Waterhuishouding nieuwe glastuinbouwlocaties

Transcriptie

1 Waterhuishouding nieuwe glastuinbouwlocaties onderzoek naar scenario's, haalbaarheid en kosten Definitief Provincie Zuid-Holland Grontmij Nederland B.V. Waddinxveen, 6 oktober 2009

2 Verantwoording Titel : Waterhuishouding nieuwe glastuinbouwlocaties Subtitel : onderzoek naar scenario's, haalbaarheid en kosten Projectnummer : PN Referentienummer : Revisie : Datum : 6 oktober 2009 Auteur(s) : Ir. P. Postma adres : petrus.postma@grontmij.nl Gecontroleerd door : Ing. J.C. van den Berg Paraaf gecontroleerd : Goedgekeurd door : Paraaf goedgekeurd : Contact : Coenecoop PH Waddinxveen Postbus AD Waddinxveen T F midwest@grontmij.nl Pagina 2 van 34

3 Inhoudsopgave Opgave en methodiek... 4 Inleiding Opgave Methodiek Componenten duurzame waterhuishouding... 5 Inleiding Voorkomen wateroverlast... 5 Nagenoeg nulemissie Zelfvoorzienendheid waterbehoefte Organisatie en financiering... 9 Organisatie Financiële haalbaarheid Uitgangspunten en scenario s Uitgangspunten Uitgangspunten Gietwatervolumes Modellen Voorkeursscenario per gebied Gebiedsspecifieke informatie - Kaag en Braassem Gebiedsspecifieke informatie Oostflakkee Beoordeling van de modellen Voorkeursmodel Kaag en Braassem Veender Polder / Polder Oudendijk Voorkeursmodel Kaag en Braassem Polder Vierambacht Voorkeursmodel Oostflakkee Gevoeligheidsanalyse en conclusies Gevoeligheidsanalyse Verwachtingen Conclusie Bijlage 1: Bijlage 2: Waterketenprojecten in de glastuinbouw Locatiespecifiek kaartmateriaal Pagina 3 van 34

4 1 Opgave en methodiek 1.1 Inleiding Grontmij is door de provincie Zuid-Holland gevraagd realistische mogelijkheden van een duurzame waterhuishouding binnen beoogde compensatielocaties glastuinbouw Oostflakkee en Kaag en Braassem te bepalen. 1.2 Opgave Onder een optimaal duurzame waterhuishouding wordt verstaan; (1) voldoen aan de normen voor wateroverlast, (2) een nagenoeg nul- emissie van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen en (3) geheel zelfvoorzienend in de gietwaterbehoefte (zonder brijnlozing in de bodem). Deze termen zijn nader ingevuld in het ontwerp waterplan van de provincie Zuid-Holland. Aan Grontmij de vraag hoe deze wensen het best gerealiseerd zouden kunnen worden wanneer grootschalige glastuinbouwontwikkeling op één van de studielocaties aan de orde is. Er bestaan goede mogelijkheden voor het combineren van waterberging voor een glastuinbouwgebied met het landschappelijk inpassen van het te ontwikkelen gebied. Dit geldt vooral voor het oppervlaktewater en in mindere mate voor hemelwaterberging ten behoeve van gietwater. Bij het landschappelijk inpassen van een hemelwaterberging treedt een belangrijk knelpunt op; om hemelwater efficiënt voor gietwater te kunnen gebruiken moet het water geïsoleerd blijven van grondwater en oppervlaktewater. Dit betekent dat gewerkt moet worden met foliebakken of stalen silo s. Daarbij geldt dat hoe hoger de opslagvoorziening, hoe efficiënter de oppervlaktebenutting. Afhankelijk van de bodemopbouw kunnen deze voorzieningen verlaagd aangelegd worden. Er kan ook gekozen worden om hemelwater te bergen in het oppervlaktewater. Vervolgens is het voor gietwater van voldoende kwaliteit noodzakelijk om te zorgen voor een (collectieve) waterzuiveringsinstallatie. Hier staan wel hogere kosten en organisatorische lasten tegenover. 1.3 Methodiek Binnen de kaders van het Waterplan zijn vijf scenario s ontwikkeld die van elkaar verschillen op het gebied van techniek, integraliteit en organisatie. Deze scenario s zijn gebaseerd op bestaande of in ontwikkeling zijnde projecten en een referentiesituatie. Aan de verschillende scenario s zijn voor zover mogelijk parameters verbonden op het gebied van organisatie (individuele versus collectieve voorzieningen voor berging en zuivering), inhoud (wateroverlast, emissies en zelfvoorzienendheid) en economische rentabiliteit. De resultaten worden in een tabel voor de vijf scenario s inzichtelijk gemaakt. Vervolgens worden locatiegebonden factoren in overweging genomen (aanwezigheid zuiveringscapaciteit, verzilting, mogelijkheden gietwateropslag enz.). Op basis van de tabel aangevuld met de locatiespecifieke gegevens wordt een afweging gemaakt tussen de verschillende scenario s. Deze afweging / beoordeling wordt afgestemd met de betrokken gemeenten en waterschappen, evenals een aantal specialisten uit het veld. Het resultaat bevat een aanbeveling voor de meest haalbare duurzame waterhuishouding (techniek, organisatie, financieel) voor de verschillende potentiële glastuinbouwlocaties, inclusief een gevoeligheidsanalyse. Pagina 4 van 34

