het toestel, in feite wordt het toestel hard uit {HU} gezet. Wanneer de LCD en PDP TV s op het toestel worden uitgeschakeld blijft er een stand-by {U} verbruik. Uit Duits onderzoek bleek dat 70 % van de TV-gebruikers deze uit zet {HU} na gebruik en 30 % deze in stand-by {U} laat staan. In EU-studies wordt uitgegaan van 4 uur TV aan {A} en 20 uur stand-by {U} [24]. In deze studie gaan wij ervan uit dat 30 % van de huishoudens de CRT TV op stand-by laat staan. De LCD en PDP blijven wel stand-by {U} staan Radio Digitale radio-uitzending maken het mogelijk om met een betere kwaliteit dan FM uitzendingen te maken. Het geluid kan vergeleken worden met dat van de compact disc. Er zijn vier manieren waarop men digitale radio-ontvangst kan realiseren: 1. via de ether (Terrestrial Digital Audio Broadcasting T-DAB); 2. ia internet; 3. via de kabel; 4. via een satellietontvanger. Op termijn zullen de analoge radio-uitzending stoppen. De streefdatum is dat FM radio zal blijven bestaan tot Daarna is er alleen digitale radio [ Vermogen De overstap van analoge naar digitale radio-ontvangst heeft gevolgen voor het elektriciteitsverbruik. Een analoge radio vraagt in de aan-stand {A}gemiddeld 2 watt aan vermogen. Een digitale radio heeft een vermogen van 8,5 Watt {A}. In de uit-stand {U} vraagt de analoge radio minder dan 1 Watt aan vermogen, de digitale radio echter 5 Wat [20]. In Engeland waar de digitale radio al veel meer in gebruik is blijken veel mensen radio te luisteren via de televisie. Daardoor stijgt het vermogen een factor 10 á 20 ten opzichte van de digitale radio [20] Gameconsoles Gebruik Gameconsoles komen vooral voor in huishoudens met kinderen: 58 % daarvan blijkt over een gameconsole te beschikken [1]. Bij andere huishoudens komen deze apparaten veel minder voor. Het gebruik is sterk verschillend. In deze studie is een gemiddelde van 2 uur per dag gehanteerd. Vermogen Het vermogen van gameconsoles bij gebruik varieert flink van 18 tot 194 Watt. Het verbruik van de meeste gangbare modellen ligt tussen 180 en 195 Watt. Het stand-by verbruik is 1,3 tot 2,5 Watt [7]. Ontwikkelingen De trend is dat deze gameconsoles steeds meer energie verbruiken. Bij een van de merken ging het verbruik van in achtereenvolgende versies van 6 Watt, naar 30 Watt naar 194 Watt [7,8].

14 Pagina: 14 van Communicatie(apparaten) Telefoontoestellen Het energieverbruik voor communicatie binnen huishoudens wordt bepaald door de opladers van mobiele telefoons en de draadloze toestellen (dect-systemen). Gebruik Vrijwel ieder huishouden beschikt over één of meerdere mobiele telefoons (gsm). Medio 2007 zijn 17 % van de huishoudens mobile only, zij hebben geen vaste telefoonverbinding [11]. Vermogen Uit metingen blijkt dat toestellen met extra functies, zoals een camera, niet altijd een hoger vermogen vragen bij het opladen. Wanneer telefoons efficiënt omgaan met energie hoeven zij minder vaak te worden opgeladen. Daarmee is het een product eigenschap die meetelt als verkoopargument. Fabrikanten streven er naar het aantal malen per week dat een telefoon moet worden opgeladen te beperken. Vooral de nieuwere telefoons hebben een nullast (lader in wandcontactdoos zonder telefoon) die onder 0,0 Watt ligt [38]. Tabel 2.5: Vermogen mobiele telefoon [38]. Modus Vermogen [W] Laden {A} 4,8 6,6 Lader in contactdoos zonder telefoon 0,0 0,8 Tabel 2.6: Vermogen station draadloze telefoon [38]. Modus Vermogen [W] Laden {A} 2,8-3,0 Zonder telefoon {U} 1,5-2,1 Zowel de mobiele telefoons als de stations voor de draadloze telefoons hebben een jaarverbruik tussen 1 en 5 kwh en zijn daar mee relatief kleine energieverbruikers. Ontwikkelingen Sommige bronnen melden dat telefoons vaker moeten worden opgeladen omdat er meer functionaliteiten op zitten waardoor de accu eerder uitgeput raakt. Daar zijn verder geen aanwijzingen voor gevonden.

