Concept (niet aanhalen of citeren)

Transcriptie

1 Concept (niet aanhalen of citeren) Beeldschermwerk 0 Commissie Signalering Arbeidsomstandighedenrisico s Een commissie van de Gezondheidsraad Uw commentaar vóór maart 0 0 Aan: Gezondheidsraad t.a.v. mw. dr. A.S.A.M. van der Burght Postbus 0 00 BB Den Haag

2 0 0 0 Inhoud Samenvatting... Inleiding.... De adviesaanvraag.... Aanpak van de commissie.... Leeswijzer... Het arbeidsrisico beeldschermwerk Definitie van beeldschermwerk Omvang van beeldschermwerk in Nederland Overzichtspublicaties met betrekking tot de gezondheidsproblematiek... Wetten en richtlijnen.... Het Arbeidsomstandighedenbesluit en -regeling over beeldschermwerk.... Overige aanbevelingen en richtlijnen.... Samenvatting over wetten en richtlijnen... Gezondheidseffecten door werken achter een beeldscherm.... Overwegingen.... Effecten op de nek en schouders.... Effecten op de armen, ellebogen, polsen en handen.... Carpaal tunnel syndroom Nek-, schouder- en armklachten bij studenten.... Overige effecten..... Effecten op de ogen..... Psychische aandoeningen..... Slaapstoornissen.... Aandachtspunten bij epidemiologisch onderzoek..... Belang van de onderzoeksopzet..... Zelf-gerapporteerde blootstelling en klachten..... Mogelijke verstorende factoren.... Samenvatting van de longitudinale onderzoeken... Mogelijkheden voor grenswaarden.... Grenswaarden gebaseerd op een veilige drempelwaarde.... Referentiewaarden.... Betekenis van klachten aan nek, schouders, armen en handen..... Prevalentie van klachten..... Incidentie..... Prognose Ziekteverzuim en ziektelast... 0 Pagina

3 0 0. Conclusie... Meta-analyse.... Aanleiding.... Voorwaarden en aannames.... Uitvoering.... Resultaten..... Computergebruik..... Muisgebruik..... Toetsenbordgebruik.... Samenvatting van de meta-analyses... Risico s voor de gezondheid als gevolg van werken achter een beeldscherm... Nekklachten.... Schouderklachten.... Arm- en handklachten Overige gezondheidsrisico s.... Grenswaarden gebaseerd op een risicoberekening... Conclusies.... Risico s van beeldschermwerken.... Kanttekeningen..... Blootstelling..... Gezondheidsklachten..... Blootstelling-respons relatie.... Advies... Literatuurlijst... Pagina

4 0 Bijlagen A Adviesaanvraag... B Commissie Signalering arbeidsomstandighedenrisico s... C Brede literatuurverkenning beeldschermwerk... D Systematisch literatuuronderzoek... E Extractietabel beeldschermwerk bij werknemers... F Extractietabel beeldschermwerk bij studenten... G De meta-analyse... H Voorbeelden met risicoberekeningen... I Commentaar op concept van het signalement... Pagina

5 Samenvatting De adviesvraag Op verzoek van de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is de Gezondheidsraad in het voorliggende advies nagegaan of er op dit moment of op termijn mogelijkheden zijn voor het afleiden van een gezondheidskundige of veiligheidskundige grenswaarde voor werken achter een beeldscherm. Het is een advies uit een reeks waarin de commissie Signalering arbeidsomstandighedenrisico s arbeidsrisico s uit de Arbeidsomstandighedenwet en regelgeving onder de loep neemt. Ter beantwoording van de vragen van de minister heeft de commissie de wetenschappelijke gegevens bestudeerd over nadelige gezondheidseffecten van beeldschermwerken, waarbij zij met name resultaten van longitudinale onderzoeken belangrijk vond, omdat die de minste kans op vertekening met zich meebrengen. Omvang In 00 gaven meer dan drie miljoen werknemers aan regelmatig een computer te gebruiken op hun werk. De Nederlandse werknemer werkte in 00 gemiddeld, uur per dag achter een beeldscherm. Computers worden niet alleen gebruikt voor gegevensinvoer en klassiek typewerk. Vooral bij archiveren, postverwerking en correspondentie, dataverzameling, -opslag en raadpleging, of toegang tot alle mogelijke applicaties via internet, wordt achter een beeldscherm gewerkt. Daarnaast heeft de computer een steeds belangrijkere plaats in de privésfeer gekregen. Onderzoek laat zien dat werknemers die achter een beeldscherm werken, gezondheidsklachten kunnen ondervinden. Eén op de drie Nederlanders geeft aan dat zij regelmatig of langdurig arm-, pols-, hand-, schouder- of nekklachten ervaart. Deze klachten worden omschreven als pijn, stijfheid en tintelingen/doofheid. Bekend is dat bij een deel van deze mensen, dit tot chronische klachten kan leiden waarbij er duidelijk sprake is van nadelige gezondheidseffecten. Dit kan niet alleen het welzijn in het dagelijks leven beperken, maar ook leiden tot een verlies aan productiviteit op het werk en tot ziekteverzuim. Pagina

6 0 0 Risico s voor de gezondheid door beeldschermwerken De gevolgen van werken achter een beeldscherm zijn in de wetenschappelijke literatuur uitgebreid bestudeerd. Veel van het onderzoek heeft echter beperkingen. Informatie over de mate van blootstelling en de gezondheidsklachten is voornamelijk verkregen via zelfrapportage. Om de duur van de blootstelling in kaart te brengen werd aan werknemers gevraagd hoelang zij tijdens het werk een computer, toetsenbord of muis gebruikten. Slechts in een beperkt aantal studies werd de mate van beeldschermgebruik objectief (via software registratie) gemeten. In deze studies werd echter geen associatie tussen blootstelling en ernstige gezondheidsklachten gevonden. Wanneer de blootstelling wordt gekwantificeerd door zelfrapportage, is wel een duidelijke associatie met gezondheidsklachten aanwezig. Het beschrijven van de blootstelling via zelfrapportage is volgens de commissie meer een maat voor de computerwerkzaamheden - inclusief de bijbehorende werkhouding in het algemeen. Deze beschrijving is waarschijnlijk relevanter voor het ontstaan van de klachten. De commissie concludeert dat het op basis van de beschikbare gegevens niet mogelijk is om aan te geven hoelang achter een beeldscherm kan worden gewerkt zonder dat er gezondheidsklachten ontstaan. Door de resultaten uit de beschikbare longitudinale studies te combineren in een meta-analyse is het wel mogelijk om een beeld te krijgen van de grootte van het extra risico op gezondheidsklachten gedurende maanden als gevolg van werken achter een beeldscherm. Wanneer de mate van werken achter een beeldscherm wordt uitgedrukt in uren muisgebruik per week geeft dit de meest conservatieve schatting van het extra risico. In onderstaande tabel zijn deze extra risico s op schouder, nek en hand-armklachten samengevat. Muisgebruik Extra incidentie Extra incidentie Extra incidentie hand- (uren / week) schouderklachten (%) a nekklachten (%) b armklachten (%) c Geen 0 0 0,,, 0,,,,,, 0,0, 0, 0,,, Mogelijkheden voor grenswaarden De commissie ziet mogelijkheden voor het vaststellen van grenswaarden op basis van gezondheidskundig onderbouwde risico s op klachten aan de nek-schouder en hand- a Incidentie schouderklachten in de niet blootgestelde populatie is,0% b Incidentie nekklachten in de niet blootgestelde populatie is,% c Incidentie hand-armklachten in de niet blootgestelde populatie is,% Pagina