5 2 Componenten duurzame waterhuishouding 2.1 Inleiding De kaders voor een duurzame waterhuishouding staan vermeld in het provinciale ontwerp Waterplan (2008). Op een iets hoger abstractieniveau spelen drie componenten een belangrijke rol in de waterhuishouding. Deze componenten worden hieronder omschreven. Figuur 1; schematische weergave waterhuishouding substraatteelt/ los van de grond (STOWA 2007_28) 2.2 Voorkomen wateroverlast Het provinciaal waterplan stelt dat er in glastuinbouwgebieden geen wateroverlast meer mag optreden door hevige regenval of tekorten door droge perioden. De oplossing moet gevonden worden in voldoende infrastructurele (opslag)middelen. In het noordwestelijk deel van Oostflakkee en het grootste deel van Kaag en Braassem speelt dit probleem meer dan gemiddeld omdat hier sprake is van risico s op wateroverlast in de huidige situatie. In 2015 moet aan de normen voor wateroverlast zijn voldaan. Nieuwe ontwikkelingen mogen de uitgangssituatie niet verslechteren maar bij voorkeur bijdragen aan de oplossing voor waterproblematiek in de omgeving (synergie). Er zijn twee samenhangende maatregelenpakketten die hierop toegepast kunnen worden; (1) compenserende (open) waterberging door toegenomen verhard oppervlak (verplicht volgens de keur van waterschappen) en (2) waterberging ten behoeve van gietwater met een toegevoegde waarde voor hemelwaterberging in geval van overlast. Bij beide pakketten is het realiseren van infrastructurele voorzieningen met voldoende transportcapaciteit van groot belang. Bij beide pakketten geldt dat er op individueel of collectief niveau georganiseerd kan worden. Pagina 5 van 34