15 Pagina: 15 van Dataprocessing (apparaten) Laptop Ontwikkelingen Energy Star is een label dat aangeeft dat een product aan bepaalde energie-efficiënte eisen voldoet. In tabel 2.7 staan de huidige eisen. Via de database van Energy Star op internet kunnen gebruikers van apparatuur kijken of hun toekomstige aanschaf aan de eisen voldoet. Tabel 2.7: De huidige eisen van Energy Star [13]. Modus Maximaal vermogen [W] Stand-by (off) {U} 1,0 Slaapstand {S} 1,7 Idle (cat. A) *) {A} 14,0 Idle (Cat. B) *) {A} 22,0 *) De indeling in categorieën is op basis van de mogelijkheden. A is alles wat niet B is. B heeft minimaal 128 Mb GPU (grafische aansturing). Vermogen De genoemde eisen van Energy Star zijn streefwaarden en er zijn meerdere laptops die daar aan voldoen. De meeste laptops die nu in gebruik zijn, hebben een groter vermogen. Tabel 2.8: Stand der techniek laptops [5, 38]. Modus Vermogen [W] Stand-by (off) {U} 1,3 Slaap stand {S} 3,0 Aan (Idle) {A} 35,0 Wanneer de laptop aan staat, wordt de batterij, zo nodig, opgeladen. Evenals bij mobiele telefoons is een efficiënte batterij, die een lange gebruikstijd garandeert zonder netaansluiting, een producteigenschap die een belangrijk verkoopargument vormt. In laptops zijn allerlei technieken toegepast om het energieverbruik te beperken zodat de batterij de laptop langer van stroom kan voorzien. Deze technieken kunnen ook in desktops worden toegepast Desktops Ontwikkelingen De trend was dat het elektriciteitsverbruik van PC s iedere generatie steeg. In 2006 is deze trend doorbroken door multicore processors en andere verbeteringen [29]. Op kantoren leidt dit er toe dat het elektrisch vermogen van PC s gelijk blijft. In de huishoudens is het effect dat het elektrisch vermogen minder sterk stijgt.

16 Pagina: 16 van 84 Tabel 2.9: Huidige eisen van Energy Star aan PC s [13]. Modus Maximaal vermogen [W] Stand-by (off) {U} 2,0 Slaap stand {S} 4,0 Idle (cat. A) **) {A} 50,0 Idle (cat. B) **) {A} 65,0 Idle (cat. C) **) {A} 95,0 *) Dit geldt ook voor geïntegreerde computers, desktop-achtige servers en game consoles. **) De indeling in categorieën is op basis van de specificaties van de PC. Cat. B heeft een multicore processor en minimaal 1 Gb systeemgeheugen. Cat. C heeft een multicore processor en minimaal 128 Mb GPU (grafische aansturing). Cat. A is alles wat niet cat. B of cat. C is. Vermogen Bij PC s is er een technisch verschil tussen kantoor-desktops en desktops die thuis gebruik worden. In veel gevallen hebben de PC s thuis meer geheugen en meer grafische mogelijkheden. Hierdoor is in de thuis-pc s ook een grotere voeding en meer koeling (ventilatoren) nodig. Tabel 2.10: Stand der techniek PC s [5, 29, 38]. Modus Vermogen huishouden [W] Vermogen kantoor [W] Stand-by (off) {U} 2,5 2,5 Slaap stand {S} 3,0 3,0 Aan (Idle) {A} 80,0 60,0 Gebruik Een reële gebruikstijd voor PC s en lap tops in een kantooromgeving is 9 uur per dag en 5 dagen per week. Uitgaande van 220 werkdagen per jaar [15]. Laptops worden vaak aan het einde van de werkdag meegenomen of opgeruimd en