7 0 arm beter. Hiervoor is het noodzakelijk een discussie te voeren over welk risico nog aanvaardbaar is. Daarvoor is het opstellen van een normatief kader noodzakelijk. Een belangrijke keuze daarbij is welk extra risico op een bepaald nadelig gezondheidseffect aanvaardbaar wordt gevonden, rekening houdend met bijvoorbeeld de prevalentie en incidentie van dit gezondheidseffect in de algemene bevolking. Omdat de prevalentie en incidentie van de genoemde klachten in de algemene bevolking hoog is en de meeste episodes van deze klachten kortdurend zijn en spontaan verdwijnen, is overeenstemming nodig over welke ernst en duur van rugklachten niet meer aanvaardbaar zijn. Bij de uiteindelijke beslissing zullen echter ook beleidsmatige en maatschappelijke overwegingen een rol spelen. Pagina

8 Inleiding Het voorliggende advies is onderdeel van een reeks en gaat in op de gezondheidsrisico s als gevolg van werken achter een beeldscherm. Beeldschermwerk, ofwel het gebruik van een computer, met muis en/of toetsenbord, komt vooral in diverse beroepen waarbij op een kantoor wordt gewerkt. Er zijn aanwijzingen dat dit type werk leidt tot aandoeningen en klachten aan de nek en de bovenste extremiteiten. Gelet op het groeiend beeldschermgebruik op het werk en in de privésfeer is te verwachten dat de gezondheidsrisico s als gevolg hiervan op de werkplek toenemen. Voor de maatschappij kunnen de gevolgen als het gaat om revalidatie, ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid kostbaar zijn.. De adviesaanvraag Dit advies geeft antwoord op een adviesaanvraag van de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan de Gezondheidsraad gedateerd 0 juli 00. Het verzoek was: Periodiek te signaleren of er op dit moment nieuwe (internationale) wetenschappelijke inzichten zijn met betrekking tot concrete gezondheidskundige en/of veiligheidskundige grenswaarden. Periodiek te signaleren of er op termijn nieuwe (internationale) wetenschappelijke inzichten zullen zijn met betrekking tot concrete gezondheidskundige en/of veiligheidskundige grenswaarden. Daarnaast heeft de minister gevraagd ook de bestaande wetenschappelijke inzichten in beschouwing te nemen. De volledige adviesaanvraag is opgenomen in bijlage A bij dit signalement. Op maart 00 werd voor deze taak de Commissie Signalering Arbeidsomstandighedenrisico s geïnstalleerd. De commissie is samengesteld uit deskundigen op het terrein van arbeidsomstandigheden, gezondheid, veiligheid en beroepsziekten. De voorzitter en leden van de commissie en haar werkgroep zijn vermeld in bijlage B.. Aanpak van de commissie De reeds bestaande gezondheidskundige of veiligheidskundige grenswaarden, in Nederland of in het buitenland, zijn voor de commissie het beginpunt van het advies. Indien er grenswaarden en/of wettelijke bepalingen zijn, dan gaat de commissie allereerst na of die een gezondheidskundige of veiligheidskundige basis hebben. Vervolgens verkent de commissie de wetenschappelijke literatuur uit met behulp van overzichtspublicaties. Op deze manier krijgt de commissie inzicht in de Pagina

9 0 0 gezondheidkundige en veiligheidkundige problematiek als gevolg van werken achter een beeldscherm. Deze eerste fase fungeert als uitgangspunt voor de tweede fase waarbij de commissie een systematisch literatuuronderzoek verricht en primaire wetenschappelijke publicaties verzameld over mogelijke nadelige effecten van beeldschermwerk op de gezondheid en/of de veiligheid. Heeft de commissie consensus bereikt over de inhoud dan wordt een concept van het signalement openbaar gemaakt voor commentaar door derden. Het ontvangen commentaar wordt betrokken bij de afronding van het signalement (bijlage C).. Leeswijzer In het tweede hoofdstuk geeft de commissie een globale introductie van het arbeidsrisico; wat de definitie van beeldschermwerk is, welke Nederlandse werknemers hebben ermee te maken. Ook geeft de commissie inzicht in de omvang van de gezondheidsproblematiek als gevolg van werken achter een beeldscherm. In hoofdstuk drie wordt een overzicht van de beschikbare wetten en richtlijnen gegeven, zowel nationale als internationale. In het vierde hoofdstuk beschrijft de commissie de resultaten van het systematisch literatuuronderzoek naar de gezondheidseffecten als gevolg van beeldschermwerk. Hoofdstuk vijf gaat in op de mogelijkheden voor grenswaarden op basis van de beschikbare gegevens. De resultaten van een metaanalyses worden in hoofdstuk zes weergegeven. Vervolgens bespreekt de commissie in hoofdstuk zeven de risico s op klachten als gevolg van beeldschermwerken. Uiteindelijk worden in hoofdstuk acht enkele aanbevelingen gegeven voor beeldschermwerken Pagina