6 Componenten duurzame waterhuishouding De samenhang tussen compensatieberging en gietwaterberging is dat wanneer de één robuust genoeg uitgevoerd wordt, de ander minder groot hoeft te zijn. In de praktijk worden er soms afspraken gemaakt over grote gietwaterbergingscapaciteiten waardoor de compensatie-eis in percentages bijgesteld wordt. Dergelijke afspraken kunnen op individueel en collectief niveau gemaakt worden. Bij vervangende niet-open waterberging is het van belang dat er voldoende garanties en zekerheid aan het waterschap gegeven kan worden over de beschikbaarheid van deze berging. 2.3 Nagenoeg nulemissie Het provinciaal Waterplan stelt in haar streefbeeld 2040 voor de Greenports de volgende doelen; Uitgaande van een duurzame waterhuishouding is de situatie bij de Greenports als volgt: - bij de opwerking van (ruw)waterbronnen tot beregenings- en gietwater ontstaan geen afvalstromen die niet duurzaam kunnen worden verwerkt (zoals sommige brijnsoorten); - er vinden geen brijnlozingen meer plaats die niet voldoen aan het Besluit Bodembescherming, Besluit Glastuinbouw en de Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren; - de waterkringloop is gesloten op bedrijfs-, cluster- of gebiedsniveau en losgekoppeld van het oppervlaktewater; - er vindt nagenoeg geen emissie meer plaats van nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen naar bodem, grond- en oppervlaktewater In deze paragraaf bezien we de volgende drie afvalstromen; (1) nutriënten, (2) gewasbeschermingsmiddelen en (3) brijn. Ten aanzien van nutriënten geldt over het algemeen dat deze prima gezuiverd kunnen worden op een rwzi, al staan daar soms forse kosten tegenover (vooral fosfaat). Overigens is niet elke rwzi ingericht op het zuiveren van fosfaten. Nutriëntenzuivering op een rwzi is een duurzame strategie, de vraag is echter of er niet een (economisch) interessantere zuivering mogelijk is waarbij eventueel nutriënten terug gewonnen kunnen worden. Het knelpunt is dat het afvalwater uit de glastuinbouw "dun water " is met weinig organisch materiaal wat de werking van een rwzi juist minder efficiënt maakt. Waterschappen zijn over het algemeen niet blij met afvalwater uit de glastuinbouw op een rwzi. Voor het zuiveren van gewasbeschermingsmiddelen geldt dat een rwzi hierop niet ingericht is. Met andere woorden, een rwzi zuivert geen gewasbeschermingsmiddelen. Hiervoor zal in de toekomst een andere vorm van zuivering gangbaar moeten worden, aangezien lozing van deze middelen op het watersysteem niet duurzaam is in het kader van de KRW. Brijnlozingen ten slotte kunnen door twee oorzaken optreden. In de eerste plaats door het toepassen van omgekeerde osmose op onttrokken grondwater. Deze brijnstroom wordt nu nog over het algemeen terug gebracht in het 2 e watervoerend pakket. De provincie stelt in het waterplan dat dit niet wenselijk is en voert nu nog een gedoogbeleid to medio Daarna zal het Lozingenbesluit Bodembescherming onverkort van kracht zijn. Als geen oplossing wordt gevonden voor de brijnlozing, dan zal onttrekking van grondwater ten behoeve van gietwater per 2013 waarschijnlijk niet meer mogelijk zijn. Begin 2010 wordt het brijnbeleid geëvalueerd en dan moet ook duidelijk worden of, waar en in welke mate brijnlozingen in de bodem mogelijk blijven. In dit onderzoek wordt uitgegaan van een situatie waarin brijnlozing niet mogelijk is en er geen alternatieve techniek bestaat voor het verwerken van deze afvalstroom. In de gevoeligheidsanalyse wordt aandacht besteedt aan een scenario waarbij een oplossing gevonden is voor de afvoer van brijn. Een tweede stroom betreft het spuiwater (afvalwater) uit de glastuinbouw. Deze stroom bevat doorgaans een behoorlijke zoutconcentratie. Het aantal keren dat afvalwater gespuid wordt is erg bedrijfsspecifiek en kan variëren van 1 maal per week (piekmomenten gedurende een korte periode in de zomer) tot 1 maal per jaar. Ook de samenstelling ervan kan sterk variëren. Globaal genomen bevat het afvalwater (spui) weinig of geen organische materiaal, zwevende en bezinkbare stoffen. Afhankelijk van de teelt, het uitgangswater, het seizoen en de gebruikte voedingssamenstelling kan een vrij hoge concentratie aan nutriënten (bv. stikstof: mg/l Pagina 6 van 34