staan niet vaak continu aan. Uit onderzoek in Groot Brittannië [15] gaf aan dat van de gebruikers: 69,3 % de PC altijd uitschakelen aan einde werktijd 16 % de PC nooit uitschakelt 22,8 % de PC minsten 3 dagen per week aan laat staan. In deze modellen voor deze studie is gerekend dat 15 % van de gebruikers in kantoren hun computers aan laten staan. In de praktijk blijkt dat vrijwel niemand de PC in stand-by schakelt [15]. Redenen hiervoor zijn problemen bij vorige versies waarbij bestanden soms verloren gingen en onbekendheid met de mogelijkheden. Een energiezuinige slaapstand heeft alleen effect als deze snel, na het stoppen van de werkzaamheden, wordt geactiveerd. Wanneer deze bijvoorbeeld op één uur is ingesteld zal de computer in de praktijk vrijwel nooit naar slaapstand {S} gaan. Energy Star 4.0 stelt de volgende instellingen voor: Beeldscherm naar slaapstand {S} na 15 minuten Computer naar slaapstand {S} na 30 minuten

17 Pagina: 17 van 84 Uit recent onderzoek [26] blijkt dat computers in huishoudens gemiddeld een vermogen van 80 Watt hebben. In de slaap-stand {S} 30 watt en uit (stand-by) {U} 3 Watt. Gemiddeld stonden de PC 6 uur per dag aan slechts 12 minuten per dag op sleep stand {S} verder uit {U}. Ruim 90 % van de gebruikers zet de PC nooit stroomloos zodat deze altijd stand-by {U} staan. Sinds 2005 is bij de meeste PC s een powersave modus ingeschakeld als deze geleverd worden. Het blijkt dat minder dan 10 % van de thuisgebruikers de powersave-standen veranderd. Op kantoren worden de instellingen over het algemeen centraal door ICT afdeling ingesteld [29] Terminals Ontwikkelingen Bij de opkomst van de automatisering werd de programmatuur vaak centraal geplaatst. In de periode daarna - en het geldt ook voor de huidige situatie - worden PC s gebruikt op de werkplek. De software draait op de PC s. Er is nu een voorzichtige tendens waarbij op de werkplekken eenvoudige PC s of terminals staan (thin clients) waarbij de benodigde software of een centrale server draait. Het elektriciteitsverbruik van deze thin clients is lager dan van een PC s Vermogen Tabel 2.11: Vermogen terminal [38]. Modus Vermogen [W] Stand-by (off) {U} 6,3 Aan (Idle) {A} 8,5 Gegevens van de leveranciers [28] geven vergelijkbare waarden. Het elektriciteitsverbruik van een terminal is ongeveer 40 % van het verbruik van een PC Beeldschermen Ontwikkelingen In de jaren 90 is het gebruik van een kleurenbeeldscherm standaard geworden. De grootte van de schermen is toegenomen en daarmee steeg het elektriciteitsverbruik. De LCD technologie heeft gezorgd voor een daling in het elektriciteitsverbruik. Omdat er steeds weer grotere LCD schermen worden gekozen neemt het elektriciteitsverbruik door de beeldschermen toe. Vermogen Zowel op kantoren als in de huishoudens worden CRT-monitoren is een snel tempo vervangen door LCD beeldschermen. Een groter beeldscherm vraagt over het algemeen een groter vermogen, maar is een flinke spreiding in het vermogen en dus het elektriciteitsverbruik van de monitoren die op dit moment in gebruik zijn.