10 Het arbeidsrisico beeldschermwerk Wat is de definitie van beeldschermwerk en welke werknemers hebben met beeldschermwerk te maken. Aan de hand van de brede literatuurverkenning (bijlage D) wordt in dit hoofdstuk een eerste indruk gegeven van de gezondheidsproblematiek als gevolg van werken achter een beeldscherm.. Definitie van beeldschermwerk Beeldschermwerk kan worden gedefinieerd als het uitvoeren van werk met een alfanumeriek of grafisch scherm in een beeldschermomgeving., Onder de traditionele beeldschermomgeving wordt een werkplek verstaan die is voorzien van een toetsenbord a, een muis, een werktafel of werkvlak, een stoel, nevenapparatuur zoals een telefoon, modem of printer, en facultatieve accessoires, of waarbij een voorziening voor gegevensinvoer wordt getroffen. Beeldschermwerk kan ook simpelweg als tikken, klikken en kijken worden gezien, d.w.z. wanneer een werknemer op het toetsenbord bezig is, met de muis in de weer is, of naar het beeldscherm kijkt. Beeldschermwerk wordt meestal in een zittende houding uitgevoerd. De huidige beeldschermomgeving is aan verandering onderhevig. Er is een toenemend gebruik van touch screens, laptops, e-readers, netbook (kleine, lichte laptop), pda (personal digital assisstent), etc. Het beschikbare onderzoek naar de gezondheidseffecten van beeldschermwerk heeft echter vooral betrekking op de traditionele werkplekomgeving.. Omvang van beeldschermwerk in Nederland Sinds de introductie van de computer in de jaren 0 en 0 van de twintigste eeuw is wereldwijd het aantal werknemers dat beeldschermwerk verricht toegenomen: werkzaamheden en activiteiten waarbij computers worden gebruikt zijn sterk uitgebreid. Niet alleen worden ze ingezet voor gegevensinvoer (data-entry) en klassiek typewerk maar tegenwoordig ook voor een zeer groot deel van activiteiten zoals archiveren, postverwerking en correspondentie, dataverzameling, -opslag en raadpleging, of toegang tot alle mogelijke applicaties via internet. In waren in de Verenigde Staten 0 miljoen computers in gebruik en in 000 meer dan 00 miljoen. Meer dan miljoen werknemers hebben in 00 met beeldschermwerk te maken. In Europa, werken miljoen mensen achter een a Het toetsenbord is het belangrijkste invoermiddel bij computergebruik. In Nederland worden voornamelijk toetsenborden gebruikt met een QWERTY-indeling (genoemd naar de eerste zes letters) die ergonomisch verschillend gevormd kunnen zijn, bijvoorbeeld waarbij de rechter- en linkerhelft van het toetsenbord gesplitst zijn (splittoetsenborden) of waarbij de toetsen verzonken zijn ten opzichte van het steunvlak van de polsen (verzonken toetsenborden). Pagina 0

11 0 0 0 beeldscherm. 0 miljoen Europeanen geven aan een computer te gebruiken voor minimaal de helft van hun werkdag. De Nederlandse werknemers werken in Europa (verhoudingsgewijs) het meest achter een beeldscherm: op een werkdag drukken beeldschermwerkers gemiddeld ruim 000 keer een toets in, met piekdagen van soms toetsaanslagen per dag. In 000 werkte 0% van de beroepsbevolking in Nederland gedurende meer dan % van hun werktijd met een beeldscherm en % werkte zelfs bijna uitsluitend met een beeldscherm., In 00 gaven meer dan drie miljoen werknemers aan, waarvan % vrouwen en % mannen, regelmatig een computer te gebruiken op hun werk., In 00 werkte de Nederlandse werknemer gemiddeld, uur per dag aan een beeldscherm., De computer is echter niet alleen een arbeidsmiddel in de moderne werkomgeving maar ook in de privésfeer heeft hij zijn plaats gekregen. Het is prominent vertegenwoordigd bij zaken als bankverkeer, chatten en informatieraadpleging via internet, spelletjes en educatieve toepassingen (beginnend op de basisschool). Bovendien ziet het er naar uit dat de gebruiksmogelijkheden alleen nog maar zullen toenemen, waarbij zich ongetwijfeld ook weer andere technieken zullen aandienen dan degenen die we nu kennen en gebruiken. Draadloze communicatie is bijvoorbeeld één van die technieken die de laatste jaren de gebruiksmogelijkheden van de computer weer verder heeft vergroot. Behalve blootstelling aan beeldschermwerk in de werksituatie is er dus sprake van een aanzienlijke en toenemende blootstelling in de privésfeer, wat een bijzonder aspect is van het arbeidsrisico beeldschermwerk.. Overzichtspublicaties met betrekking tot de gezondheidsproblematiek Uit een literatuurverkenning kwamen een aantal wetenschappelijke literatuurstudies naar voren over het ontstaan van gezondheidskundige en veiligheidskundige problematiek door beeldschermwerk (zie bijlage D). Werken achter een beeldscherm is gerelateerd aan een verhoogd risico op gezondheidsklachten. - Computer- en muisgebruik worden met nekklachten en klachten aan de bovenste extremiteiten in verband gebracht, en daarnaast ook met oogklachten. Toetsenbordgebruik lijkt vooral tot hand-arm klachten te leiden. Pagina

12 Deze bevindingen vormden voor de commissie het uitgangspunt voor een systematisch literatuuronderzoek. Aangezien het merendeel van de overzichtspublicaties van recente datum is, besloot de commissie januari 00 als startdatum te nemen voor het systematisch literatuuronderzoek (bijlage E). De te beantwoorden vraag voor de commissie is bij welke mate van blootstelling aan het arbeidsrisico beeldschermwerk de beschreven gezondheidsproblematiek ontstaat. Pagina

13 Wetten en richtlijnen Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de wetten en regelgeving met betrekking tot beeldschermwerk. De Arbeidsomstandighedenwet (ook wel Arbowet genoemd) bevat regels voor werkgevers en werknemers om de gezondheid, de veiligheid en het welzijn van werknemers en zelfstandig ondernemers te beschermen en bevorderen. In paragraaf. komt het Arbobesluit aan de orde. Het hoofdstuk sluit af met de overige richtlijnen (paragraaf.).. Het Arbeidsomstandighedenbesluit en -regeling over beeldschermwerk In de gewijzigde Arbowet die per januari 00 van kracht geworden is, zijn eisen voor beeldschermwerk opgenomen, eisen die zowel bij de International Orgazination for Standardization als bij de Europese richtlijnen aansluiten. - Het Arbeidsomstandighedenbesluit bevat de volgende wettelijke artikelen die van belang zijn met betrekking tot beeldschermwerk: artikel. over definities, artikel. over toepasselijkheid, artikel. over risico-inventarisatie en evaluatie, artikel.0 over dagindeling van de arbeid, artikel. over maatregelen met betrekking tot de bescherming van de ogen en het gezichtsvermogen van de werknemers, artikel. over voorschriften voor de inrichting van werkplekken. In het Arbeidsomstandighedenbesluit wordt beeldschermwerk aan een werkomgeving gekoppeld, namelijk beeldscherm en werkplek. Deze worden in artikel. als volgt worden gedefinieerd: a. beeldscherm: een alfanumeriek of grafisch scherm, ongeacht het gebruikte afbeeldingsprocédé; b. werkplek: het beeldscherm en het geheel van de daarbij horende beeldschermapparatuur waarvan een werknemer gebruik maakt, met inbegrip van de onmiddellijke werkomgeving. Artikel.0 van het Arbeidsomstandighedenbesluit over de dagindeling van de arbeid vermeldt het volgende over beeldschermwerk: De arbeid aan een beeldscherm is zodanig georganiseerd dat deze arbeid telkens na ten hoogste twee achtereenvolgende uren wordt afgewisseld door andersoortige arbeid of door een rusttijd, zodanig dat de belasting van het verrichten van de arbeid aan een beeldscherm wordt verlicht. De arboregeling bevat weer een verdere uitwerking van het Arbobesluit. Naast de zes bovengenoemde artikelen van het Arbobesluit zijn dan ook de artikelen.,. en. van de Arbeidsomstandighedenregeling aan beeldschermwerk gewijd. Artikel. heeft betrekking op de apparatuur en het meubilair, artikel. op de inrichting van de beeldschermwerkplek, en artikel. op de programmatuur.. Pagina