7 Componenten duurzame waterhuishouding en bv. fosfor: mg/l) en chloor vrijkomen. Normaal gesproken kan het spuiwater op een rwzi gezuiverd worden, in tegenstelling tot de brijnstroom uit onttrokken grondwater, omdat hier de concentraties te hoog zijn. Een glastuinbouwbedrijf mag volgens de wet (AmvB Glastuinbouw) geen brijn lozen op het riool en op het oppervlaktewater als het (meer dan) 200 mg/l CL bevat. Dus formeel kan er geen brijn geloosd worden. Dit probleem is te omzeilen door een gietwaterfabriek of decentrale zuivering te realiseren dan wel een wetswijziging door te voeren. Het waterschap Hollandse Delta stelt als eis dat het te lozen Cl gehalte niet hoger mag zijn dan het ontvangende oppervlaktewater. 2.4 Zelfvoorzienendheid waterbehoefte In de glastuinbouw wordt gietwater gemaakt uit de volgende bronnen; hemelwater, grondwater, oppervlaktewater en leidingwater. Het provinciaal waterplan stelt dat er alleen gebruik gemaakt mag worden van duurzame waterbronnen, dat het gebruik van hemelwater geoptimaliseerd moet worden en dat de glastuinbouw maximaal zelfvoorzienend is in haar gietwaterbehoefte. Voorop gesteld moet worden dat hemelwater dat benut wordt voor de tuinbouw, niet benut kan worden in het watersysteem. Doordat hemelwater wordt afgevangen in bassins, zal er minder overtollig hemelwater in het watersysteem terechtkomen. Consequentie voor het waterschap is dat er mogelijk meer zoetwater moet worden ingelaten gedurende droge warme perioden vanwege verdamping. Zelfvoorzienendheid wil dus niet zeggen dat er geen invloed is vanuit de glastuinbouw op het watersysteem. Wat is een duurzame gietwaterbron? Over grondwater is in het voorgaande al duidelijk gemaakt dat we er voor deze studie vanuit gaan dat het geen duurzame gietwaterbron is. Voor wat betreft oppervlaktewater kan ook gesteld worden dat het geen duurzame gietwaterbron is. De biologische en chemische kwaliteit is voor substraatteelt niet voldoende, dus er moet uitgebreid gezuiverd worden. Het risico op virussen en bacteriën in oppervlaktewater is voor veel tuinders te groot, waardoor er in de moderne substraatteelt bijna geen gebruik wordt gemaakt van deze bron. Bovendien leidt het onttrekken van oppervlaktewater (juist in droge periodes) tot ongewenste effecten op het watersysteem. Juist in de perioden met de grootste vraag is het aanbod van oppervlaktewater het kleinst en de kwaliteit het slechtst (meest zout). Een alternatieve mogelijkheid is om hemelwater op te slaan in een (nieuw te realiseren) gesloten waterplas en het vervolgens te gebruiken als gietwater. Leidingwater is duur en ondergaat ook een zuiveringsstap voor gebruik in de glastuinbouw (hoge concentraties Na en CL). Hiermee kan geconcludeerd worden dat hemelwater conform provinciaal beleid de meest duurzame gietwaterbron is. De uitdaging is dan ook de hoeveelheid neerslag in een tuinbouwgebied (en mogelijk ook daarbuiten) maximaal op te vangen en op te slaan. Jaarrond kan de glastuinbouw voor het grootste gedeelte voorzien in haar gietwaterbehoefte met hemelwater, zolang er maar genoeg opslagcapaciteit is. In dit kader speelt opslag in het 1 e watervoerende pakket een rol (kostentechnisch interessante opslagvorm bij goede rendementen infiltratie). Voor teelten met een grote watervaag geldt dit niet. Hiervoor zijn aanvullende gietwaterbronnen nodig (overschot bij de buren of elders). In de eerste plaats kunnen tuinders met een grote gietwatervraag vaak voorzien in die behoefte met overtollig hemelwater van een naastgelegen glastuinbouwbedrijf. Voorwaarde is wel dat er voldoende (collectieve) bergingscapaciteit gerealiseerd is. Voor hemelwater wordt gerekend met de gemiddelde en extreme neerslagpatronen zoals bekend bij het KNMI (2008). Daarvoor worden de volgende kentallen gehanteerd; Soort Neerslag (mm/jaar) Gemiddeld (nat) (droog) 648 Pagina 7 van 34

8 Componenten duurzame waterhuishouding Een andere potentiële aanvullende gietwaterbron is gezuiverd afvalwater. In een aantal projecten wordt de benutting van deze waterstroom in de glastuinbouw voorbereid. Nadrukkelijk wordt gesteld dat dit systeem zich in de praktijk nog niet bewezen heeft. Over hergebruik van industrieel proceswater in de glastuinbouw is nog niets bekend. In de studielocaties is hier geen sprake van. Ten slotte kan afgekoppeld regenwater een aanvullende gietwaterbron vormen, onder voorwaarde dat deze bron op korte afstand beschikbaar is en gezuiverd wordt voor gebruik. Pagina 8 van 34