18 Pagina: 18 van 84 Tabel 2.12: Vermogen computerbeeldschermen [29, 38]. Schermgrootte [Inch] CRT / LCD Vermogen Aan {A} [W] Vermogen Slaapstand {S} [W] Vermogen Stand-by {U} [W] 17 CRT 69,5 1, CRT 95,3 3, LCD 16,4-21,3 1,0-2,1 0,9 1,2 17 LCD *) 0,5 3,0 0,5-3,0 19 LCD ,5 1,6 20/22 LCD 31,6-36 1,0 0,8 *) Gemiddeld 25,9 Watt Gebruik Bij LCD-beeldschermen blijft er een stand-byverbruik {U} van gemiddeld 1,6 Watt. Alle beeldschermen zijn voorzien van een schakelaar. Afhankelijk van het type (merk) geeft dit wel of geen verschil in het elektrisch vermogen. Echter ook wanneer het beeldscherm door middel van de schakelaar is uitgeschakeld, blijft er een stand-byverbruik. Alleen wanneer de spanning met behulp met een externe schakelaar, van bijvoorbeeld een verdeeldoos, wordt uitgeschakeld is deze daadwerkelijk nul. Het gevolg is dat beeldschermen in de kantooromgeving buiten werktijd vrijwel altijd op stand-by {U} staan. Bij het merendeel van de huishoudens is dit ook het geval. Een energie-efficiënte slaapstand heeft alleen nut wanneer deze in wordt geschakeld na reële wachttijden. Uit Brits onderzoek [15] blijkt dat slechts bij 40% van de beeldschermen powermanagement is ingeschakeld. Verwacht wordt dat dit percentage in Nederland hoger ligt. In de studie wordt aangenomen dat bij 60 % van de beeldschermen power management is ingeschakeld Printers Vermogen In het kader van Europese Ecodesign studie is het elektriciteitsverbruik van de huidige generatie printers bepaald, dit bleek te liggen tussen 200 en 340 kwh per jaar [16]. Bij Laserprinters betekent de uit-stand vaak hard uit {HU} dat levert een vermogen van 0 Watt. De inkjetprinters hebben altijd een stand-by {U} verbruik van 2,5 tot 3,5 Watt. Gebruik In kantoren worden printers en andere multipliceerapparatuur vaak door meerdere personen gebruikt. Het gevolg is dan dat deze door niemand worden uitgeschakeld, tenzij de schoonmaakdienst of de bewaking dit meeneemt bij de sluitronde.

19 Pagina: 19 van Scanners In grotere kantoren worden scanners bijvoorbeeld gebruikt in het kader van paperless office. In andere gevallen is de scanner weinig in gebruik en telt vooral het stand-by vermogen. Bij de kleiner scanners is het stand-by vermogen gemiddeld ruim 5 Watt [38] Dockingstations In kantoren worden laptops vaak gebruik met een dockingstation, waardoor met één beweging het beeldscherm, netwerk en eventuele andere apparatuur is aangesloten. Het stand-by vermogen {U}, dus zonder laptop is 0,6 Watt. Met laptop geeft een docking station een extra vermogen van 6 Watt in vergelijking met een laptop die direct is aangesloten op het lichtnet [38] Kopieerapparaten Vermogen Uit een recente Europese Ecodesign studie bleek het elektriciteitsverbruik van kopieerapparaten en multifunctionals te liggen tussen 56 en 401 kwh /jaar [16]. Gebruik Kopieerapparaten, behalve die in reproruimten, maken het grootste deel van de tijd geen producten. Uit Zwitsers onderzoek bleek dat bij 64 % van de apparaten 90 % van het elektriciteitsverbruik bepaald wordt door stand-by verbruik.[10] Multifunctionals Grote machines Begin jaren negentig stonden er veel printers op de werkkamers in kantoren. Door de ontwikkeling van printers met meer mogelijkheden (dubbelzijdig, meerdere papiersoorten en meer pagina s per minuut) werden de printers omvangrijker en werden daardoor in andere ruimten neergezet. Het aantal gebruikers per printer nam toe. Vanaf eind jaren negentig neemt het aantal multi-functionals toe waarbij meerdere functies geïntegreerd worden in één apparaat. Ook het onderhoud wordt op deze wijze vereenvoudigd [10]. Uit het eerder genoemde onderzoek naar Ecodesign blijkt dat de huidige multifunctional 250 kwh/jaar verbruiken [16]. Desktop toepassingen Kleine apparaten die in huishoudens en als desktop toepassing worden gebruikt blijken uit-stand {U} ongeveer 10 Watt vermogen hebben [38]. 2.5 Intelligent home (apparaten) Onder intelligent home of domotica worden aspecten van ICT verstaan op het gebied van veiligheid, comfort en zorg. De aandacht gaat nu voor groot deel uit naar voorziening waardoor ouderen langer zelfstandig kunnen blijven wonen. Bij praktijkexperimenten bleek het elektriciteitsverbruik voor domotica ongeveer 200 kwh per jaar [39].