14 0 0 0 De in het Arbobesluit genoemde maximale duur van twee uur aaneengesloten arbeid verrichten aan een beeldscherm geldt als wettelijke grenswaarde voor beeldschermwerk. Indien bij functies, die geheel uit arbeid aan het beeldscherm bestaan, de tijdsduur van de arbeid beperkt blijft tot á uur per dag, blijft de regel dat niet langer dan twee achtereenvolgende onafgebroken uren aan het beeldscherm arbeid mag worden verricht, onverminderd gelden. Indien de arbeid aan een beeldscherm wordt afgewisseld met pauzes verdient het aanbeveling de lengte van deze pauzes (afhankelijk van de intensiteit van de arbeid) te bepalen op tenminste 0 minuten. Uitgangspunt is dat de extra pauzes, die noodzakelijk zijn ter verlichting van de beeldschermarbeid, gerekend worden tot de arbeidstijd.. Overige aanbevelingen en richtlijnen Beroepsziekten in Nederland dienen via het nationale melding- en registratiesysteem van het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) te worden geregistreerd en gesignaleerd. Het NCvB bevordert de kwaliteit van preventie, (vroeg)diagnostiek, behandeling en begeleiding van beroepsziekten en arbeidsgebonden aandoeningen. Om de registratie van beroepziekten te stimuleren en uniformeren heeft het NCvB voor vele aandoeningen registratierichtlijnen opgestelde. Daarin wordt informatie gegeven over het causale verband tussen aandoeningen en blootstelling (in het werk) aan arbeidgebonden factoren. Deze registratierichtlijnen zijn ontwikkeld op basis van recente wetenschappelijke literatuur afkomstig uit verschillende databestanden. Ook wordt aan het expertnetwerk van het NCvB om relevante publicaties gevraagd. De wetenschappelijke literatuur is niet altijd systematisch verzameld. In de registratierichtlijn Werkgerelateerde aandoeningen van de bovenste extremiteit signaleert het NCvB dat naast repeterende arbeid beeldschermwerk de belangrijkste belastende arbeidsomstandigheid is. In deze richtlijn wordt voor fysieke factoren (waaronder houding, kracht beweging en vibratie) aangegeven wat de evidentie is voor een associatie met arbeidsgerelateerde ABBE (aandoeningen bewegingsapparaat bovenste extremiteiten) Voor hoge herhalingen (- maal per minuut, of cycli minder dan dertig seconden) van bewegingen gedurende meer dan, in totaal, vier uur per dag wordt in de richtlijn aangegeven dat er waarschijnlijk een arbeidsgerelateerde associatie is met opgetreden schouderklachten, nekklachten, elleboog en onderamklachten.. Samenvatting over wetten en richtlijnen De Arbeidsomstandighedenwet geeft aan dat na twee achtereenvolgende uren van de arbeid aan een beeldscherm een onderbreking verplicht is. Voor beeldschermwerk voorziet de Arbowet dus in een wettelijke grenswaarde van twee uur. Pagina

15 Gezondheidseffecten door werken achter een beeldscherm De commissie heeft een systematisch literatuuronderzoek uitgevoerd, waarbij de volgende twee vragen centraal stonden: ) wat is de gezondheids- en veiligheidsproblematiek die ontstaat als gevolg van het arbeidsrisico beeldschermwerk, en ) in welke mate is blootstelling (in termen van duur, frequentie en/of intensiteit) aan dit arbeidsrisico gerelateerd aan deze problematiek?. Overwegingen Bij longitudinale onderzoeken wordt de blootstelling voorafgaand aan het gezondheidseffect bepaald, waardoor de kans op vertekening van de associatie het kleinst is. Om die reden hecht de commissie meer waarde aan de resultaten afkomstig uit longitudinale onderzoeken dan aan gegevens afkomstig van patiënt-controle of dwarsdoorsnede onderzoeken. In dit hoofdstuk staan de aspecifieke en specifieke gezondheidseffecten als gevolg van beeldschermwerk beschreven. Op basis van de gevonden overzichtspublicaties uit de literatuurverkenning (zie hoofdstuk, paragraaf ) werd een systematisch literatuuronderzoek uitgevoerd, waarbij de nadruk lag op nekklachten en klachten aan de bovenste extremiteiten, met name schouders, armen, ellebogen, polsen en handen. In bijlage E is beschreven wat de zoekstrategie was en hoe de onderzoeken zijn geselecteerd. Vervolgens zijn alle geselecteerde studies beoordeeld op kwaliteit. Bij het literatuuronderzoek is ook specifiek gezocht naar studies uitgevoerd onder studenten aangezien: ) er sprake is van hoge blootstelling aan beeldschermwerk en ) beeldschermwerkplekken aan onderwijsinstellingen onder de Arbowetgeving vallen. Door de klachten van deze groep beeldschermwerkers in kaart te brengen, verwacht de commissie meer inzicht te krijgen in de gevolgen van andere patronen van blootstelling; piekgebruik, laptopgebruik en een grotere diversiteit aan werkplekken. In de geselecteerde onderzoeken werd de mate van beeldschermwerk vastgelegd als de duur (vaak in uren per week) van computer-, toetsenbord- en/of muisgebruik. Informatie hierover werd meestal verkregen door zelfrapportage van de werknemers. Ook de gezondheidseffecten werden in eerste instantie door de werknemers zelf gerapporteerd door middel van vragenlijsten. In de meeste studies heeft het onderzoek betrekking op een traditionele werkplekomgeving.. Effecten op de nek en schouders Uit het systematisch literatuuronderzoek kwamen negen studies naar voren die het verband tussen beeldschermwerk en aspecifieke klachten aan de nek en/of schouders onderzochten. Van deze negen studies, hadden acht een prospectieve cohort design en één het design van een dwarsdoorsnede onderzoek. - Alle onderzoeken staan Pagina