9 3 Organisatie en financiering 3.1 Organisatie De belangrijkste trend die waarneembaar is in de glastuinbouw is die van schaalvergroting. Zeker waar het satellietgebieden zoals de studielocaties betreft zien we enkel nog grootschalige bedrijven verrijzen van 10 tot soms wel 50 hectare. Voor deze studie zijn twee aspecten van belang; Ondernemers met zeer grote bedrijven zijn beter in staat hun eigen waterhuishouding te regelen en ondernemers met zeer grote bedrijven willen graag de volledige controle houden op hun productieproces. Pas wanneer duidelijk substantiële economische voordelen te behalen zijn met samenwerking, zullen zij hiervoor kiezen. Ondernemers in de glastuinbouw houden niet van afhankelijkheid van andere partijen bij hun bedrijfsvoering omdat dat onoverzichtelijke risico s met zich meebrengt (virussen, bacteriën, leveringszekerheid, prijsontwikkeling, faillissementen). Het in eigen hand houden van de waterhuishouding is in die zin voor de tuinder een vorm van risicomanagement. Vanuit deze benadering brengt het opleggen van collectiviteit met betrekking tot waterhuishouding risico s met zich mee. Wanneer teveel randvoorwaarden gesteld worden bij afname van tuinbouwpercelen loopt met het risico dat de sector zijn interesse verliest. Risico s met betrekking tot collectiviteit staan op gespannen voet met de veronderstelde toegenomen milieuwinst die met collectiviteit behaald kan worden. De milieuwinst zit in het collectief verwerken van afvalwater, het collectief produceren van aanvullend gietwater uit afvalwater, het gezamenlijk bergen van hemelwater ten behoeve van gietwater en het gezamenlijk realiseren van de compensatieberging. Bij geclusterde voorzieningen moeten de risico s op ziekteoverdracht e.d. afgedekt worden. Als de tuinder gegarandeerd is van waterkwaliteit en waterkwantiteit, zal hij interesse hebben in een gezamenlijk systeem, waarbij de toegevoegde waarde van het systeem tot uiting kan komen in de kostprijs. De afzetbaarheid van de gronden staat of valt vervolgens met het kunnen onderbouwen van het voordeel voor de tuinder. In Nederland zijn diverse grootschalige glastuinbouwontwikkelingen in voorbereiding waarbij collectiviteit bij gietwatervoorziening en afvalwaterzuivering in de plannen meeganomen wordt. De mate van collectiviteit is hiermee een sterk sturend mechanisme voor de haalbaarheid van een duurzame waterhuishouding. De ontworpen scenario s zijn dan ook onderscheidend op dit gebied. 3.2 Financiële haalbaarheid Primair sturend voor de haalbaarheid van grootschalige glastuinbouwontwikkeling is de grondprijs. De grondprijzen in de glastuinbouw maken op dit moment een sterke daling door vanwege de economische crisis. Aangezien de ontwikkeling pas per 2015 aan de orde is, houden wij in deze studie geen rekening met de abnormale situatie zoals die zich nu voordoet. Wij gaan er vanuit dat de grondprijzen zich in 2015 gestabiliseerd hebben tot het niveau van Hoe hoger de grondprijs, hoe kritischer de ondernemer omgaat met de beschikbare vierkante meters. Is de prijs hoog, dan zal een ondernemer eerder zoeken naar alternatieve bergingsconcepten die minder ruimte vragen. Wij gaan ervan uit dat ervoor gekozen wordt waterberging en landschappelijke inpassing met elkaar te combineren. In dat geval kan ervoor gekozen worden Pagina 9 van 34