20 Pagina: 20 van 84 De apparatuur die in 2007 algemeen voorkomt is regelapparatuur voor de verwarming en systemen voor inbraakalarm. 2.6 Entertainment (infrastructuur) Satalietontvangers Uit Duits onderzoek [6] komt een elektrisch vermogen van 20 Watt en uit (stand-by) 9 Watt. Hard uit {HU} is niet mogelijk, tenzij door externe stroomonderbreking. Metingen van Meijer E&M ondersteunen dit (23 Watt aan {A} en 7 Watt uit {U}) Digitale televisieontvangst Digitale televisie levert beelden met een hogere resolutie op. Er worden drie systemen toegepast om digitale televisieontvangst toe te passen: 1. Het signaal wordt via de kabel ontvangen, in de woning staat dan een decoder die het signaal verwerkt; 2. Het signaal wordt door een kleine antenne in woning via de ether ontvangen. 3. Het signaal wordt via een sataliet binnengehaald. In alle drie de gevallen is een zogenaamde set-topbox nodig. Daarnaast kan digitale telvisie ook via internet wordt bekeken. Ontwikkelingen In december 2006 is de mogelijkheid om analoge televisie via een antenne te ontvangen gestopt. De gebruikers daarvan zijn overgestapt op een systeem van kabeltelevisie, een satelliet of digitale televisie via de ether. Digitale televisieontvangst raakt snel in gebruik. Medio 2006 had 26 % digitale TV-ontvangst, in oktober 2007 is dat al 41 % [32]. Vermogen Het vermogen van een gemiddelde set-topbox is 7,1 Watt in de stand aan en 6,4 Watt stand-by [20,38]. 2.7 Communicatie (infrastructuur) Modems Vermogen Tabel 2.13: Vermogen modems [38]. Modus Vermogen [W] Stand-by (off) {U} 1,6 Aan (Idle) {A} 5,8 6,6

21 Pagina: 21 van 84 Gebruik In kantoren worden modems vrijwel nooit uitgeschakeld. In huishoudens worden modems ook slechts zelden uitgeschakeld. Het modem hoeft alleen ingeschakeld te zijn als er verbinding nodig is met internet. Door de vervlechting van computergebruik met telefonie ontstaan er nu ook modems die de externe verbinding verzorgen voor zowel de PC als de telefoon. Die modems kunnen dus niet worden uitgeschakeld. Vier op de tien Nederlanders nemen in 2006 twee of meer diensten af van een aanbieder [33]. Medio 2007 heeft 73 % van de huishoudens een breedbandaansluiting [11]. Dit is zowel via coaxkabel als telefoonlijn. Evens medio 2007 gebruikt 36 % van de huishoudens Voip (Voice over IP - bellen over datalijnen) [11] Routers Steeds meer huishoudens zijn voorzien van een router waarmee een eenvoudig netwerk wordt gecreëerd. In de praktijk gaan deze routers nooit uit. Voor kantoren zijn deze meegerekend met de complete servervoorzieningen. Vermogen Uit metingen blijkt een vermogen van 8 Watt als deze aan staat [38]. Er zit geen aan/uitschakelaar op. De enige manier om deze uit te schakelen is het apparaat stroomloos te zetten: {HU}. 2.8 Dataprocessing (infrastructuur) Serverruimtes Vermogen Op basis van waarnemingen en metingen zijn de volgende gegevens verkregen. Tabel 2.14: Energieverbruik voor server per m 2 gebouw [38]. Grootteklasse Opgesteld vermogen [W/m 2 ] Elektriciteitsverbruik [kwh/jaar/m 2 ] < m 2 1,2 11 < m 2 1,5 13 > m 2 1,8 16 Het vermogen is bepaald in Watt per m 2 vloeroppervlak. Als basis wordt genomen het vloeroppervlak van het totale kantoorgebouw hiermee is kan een extrapolatie naar het totale kantoren bestand worden uitgevoerd. Uit de volgende grafiek blijkt dat de aanwezigheid van gebruikers (overdag) geen invloed heeft op het elektriciteitsgebruik van de servers. Alleen back-up acties in de nacht en ochtend zorgen voor een geringe verhoging van het vermogen. Dit sluit aan bij informatie uit de literatuur waar over PC s en servers wordt aangegeven dat het idle {A} gebruik, niets doen net zoveel vraagt als het uitvoeren van acties.