16 samengevat in een tabel in bijlage F. In zes van de acht cohort onderzoeken werden zowel de blootstelling aan beeldschermwerk als de gezondheidsuitkomsten (klachten aan de nek en/of schouders) door de werknemers zelf gerapporteerd, in één onderzoek werd computergebruik zowel door zelfrapportage als door onafhankelijke registratie vastgelegd en in één onderzoek vond alleen onafhankelijke registratie plaats. In 00 onderzochten Brandt et al. door middel van een één jaar prospectief onderzoek het effect van muis- en toetsenbordgebruik op nek- en schouderklachten bij ruim 000 Deense technisch medewerkers a. Het cohort bestond voor % uit vrouwen, en de gemiddelde leeftijd was jaar. De deelnemers werden tweemaal bevraagd over hun computergebruik en pijnklachten in de nek of de rechterschouder gedurende minimaal dagen, bij aanvang van het onderzoek en na een jaar. Deelnemers met klachten werden uitgenodigd voor een lichamelijk onderzoek. Bij aanvang van het onderzoek had 0,% van de medewerkers nekklachten en,% klachten van de rechterschouder (prevalentie). Na een periode van een jaar bleek,% van de medewerkers die aanvankelijk klachtenvrij waren nekklachten ontwikkeld te hebben (incidentie); voor klachten aan de rechterschouder was dit percentage,%. Deze klachten duurde minimaal dagen, en werd door de medewerker minimaal als gemiddeld ernstig en hinderlijk tijdens het werk geclassificeerd. Computergebruik werd in deze studie uitgedrukt als het zelf geschatte aantal uren per week dat van een muis of een toetsenbord gebruik werd gemaakt. Wanneer werknemers per week 0 uur of langer met een muis werkten, hadden zij een significant verhoogd risico op het ontstaan van klachten aan de rechterschouder (RR =,; % betrouwbaarheidsinterval BI,-,). Bij 0 tot 0 uur per week gebruik van een muis was er geen significante associatie met nieuwe schouderklachten (RR =,; % BI,0-,). Voor nieuwe nekklachten gold ook dat er geen significante associatie is waargenomen met 0 uur of langer per week muisgebruik (RR =,; % BI 0,-,). De relatie tussen het ontstaan van klachten en toetsenbordgebruik was minder uitgesproken: Er werden geen significante associaties gevonden met klachten, maar bij uur of langer per week toetsenbord gebruikt werd een associatie met klachten aan de rechterschouder gevonden (RR =,; % BI,0-,) die bijna significant was. Andersen et al. (00) onderzochten een deel van hetzelfde cohort met technische werknemers, maar in plaats van het bepalen van de blootsteling via zelfrapportage registreerden zij bij ruim tweeduizend personen gedurende weken het wekelijks gebruik van de computer met behulp van Work Pace recorder. Ook naar de pijnklachten aan nek en schouder werden wekelijks gevraagd. Negen uur of langer per week werken met een muis bleek het risico op schouderklachten significant te verhogen (OR =,0; % BI,0-,), maar er was geen significante associatie met nekklachten (OR =,0; %,00-,0). De onderzochte relaties tussen toetsenbordgebruik en nek- en schouderklachten brachten geen significante associaties aan het licht (OR nek =,0; % BI 0,-,0; OR sch =,0; % BI 0,- a Technische werknemers die lid zijn van de Danish Association of Professional technicians Pagina

17 ,0). Andersen et al (00) heeft geen significante associaties gevonden tussen beeldschermwerk en chronische klachten (langer dan 0 dage) aan de rechterschouder en nek (in die mate dat er hinder was ondervonden). Hagberg et al. (00) en Tornqvist et al. (00) verrichtten tien maanden onderzoek aan een Zweeds cohort van ruim 000 computergebruikers met verschillende beroepen a, waarvan iets meer dan de helft uit vrouwen bestond en de gemiddelde leeftijd jaar was.,0 Maandelijks rapporteerden de deelnemers zelf over hun computergebruik en hun klachten aan het bewegingsapparaat (musculoskeletal klachten). Het onderzoek van Hagberg et al. was gericht op zelfgerapporteerde verminderde arbeidsproductiviteit of ziekteverzuim als gevolg van klachten aan het bewegingsapparaat. Zij vonden een significant verhoogd risico op verminderde productiviteit ten gevolge van schouderklachten wanneer gedurende een half uur tot drie uur per dag met een muis werd gewerkt (HR =,; 0% BI,0-,). Bij drie uur of langer per dag muisgebruik was de associatie met schouderklachten van gelijke orde van grootte, maar niet significant (HR =,0; 0% BI 0,-,). Andere onderzochte (zelfgerapporteerde) blootstellingmaten zoals het aantal uren computerwerk, gegevensinvoer of continu computergebruik zonder pauze waren niet geassocieerd met schouderklachten. Verminderde arbeidsproductiviteit als gevolg van nekklachten werd voor geen van de blootstellingmaten gevonden. Tornqvist et al. (00) onderzochten dezelfde blootstellingmaten in relatie tot (zelfgerapporteerde) pijnklachten in de nek of schouder (gedurende tenminste drie dagen in de afgelopen maand). 0 De onderzoekers becijferden dat de incidentieratio per 00 persoonjaren voor nekklachten gevallen was en voor schouderklachten. Alleen (zelfgerapporteerd) muisgebruik gedurende een half tot drie uur per dag leidde tot een significant verhoogd risico op schouderklachten (RR =,; % BI,-,); bij langer dan drie uur per dag muisgebruik was het risico niet meer significant verhoogd (RR =,0; % BI 0,-,). Voor nekklachten werden geen associaties gevonden met de onderzochte risicomaten. IJmker et al. onderzochten bijna 000 kantoormedewerkers in Nederland gedurende een periode van twee jaar, waarbij iedere drie maanden de blootstelling aan computerwerk en nek- en schouderklachten werden gerapporteerd. Het cohort bestond voor ongeveer 0% uit mannen en de gemiddelde leeftijd was jaar. De incidentie van ernstige nek-schouderklachten in de afgelopen drie maanden varieerde tussen, en,%. Gebruik van een muis gedurende vier uur of langer per dag (zelfrapportage) leidde tot een significant verhoogd risico op nek-schouderklachten (RR =,; % CI,-,0). Voor zelf-gerapporteerd computergebruik werd die associatie niet gevonden. Behalve zelfgerapporteerde blootstelling registreerden de onderzoekers computergebruik ook met behulp van Work Pace recorder gedurende een periode van drie maanden. De geregistreerde duur van computer-, muis- of toetsenbordgebruik bleek geen significant verhoogd risico voor nek-schouderklachten op te leveren. a Beroepen als: management en administratie, grafisch ontwerp, academie, ICT ondersteuning, medische secretariaat, technische dienst. Pagina