10 Organisatie en financiering de kosten voor de bergingsvoorziening te verdisconteren in de grondprijs voor de uitgeefbare kavels. Daarmee hoeft een ondernemer vervolgens op zijn kavel enkel een kleine (dag of enkele dagen) buffer aan te leggen. Een tweede spanning zit zoals al benoemd in de mate van collectiviteit. Liever meer investeren in een waterhuishouding die je zelf in de hand hebt dan minder investeren in een waterhuishouding waarbij je afhankelijk bent van anderen, als garanties op kwaliteit en kwantiteit niet gegeven kunnen worden. Ten slotte is het belangrijk te weten dat een ondernemer liever bij de bouw van zijn kas stevig investeert in een goede waterhuishouding, dan dat hij met een prijs per m 3 rekent. Gietwater wordt namelijk nog te weinig als economische productiefactor gezien in de glastuinbouw. Daar is water te goedkoop voor. De uitdaging is dus de voordelen in een business case inzichtelijk te maken. De veronderstelde substantiële economische voordelen die de ondernemer kan behalen met collectiviteit zijn de volgende; Efficiënte collectieve ruimtelijke accommodatie van compenserende waterberging leidt tot optimale bruto/netto verhouding op de glastuinbouwkavel. Dit voordeel kan vooral behaald worden door een rationele verkaveling in het glastuinbouwgebied en berging aan de randen / overhoeken. Afhankelijk van het ontwerp. Collectieve zuivering van afvalwater in het gebied leidt tot kostenvoordelen wanneer de VE-heffing afgeschaft wordt en de tuinders goedkoper zelf kunnen zuiveren. Afhankelijk van de zuiveringskosten voor een decentrale zuivering, afgezet tegen rioleringskosten. Collectieve gietwateropslag leidt tot kostenvoordelen voor de ondernemer met een grote watervraag. Hij hoeft geen duurder leidingwater aan te wenden maar kan goedkoop hemelwater van het overschot bij de collega s betrekken. Afhankelijk van de schaal, te overbruggen afstanden, teeltmix en de bandbreedte die het collectieve systeem in de toekomst kan accepteren. Andere voordelen zijn in geval van decentrale zuivering en levering van gietwater: gegarandeerd hoogwaardige zuivering en dus hoge kwaliteit gietwater zonder ziektekiemen e.d., deskundig personeel die zuiveringsproces optimaal aanstuurt (te duur voor individuele bedrijven). Deze zaken laten zich weer in kosten c.q. baten vertalen. Aspecten als duurzaamheid en leefbaarheid (open water) van het glastuinbouwgebied en de robuustheid van het watersysteem spelen mogelijk een belangrijke rol in de locatie en waterconcept keuze van de glastuinder in de toekomst. Pagina 10 van 34

11 4 Uitgangspunten en scenario s 4.1 Uitgangspunten Bij het onderzoek naar een optimale waterhuishouding voor de glastuinbouw is gerekend met de volgende uitgangspunten. Deze zijn voor zover nodig nader toegelicht in bijlage 1. Oppervlak 400 ha netto teeltoppervlak (provincie Zuid-Holland) Ontwikkelingsperiode (provincie Zuid-Holland) Grondprijzen Kaag en Braassem; 50/m 2 (oostelijk deel), 80/m 2 (westelijk deel) (Haskoning) Oostflakkee; 49/m 2 (Haskoning) Teeltwijze 100% Substraatteelt (provincie Zuid-Holland) Teelt Kaag en Braassem; 70% sierteelt, 30% groenteteelt (Haskoning) Oostflakkee; 30% sierteelt, 70% groenteteelt (Haskoning) Afvalwater - Geen brijnlozing door toepassing omgekeerde osmose op grondwater (provincie Zuid-Holland) - Afvalwaterstroom; gemiddeld 0,13m 3 /ha/jaar * 400 ha = 52m 3 /uur (Stowa). LTO rekent met een belasting van 0,5 m 3 /ha/uur * 400 ha = 200 m 3 /uur (LTO). Door middel van telemetrie zal deze belasting geleidelijk op het riool gebracht moeten worden. - Afvalwaterstroom na decentrale zuivering; 52 * 0,25 = 13m 3 /uur (Model Overbuurtse Polder; zuiveringsinstallatie dikt de afvalwaterstroom met 75% in) Rioleringskosten Er wordt, op basis van de Haskoning studie, gerekend met een gemiddeld bedrag van 6900/ha voor beide locaties. Pagina 11 van 34