22 Pagina: 22 van 84 Figuur 2.1: Meting aan afgenomen vermogen in een serverruimte [38]. Gebruik In woningen en kleine kantoren worden servers gebruikt die in een werk- of woonruimte staan. In kleine, middelgrote en grote kantoren staan deze servers opgesteld in aparte serverruimtes. In de grote kantoren zijn er ook nog ruimtes die zorgen voor een goede infrastructuur meestal aangeduid als patchruimten ook wel SER (satellite equipement room). Naast het direct gebruik voor de server wordt er apparatuur gebruikt om de ruimte te klimatiseren: ventilatoren, bevochtiging, ontvochtiging en koeling. De klimatiseringsapparatuur neemt vaak 50 % van het elektriciteitsverbruik van de serverruimte voor zijn rekening. 2.9 Intelligent home (infrastructuur) Bij intelligent home zijn apparatuur en infrastructuur sterk met elkaar verweven, zie daarom verder 2.5.

23 Pagina: 23 van 84 3 Huishoudens 3.1 Werkwijze In het voorgaande hoofdstuk is informatie gegeven over apparatuur. Het gaat hierbij om zowel apparatuur voor kantoorgebouwen als voor huishoudens. Vervolgens is een rekenmodel opgesteld waarbij op basis van de aanwezigheid van apparatuur en de gebruikstijden het elektriciteitsverbruik voor ICT binnen de huishoudens bepaald kan worden. Om de situatie van huishoudens, voor het rekenmodel, zo goed mogelijk te benaderen zijn de huishoudens in 4 typen ingedeeld. Dit zijn: Huishoudens met kinderen; Huishoudens met 65 + ers; Eenpersoonshuishoudens; Overige meerpersoonshuishoudens. In bijlage D wordt de uitgangssituatie van het model weergegeven. Per huishoudens is rekening gehouden met de aanwezige apparatuur. Zo bezit 58 % van de huishoudens met kinderen een gameconsole [1]. Bij 65 + huishoudens komt dit apparaat (vrijwel) niet voor. Ook de gebruikstijden zijn afgestemd op het type huishouden. Gebruikstijden zijn zoveel mogelijk afgestemd op onderzoeksresultaten van derden aangevuld met eigen metingen en enquêtes. Waar geen gedifferentieerde gegevens zijn is voor alle typen huishoudens dezelfde waarden gehanteerd. Het model beoogt dus niet om het elektriciteitsverbruik van een bepaalde groep huishoudens in beeld te brengen, maar zo goed mogelijk het gemiddelde huishouden te benaderen. Het is goed te realiseren dat het gaat om een gemiddelde; een huishouden waar de televisie als behang functioneert en altijd aan staat, compenseert drie huishoudens waar de televisie vrijwel nooit aan staat. Het elektriciteitsverbruik van de apparaten in de verschillende modi (aan {A}, slaap {S}, uit {U} ) wordt geëxtrapoleerd naar het totaal van alle Nederlandse huishoudens. Ontwikkelingen in apparaten en gebruik geven de ontwikkelingen op microniveau aan (binnen de huishoudens). Door deze te combineren met maatschappelijke ontwikkelingen, zoals aantallen huishoudens, vergrijzing en eenpersoonshuishoudens wordt het beeld van het elektriciteitsverbruik voor de Nederlandse huishoudens als totaal in beeld gebracht. Voor de demografische ontwikkelingen is gebruik gemaakt van gegevens uit Welvaart en leefomgeving [35]. 3.2 Ontwikkeling elektriciteitsverbruik Van 1990 tot 2006 is het elektriciteitsverbruik per jaar van een huishouden gemiddeld met bijna 600 kwh gestegen (zie figuur 3.1). In deze periode is witgoed (koelkasten, wasmachines, e.d.) steeds efficiënter geworden. Verwacht mag worden dat een flink deel van de stijging is te verklaren uit een toegenomen bezit van ICT-apparatuur en een toegenomen gebruik van deze apparatuur.