18 Uit drie eerdere longitudinale onderzoeken van Marcus et al. (00), Korhonen et al. (00) en Juul-Kristensen et al. (00) kwamen geen significante associaties naar voren tussen nek- en/of schouderklachten en computer- of toetsenbordgebruik. - In een dwarsdoorsnede onderzoek onder meer dan 0 kantoormedewerkers vonden Rahman en Abdul (00) bij langer dan twee uur per dag computergebruik tweemaal zoveel klachten aan de bovenste extremiteiten, waaronder nek en schouders (OR =.0; % BI,-,). Onder medewerkers die de computer vijf uur of meer per dag gebruikt was het aantal klachten zevenmaal hoger (OR =,; % BI,-,).. Effecten op de armen, ellebogen, polsen en handen Naast effecten op de nek en/of schouders als gevolg van beeldschermwerk worden ook effecten op armen, ellebogen, polsen en/of handen waargenomen. Uit het systematisch literatuuronderzoek kwamen negen studies naar voren, waaronder zeven prospectieve cohort onderzoeken en twee dwarsdoorsnede onderzoeken. -,,0,- Alle onderzoeken staan samengevat in een tabel in bijlage E. In zes van de zeven cohort onderzoeken werden zowel de blootstelling aan beeldschermwerk als de gezondheidsuitkomsten (klachten aan de armen, ellebogen, polsen en/of handen) door de werknemers zelf gerapporteerd. In één onderzoek werd computergebruik zowel door zelfrapportage als door onafhankelijke registratie vastgelegd. In de eerder beschreven Deense longitudinale studie onder ruim 000 technisch medewerkers werden ook pijnklachten in de onderarm, de elleboog en pols-hand onderzocht. Kryger et al. (00) beschreven dat het gebruik van een muis (met de rechterhand) gedurende tot uur per week het risico op matige pijnklachten in de rechteronderarm verhoogde (OR =,; % BI,-,). Met een toename van het aantal uren muisgebruik steeg ook het risico; bij meer dan 0 uur per week gebruik van een muis was het risico zevenmaal hoger dan bij geen of gering muisgebruik (OR =,; % BI,-). Bij gebruik van een toetsenbord gedurende 0 uur of langer per week vonden de onderzoekers eveneens een significant verhoogd risico op matige pijnklachten in de onderarm (OR =,; % BI,-,). Bij aanvang van het onderzoek had,% van de medewerkers klachten van de rechteronderarm en % in de linkeronderarm. Na een periode van één jaar was de incidentie van nieuwe klachten in de rechteronderarm,% en 0,% in de linker. Uit het lichamelijk onderzoek bleek dat geen van deze nieuwe gevallen een gevolg was van een zenuwbeknelling. Twee jaar later publiceerden Lassen et al. resultaten met betrekking tot pijnklachten in de elleboog en de pols-hand. Gebruik van een muis vanaf uur per week verhoogde het risico op pols-hand- (OR =,; % BI,-,) en elleboogklachten (OR =,; % BI,-,0). Voor alle onderzochte pijnklachten namen de risico s toe met een toename van het aantal uren muisgebruik per week. Bij 0 uur of langer per week waren de risico s op pols-hand- en elleboogklachten drie- tot viermaal hoger dan bij geen of gering muisgebruik (OR pols =,0; % BI,-,; OR el =,; % BI,-,). De associaties tussen toetsenbordgebruik en Pagina

19 pijnklachten aan de elleboog of pols-hand waren minder uitgesproken dan die voor muisgebruik. Alleen voor pols-handklachten werd een significant verhoogd risico gevonden bij 0 uur of langer per week gebruik van een toetsenbord (OR =,; % BI,-,). Bij aanvang van het onderzoek rapporteerde,% van de deelnemers pijnklachten aan de rechterelleboog (,% ernstig) en,% klachten aan de rechterpols-hand (,% ernstig). Na een periode van een jaar had,% van de deelnemers klachten aan de rechterelleboog (,% ernstig) ontwikkeld; voor de rechter pols-hand was dat % (,0% ernstig). Vergelijkbare effecten van muisgebruik werden gevonden in de eerder beschreven prospectieve cohort studie onder Zweedse computergebruikers. Hagberg et al. (00) constateerden dat bij een half uur tot drie uur muisgebruik per dag het risico op verminderde productiviteit ten gevolge van klachten aan de onderarmen en handen significant was toegenomen (HR =,; 0% BI,-,0). Bij langer dan drie uur per dag werken met een muis was dit risico echter niet significant verhoogd (HR =,; 0% BI 0,-,). Er werden geen associaties gevonden tussen het aantal uren computergebruik, gegevensinvoer per dag, of continu computergebruik zonder pauze en een verminderde arbeidsproductiviteit vanwege onderarm-handklachten. Tornqvist et al. (00) onderzochten het optreden van arm-hand symptomen in hetzelfde cohort. 0 Werknemers die minimaal een half uur per dag een muis gebruikten hadden circa anderhalf keer meer kans op arm-handklachten (OR =,; % BI,0-,0) dan werknemers die minder dan een half uur per dag met een muis werkten. Bij drie uur of meer per dag werken met een muis was dit risico nog verder toegenomen (OR =,0; % BI,0-,0). De incidentieratio van arm-handklachten was gevallen per 00 persoonjaren. Ook in dit onderzoek werden geen associaties tussen armhandklachten en het aantal uren computergebruik, gegevensinvoer of continu computergebruik zonder pauze gevonden. In het tweejarig prospectieve cohortonderzoek van IJmker et al., zie paragraaf., bleek dat werknemers die rapporteerden vier uur of langer per dag een computer te gebruiken bijna tweemaal zoveel risico hadden op arm-pols-handklachten (RR =,; % BI,-,) dan werknemers die minder dan vier uur per dag blootgesteld waren. De onderzoekers vonden geen associatie tussen arm-pols-handklachten en zelfgerapporteerd muisgebruik of geregistreerd computer-, muis- of toetsenbordgebruik. De incidentie van ernstige arm-pols-handklachten per drie maanden varieerde tussen, en,%. Marcus et al. (00) onderzochten in een prospectief cohort onderzoek onder circa 00 computergebruikers risicofactoren voor spierskeletaandoeningen. De deelnemers rapporteerden wekelijks het aantal uren toetsenbordgebruik en klachten aan de hand-arm. Werknemers met hand-arm klachten werden klinisch onderzocht. De onderzoekers vonden een verhoogd risico op hand-armsymptomen en aandoeningen per uur toetsenbordgebruik per week (HR =,0; % BI,0-,0). In een prospectieve cohort studie gebaseerd op bijna tweeduizend kantoormedewerkers, waarvan 0% vrouwen, onderzochten Juul-Kristensen et al. in 00 het effect van computergebruik op de frequentie en intensiteit van elleboogklachten. Uit deze studie bleek dat vrijwel de hele dag werken met een Pagina

20 0 0 0 computer geen verhoogd risico op het optreden van elleboogklachten (OR =,0 [% BI 0,0-,]) opleverde. Twee dwarsdoorsnede onderzoeken naar computergebruik en pols-handklachten ondersteunen de resultaten uit de longitudinale studies. Shuval (00) vond in een onderzoek onder computerprogrammeurs dat werknemers die rapporteerden meer dan zeven uur per dag met een computer te werken vier keer meer pols-handklachten (OR =,; % BI,-,) hadden dan werknemers die minder dan zeven uur per dag waren blootgesteld. Bij langer dan negen uur per dag computergebruik was er geen significante associatie met het aantal pols-klachten (OR =,; % BI 0,-,). Uit het dwarsdoorsnede onderzoek van Walker-Bone et al. (00) onder ruim 000 patiënten van twee huisartsenpraktijken kwam naar voren dat het optreden van aspecifieke polsklachten niet significant toenam bij gebruik van een toetsenbord gedurende één uur of langer per dag (OR =,; % BI 0,-,). Tenosynovitis van de pols daarentegen kwam onder die werknemers drie keer vaker voor (OR =,; % BI,-,).. Carpaal tunnel syndroom In een dwarsdoorsnede onderzoek onder 00 deelnemers (leeftijd - jaar), als onderdeel van grotere population based studie, onderzochten Atroshi et al. (00) het ontstaan van carpaal tunnel syndroom (CTS) als gevolg van toetsenbordgebruik op het werk. CTS is het optreden van tintelingen of doofheid in één van de handen als gevolg van een verminderde zenuwgeleiding. De mate van toetsenbordgebruik op het werk, werd door middel van een vragenlijst gemeten, terwijl CTS door middel van een vragenlijst, lichamelijk onderzoek en meting van de zenuwgeleiding werd vastgelegd. Er werd geen associatie gevonden tussen CTS en het aantal uren toetsenbordgebruik (minder dan een uur, tussen één en vier uur, en meer dan vier uur per dag). De prevalentieratio s waren respectievelijk 0, (% CI 0.-.), 0, (% CI 0.-.) en 0, (% CI 0.-.) voor de verschillende blootstellinggroepen. Een vergelijkbare bevinding was in 00 gedaan door Andersen et al. (00). In een prospectieve cohort studie onder ruim 000 werknemers vonden zij na een followup periode van een jaar geen associatie tussen toetsenbordgebruik en CTS symptomen. Daarentegen bleek dat gedurende 0 uur of langer per week met een muis werken geassocieerd was met een significant verhoogd risico voor CTS symptomen in de rechterhand (OR =,; % BI,-,). Na één jaar bleek,% van de onderzochte werknemers CTS symptomen ontwikkeld te hebben of een verergering van de klachten te meldden; van dit percentage had slechts,% symptomen van de mediane zenuw. Pagina 0

21 Nek-, schouder- en armklachten bij studenten Uit het systematisch literatuuronderzoek kwamen zeven onderzoeken naar voren die de gezondheidseffecten bij studenten als gevolg van blootstelling aan beeldschermwerk onderzochten, waaronder drie prospectieve cohortstudies en vier dwarsdoorsnede onderzoeken. - Alle onderzoeken staan samengevat in een tabel in bijlage F. In twee van de drie longitudinale onderzoeken werd als gevolg van computergebruik een verhoogd risico op het optreden van pijnklachten in de armen, nek, schouders of bovenrug gevonden.,0 Chang et al. (00) vonden dat van de dertien mannelijke studenten degenen die, uur of langer per dag een computer gebruikten bijna tweemaal meer risico liepen op klachten aan het bewegingsapparaat (OR,; % BI,-,) dan mannelijke studenten die minder met een computer werkten. Voor vrouwelijke studenten (n = ) werd geen significant verhoogd risico op deze klachten gevonden. De follow-up periode van dit onderzoek was drie weken. De prevalentie van matige of ernstige klachten onder de deelnemende studenten was %. Grimby-Ekman et al. (00) onderzochten in een prospectieve cohort studie met een follow-up periode van twee jaar het optreden van klachten aan de nekbovenrug als gevolg van computergebruik onder 00 studenten. Bij meer dan twee periodes van vier uur computergebruik per week bleek dat studenten een verhoogd risico hadden op klachten van de nek-bovenrug (OR,; % BI,-,). De prevalentie van klachten onder de deelnemende studenten was %. 0 In een zes maanden durend onderzoek onder scholieren (gemiddelde leeftijd jaar) vonden Brink et al. (00) geen significante associatie met het ontstaan van pijnklachten in armen, nek of schouders bij computergebruik ( uur en minuten per dag: OR=,; % BI 0,-,), uur per week: OR =,; % BI 0,-,). Behalve de longitudinale studies werden ook een aantal dwarsdoorsnede onderzoeken gevonden. - Ook uit deze onderzoeken onder studenten blijkt dat computergebruik tot meer klachten van de armen, nek en schouders leidde. In 00 voerde Schlossberg een vragenlijstonderzoek uit onder 00 studenten om de associatie tussen computergebruik en klachten aan de bovenste extremiteiten en de nek te evalueren. Aan de hand van de zelfgerapporteerde duur van computergebruik werden vier groepen samengesteld: een referentiegroep (minder dan 0 uur per week) en drie blootgestelde groepen (tussen 0 en uur per week, tussen 0 en uur per week, en 0 uren per week). Studenten die gedurende 0 tot uur per week, of gedurende 0 tot uur per week een computer gebruikten hadden respectievelijk meer dan viermaal (OR =,; % BI,-,) en zesmaal (OR =,; % BI,-,) meer klachten van de armen, schouder en nek dan de referentiegroep. In 00 voerde Palm een onderzoek uit onder bijna 000 studenten door middel van vragenlijsten. Bij uur of langer computergebruik per week meldden de vrouwelijke studenten significant meer pijnklachten in de onderarmen (PR =,; % BI,-,0) en bij meer dan uur per week computergebruik significant meer nek- en Pagina

22 schouderklachten (PR =,; % BI,0-,). Menendez (00) vond in een onderzoek onder 0 studenten dat computergebruik leidde tot significant meer klachten van de bovenste extremiteiten (OR,; % BI,-,). Smith et al. (00) constateerden significant meer nekklachten (OR,; % BI,-,) onder ruim 000 studenten wanneer zij meer dan, uur per week een computer gebruikten.. Overige effecten Behalve de effecten op de nek, schouders, armen, ellebogen, polsen en handen, gepresenteerd in de voorafgaande paragrafen, bracht het systematisch literatuuronderzoek studies naar voren waarin andere effecten van beeldschermwerk zijn onderzocht. In deze paragraaf worden een aantal gezondheidseffecten beschreven die eveneens met beeldschermwerk in verband worden gebracht, zoals oogklachten, psychische aandoeningen en slaapstoornissen... Effecten op de ogen Uit het literatuuronderzoek werden zes dwarsdoorsnede onderzoeken gevonden die de relatie onderzochten tussen beeldschermwerk en verschillende typen oogklachten. - In 00 onderzochten Uchino et al. het optreden van droge ogen symptomen in een groep van meer dan 000 kantoorwerknemers die beeldschermwerk verrichtten. In deze studie werden zowel de blootstelling aan beeldschermwerk als de gezondheidsuitkomst met vragenlijsten gemeten. In vergelijking met een groep van minimaal blootgestelde werknemers (N=0; minder dan uur per dag) bleken werknemers meer droge ogen symptomen te hebben wanneer zij tussen twee en vier uur per dag (OR =,; % BI,0-,) aan een beeldscherm werkten of meer dan vier uur per dag (OR =,; % BI,-,). Klachten van het gezichtsveld en oogbeschadiging (glaucoom) als gevolg van beeldschermwerk werden door Tatemichi et al. (00) onderzocht. In dit onderzoek uitgevoerd bij circa 0 werknemers werd de blootstelling aan beeldschermwerk door middel van een vragenlijst gemeten en de gezondheidsuitkomsten door middel van een ophtalmologisch onderzoek vastgelegd. Werknemers bleken meer gezichtsveldklachten te hebben bij een middelmatig (minimaal één uur per dag gedurende minimaal vijf jaar; OR =,; % BI,0-,) of hoog (meer dan vier uur per dag gedurende minimaal 0 jaar; OR =,; % BI,-,0) gebruik van een beeldscherm in vergelijking met minder blootgestelde werknemers. Werknemers met een hoge blootstelling aan beeldschermwerk hadden ook vaker een oogbeschadiging (glaucoom) (OR =,; % BI,-,) in vergelijking met minder blootgestelde werknemers. Woods (00) liet een vragenlijst invullen door meer dan 00 deelnemers en vond dat werknemers die beeldschermwerk deden (0.000 toetsenbordaanslagen per uur) tussen tweeënhalf (OR =,; % BI,-,) en zeven-en-een-half maal (OR =,; % BI,-,) meer oogklachten (vermoeidheid, droge ogen) rapporteerden dan werknemers die minder beeldschermwerk verrichtten. Deze bevindingen werden door Pagina