24 Pagina: 24 van [kwh/jaar] Figuur 3.1: Gemiddeld elektriciteitsverbruik Nederlands huishouden [36]. Het totale elektriciteitsverbruik voor huishoudens in 2006 is 24,7 TWh per jaar [36]. 3.3 Bezit van apparatuur De eerste stap om te komen tot een kwantificering van het elektriciteitsverbruik van Nederlandse huishoudens is de bepaling van de apparatuur binnen deze huishoudens. Het aandeel van de huishoudens dat een bepaald apparaat bezit wordt vaak diffusie genoemd. Van veel apparaten komen in huishoudens meerdere exemplaren voor zoals mobiele telefoons, PC s en televisietoestellen. De onderverdeling in vier typen huishoudens maak het mogelijk op de diversiteit aan bezit in te spelen. Als voorbeeld wordt de personal computer genomen. In 2007 heeft 99% van de gezinnen met tieners een computer en heeft 98 % internettoegang. Het bezit van computer en gebruik van internet bij de totale bevolking is 83 % respectievelijk 78 % [1]. Tabel 3.1: Aantal computers in gezinnen met leerlingen voortgezet onderwijs [1]. Aantal PC s Percentage 1 22 % 2 34 % 3 24 % 4 13 % 5 4 % 6 2 % 7 of meer 1 % Onderstaande tabel geeft een beeld van het bezit van ICT apparatuur in Bij televisietoestellen en computers is geen onderscheid gemaakt naar de technieken. Het geeft echter wel een globaal beeld van het bezit van apparatuur. Door de snelle technische ontwikkelingen en het consumentengedrag verandert dit beeld zeer snel. In het voorgaande hoofdstuk zijn de beschikbare gegevens per apparaat vermeld.

25 Pagina: 25 van 84 Tabel 3.2: Bezit ICT apparatuur (2004) [37]. Apparaat Diffusie huishoudens Kleuren TV 98 % Breedbeeld TV 23 % Videorecorder 79 % Personal computer 74 % Spelcomputer 17 % Cassetterecorder 78 % CD-speler 91% DVD-speler 48 % CD-writer 35 % MP3-speler 16 % 3.4 Gebruik van apparatuur Wanneer in kaart is gebracht welke apparatuur zich binnen de Nederlandse huishoudens bevindt, is een volgende stap het bepalen van het aantal uren dat apparatuur aan staat of in een van de andere modi staat. Sinds 1990 wordt door het Sociaal en Cultureel Planbureau jaarlijks wordt een tijdsbestedingsonderzoek gehouden, waarbij mensen gedurende een week per kwartier noteren wat hun hoofdactiviteit is. Dat levert onderstaande gegevens op. Tabel 3.3: Mediagebruik per persoon in Nederland [12]. Media Uren per week TV (incl. video, teletekst) 10,8 Audio (radio en muziek) 0,5 Gedrukte media 3,8 Computer, internet/ 3,8 Totaal 18,9 Om de vertaalslag te maken naar het elektriciteitsverbruik van apparaten moeten bij deze tabel twee kanttekeningen worden gemaakt. Ten eerste is hier gekeken naar alle Nederlanders boven 12 jaar, dus ook nietgebruikers van apparatuur Verder is gevraagd naar hoofdactiviteit. Mensen, en met name jongeren, multi-tasken steeds meer, dus TV, radio of PC staan aan terwijl men andere dingen doet. Daarom vormen deze uren een flinke onderschatting van het aantal uren dat een apparaat aan staat. Uit Basisonderzoek Elektriciteitsverbruik Kleinverbruikers (BEK 2000) blijkt dat het eerste TV-toestel 4,5 uur per dag aan staat en het tweede toestel 1,5 per dag [3]. TV kijken als hoofdactiviteit is van 2000 naar 2005 afgenomen van 12,4 uur per week naar 10,8 uur per week. [12]. Het is echter de vraag of daar de conclusie aan kan worden verbonden dat de apparatuur ook daadwerkelijk korter aan staat. Volgens Europees onderzoek naar energieverbruik en besparing op televisietoestellen zal het aantal uren dat de TV aanstaat juist stijgen van 4 naar 5 uur per dag [24].