23 0 0 Ye et al. (00) bevestigd : in vergelijking met een groep niet blootgestelden hadden werknemers meer oogklachten wanneer zij minder dan vijf uur per dag (OR =,; % BI,-,) of meer dan vijf uur per dag (OR =,; % BI,-,) met een beeldscherm werkten. In een dwarsdoorsnede onderzoek onder bijna 000 scholieren toonde Khader (00) aan dat onder scholieren die met computers werkten meer myopie voorkwam (OR =,; % BI,0-,)... Psychische aandoeningen In het literatuuronderzoek werd één dwarsdoorsnede onderzoek gevonden van Ye et al. (00) die de relatie tussen beeldschermwerk en psychische aandoeningen onderzocht. Ongeveer 0 kantoorwerknemers deden mee aan dit onderzoek waarbij zowel de blootstelling als de gezondheidsuitkomst a door middel van een vragenlijst werd gemeten. Uit dit onderzoek bleek dat onder werknemers die vijf uur of langer per dag aan een beeldscherm werkten meer psychische aandoeningen (OR =,; % BI,-,) voorkwamen in vergelijking met werknemers die minder dan vijf uur per dag een beeldscherm gebruikten... Slaapstoornissen Uit het literatuuronderzoek werd één dwarsdoorsnede onderzoek gevonden van Yoshioka et al. (00) waarin de relatie tussen beeldschermwerk en slaapstoornissen werd onderzocht. Zowel de blootstelling aan beeldschermwerk als de gezondheidsuitkomst werd door middel van een vragenlijst gemeten. 0 In dit onderzoek werden alleen statistisch significante risicomaten gevonden voor een hoge blootstelling aan beeldschermwerk: werknemers die zes uur of meer per dag beeldschermwerk verrichtten hadden 0% meer slaapstoornissen dan werknemers die minder dan twee uur per dag aan een beeldscherm werkten (OR =,; % BI,-,).. Aandachtspunten bij epidemiologisch onderzoek Bij het onderzoeken van de epidemiologische literatuur werd de commissie belemmerd door verschillen in onderzoeksopzet en blootstellingmaat. a De vragen in de vragenlijst naar de psychische aandoeningen betroffen: lost sleep, feeling of being under strain, inability to concentrate, feeling unable to play a useful role, inability to face problems, inability to make decisions, inability to overcome difficulties, feeling unhappy, lack of enjoyment in day-to-day activities, feeling depressed, lack of confidence and feeling of worthlessness. Pagina

24 Belang van de onderzoeksopzet Longitudinale studies waarin de blootstelling is bepaald voorafgaande aan het gezondheidseffect geven de minste kans op vertekening van de associatie tussen blootstelling en effect. Dergelijke studies geven het meest betrouwbare beeld. Bij patiënt-controle onderzoeken is weinig vertekening te verwachten wanneer de bepaling van blootstelling blind van de patiëntstatus heeft plaatsgevonden. Patient-controle onderzoeken waarin de blootstelling is gebaseerd op vragenlijsten of interviews hebben vergelijkbare problemen als dwarsdoorsnede onderzoeken, waarin de zelfgerapporteerde blootstelling kan zijn beïnvloed door de gezondheidsstatus. Om deze redenen kent de commissie meer waarde toe aan de resultaten afkomstig uit longitudinale studies. Ontbreken die dan richt zij zich op patient-controle onderzoeken, mits de blootstelling niet zelf gerapporteerd is. Dwarsdoorsnede onderzoek beschouwt de commissie alleen als indicatief voor een associatie... Zelf-gerapporteerde blootstelling en klachten In alle epidemiologische studies werd de blootstelling door de onderzochte personen zelf-gerapporteerd in vragenlijsten of interviews. Slechts in twee longitudinale onderzoeken werden onafhankelijke registraties van de duur van computergebruik verricht., Uit het onderzoek van IJmker et al. (0), waarin computergebruik zowel uit zelfrapportage als uit registratie werd verkregen, bleek dat zelfrapportage leidde tot overschatting van het aantal gebruiksuren. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat blootstelling vastgelegd door zelfrapportage minder valide is dan een gemeten blootstelling. - Van der Beek en Frings-Dresen signaleerden dat zelfrapportage beperkte informatie over het optreden van taken en activiteiten leverde en dat Further information can be obtained from observations, which can best be combined with direct measurements of exposure to posture, movement, and exerted forces to achieve exposure profiles by occupational task. Heinrich constateerde dat computergebruikers in het algemeen hun totale computergebruik met meer dan anderhalf uur overschatten., Zelfrapportage van de duur van computergebruik houdt weliswaar een risico in voor overschatting van de blootstelling, er zijn echter duidelijke relaties gevonden met gezondheidsklachten. De commissie sluit daarom niet uit dat zelfrapportage als het om beeldschermwerk gaat deels ook een maat is van de ervaren lichamelijke belasting, wat niet geldt voor onafhankelijke registratie. De commissie veronderstelt dat zelfgerapporteerd computergebruik een maat kan zijn voor de tijdsduur die besteed wordt aan computergerelateerde activiteiten. Zij beschouwt zelfrapportage van de duur van beeldschermwerk dan ook als een acceptabele methode. Ook bij de gezondheidseffecten was voornamelijk sprake van zelfrapportage, met name als het lokale (pijn)klachten betrof. In enkele longitudinale onderzoeken werd daarnaast ook lichamelijk onderzoek verricht. Het in kaart brengen van lokale aspecifieke (pijn)klachten kan volgens de commissie alleen via zelfrapportage plaatsvinden, die methode beschouwt zij als voldoende betrouwbaar. Pagina