26 Pagina: 26 van 84 Er vinden verschuivingen plaats van het ene medium naar het andere. Tieners brachten in 2005 al meer uren door achter het computerscherm dan achter het televisiescherm. [12]. Activiteiten van internetter verschuiven van communicatie naar meer inhoud (nieuws, vermaak, info). De tijd die mensen online besteden lag in juni % hoger dan het jaar ervoor [14]. Apparaten krijgen steeds meer functies. Wanneer tijd besteed wordt aan internetten, hoeft de gebruiker niet altijd achter een computer zitten. Hiervoor kan ook de mobiele telefoon gebruikt worden. Het verband tussen een activiteiten de apparatuur wordt door deze ontwikkelingen minder eenduidig. In de afgelopen jaren is het computergebruik sterker gestegen dan het computerbezit. De aanwezige computers worden langduriger gebruikt. In 2005 besteden gebruikers gemiddeld 5,6 uur per week achter hun computer [12]. Aangenomen mag worden dat het aantal uren dat de PC aan staat veel hoger is. Veel onderzoek in Nederland is gericht op de activiteit, dat wil zeggen de periode dat iemand als hoofdactiviteit iets doet. Verder is er internationaal en ouder Nederlands onderzoek naar de tijd dat apparatuur aan {A} staat. In het kader van deze studie is bij een beperkte steekproef vergelijkingsmateriaal verzameld. Dit bleek niet sterk af te wijken van de cijfers uit voorgaande onderzoeken. Tabel 3.4 Resultaten beperkte steekproef gebruiksduur. Apparaat PC 1 PC 2 PC 3 TV 1 TV 2 Stereo-installatie Video/ HD-recorder Uren/week Stand-by De meeste gebruikers zowel thuis als op kantoor zijn zich niet bewust van het verschil tussen uit {U} en hard uit {HU} [29]. Veel apparatuur wordt daarom niet geheel uitgeschakeld. PC s en beeldschermen worden alleen maar soft uit gezet {U}. Het deel van de apparatuur dat Hard uit {HU} wordt gezet is verwaarloosbaar. Bij computers en randapparatuur gaat het hierbij om een mix van onbekendheid en gemak. Bij opnameapparatuur voor televisie en set-topboxen is het deels functioneel dat deze apparatuur aan of stand-by staat omdat er op een later tijdstip opgenomen gaat worden of omdat informatie wordt ontvangen. 3.6 Elektriciteitsverbruik 2007 In 2007 zijn 7,1 miljoen huishoudens in Nederland. Het elektriciteitsverbruik voor ICT apparatuur in de huishoudens is bepaald op 6,0 TWh/jaar. Ook in eerder onderzoek in opdracht van het ministerie van Economische Zaken [3] is het elektriciteitsverbruik door ICT in huishoudens op een dergelijke waarde geschat. In 2006 was het totale elektriciteitsverbruik in huishoudens 24,7 TWh/jaar [36]. Op basis hiervan kan gesteld worden dat bijna een kwart van het huishoudelijk elektriciteitsverbruik naar ICT-apparatuur gaat.