12 Uitgangspunten en scenario s 4.2 Uitgangspunten Gietwatervolumes Watergift In de rapportage Waterketen Glastuinbouw Zuidplaspolder, haalbaarheidsstudie waterketensluiting (Aqua Terra Nova, 17 november 2008) zijn de volgende watergiften per teelt gegeven (gebaseerd op ervaringsgegevens 2008); Teelt Gift (l/m2/dag) Gift (m3/ha/jaar) Gift irt neerslag (mm/jaar) Tomaat traditioneel 2, Tomaat belicht 3, Paprika traditioneel 2, Paprika belicht 2, Snijbloemen belicht 3, Opkweek 1, Potplanten traditioneel 1, Op basis hiervan wordt een gemiddelde genomen voor (1)groente en (2)sierteelt. Ook wordt gerekend met de meest extreme vraag voor groente; Teelt Gift (l/m2/dag) Gift (m3/ha/jaar) Gift irt neerslag (mm/jaar) Groente extreem 3, Groente gemiddeld 2, Sierteelt gemiddeld 2, Gegeven de verhoudingen tussen groente en sierteelt geldt de volgende gift voor de studielocaties; Kaag en Braassem (30% groente, 70% sierteelt) Scenario Gift (l/m2/dag) Gift (m3/ha/jaar) Gift 400 ha (m3/jaar) Gemiddeld 2, ,24 mln. Groente extreem, 2, ,56 mln. sierteelt gemiddeld Oostflakkee (70% groente, 30% sierteelt) Scenario Gift (l/m2/dag) Gift (m3/ha/jaar) Gift 400 ha (m3/jaar) Gemiddeld 2, ,58 mln. Groente extreem, sierteelt gemiddeld 2, ,28 mln. Gietwaterbron Voor hemelwater wordt gerekend met de volgende neerslagprofielen (KNMI 2008); Soort Neerslag (mm/jaar) Neerslag 450 ha (m3/jaar)* Neerslag 490 ha (m3/jaar)** Gemiddeld 802 3,61 mln. 3,93 mln (nat) ,59 mln. 5,00 mln (droog) 648 2,92 mln. 3,18 mln. * Haskoning rekent met verhouding netto / fysiek glas = 400 / 450 ha), ** Fysiek glas plus open waterberging 40 ha (zie volgende paragraaf) Hieruit kan geconcludeerd worden dat wanneer de afvoercapaciteit voor hemelwater zodanig zwaar gedimensioneerd wordt dat zij al het hemelwater dat op de kassen valt kan transporteren naar collectieve bergingsbassins, er in een gemiddeld jaar alleen in Oostflakkee bij zeer intensieve groenteteelt sprake is van een gietwatertekort van ongeveer 0,35 mln. kubieke meter (4,28 3,93). Hierbij is nog niet gerekend met verliesfactoren zoals verdamping, daarnaast moet geconstateerd worden dat ontwikkelingen in de teelttechniek in de komende jaren waarschijnlijk zullen Pagina 12 van 34

13 Uitgangspunten en scenario s leiden tot een kleinere watervraag. Daarmee wordt de ruimte tussen de gemiddelde neerslag en de watervraag groter. Een aanvullende gietwaterbron zou gevormd kunnen worden door het effluent van de decentrale zuivering te gebruiken. Hiermee zou een volume van (75% van 52 m3/uur) ongeveer m3/jaar benut kunnen worden Berging Haskoning rekent met grondprijzen waarin voor Kaag en Braassem 15% en Oostflakkee 10% compenserende waterberging verdisconteerd is. De benodigde gietwaterberging die in de compenserende waterberging gerealiseerd kan worden bij collectieve opslag, zal ten minste zo groot moeten zijn dat zij voldoende capaciteit heeft om een droge periode te overbruggen. Op basis van het certificatieschema voor een Groen Label kas (Stichting Milieukeur) wordt voor de bergingscapaciteit globaal gerekend met 3000 m3/ha. Hiermee wordt 100% van het hemelwater geborgen. Voor 400 ha is dus een berging nodig van 1,2 mln. kubieke meter. Onder de aanname dat de waterkolom 3 meter hoog kan zijn is hiervoor ca. 40 ha gebied nodig. Dit correspondeert met de hoeveelheid compenserende waterberging in Oostflakkee (10%), voor Kaag en Braassem wordt er nog meer compenserend water gerealiseerd (15%). Hieruit kan voorlopig geconcludeerd worden dat wanneer 40 ha van de compenserende waterberging gebruikt kan worden als gietwaterbassin / buffer, er sprake is van voldoende voorraad om ook in droge jaren te voorzien in de gietwatervraag. Er zal nog wel nader onderzoek gedaan moeten worden naar de uiteindelijke dimensionering van de collectieve berging. Overigens kan de hoeveelheid hemelwater die op deze (open) berging van 40 ha valt ook toegerekend worden aan het volume hemelwater dat gebruikt kan worden voor gietwater. 4.3 Modellen Om de drie componenten van een duurzame waterhuishouding ten opzichte van een eventuele gebiedsontwikkeling te kunnen plaatsen, zijn vijf verschillende scenario s ontworpen. Deze modellen verschillen van elkaar in inhoudelijke oplossingen, organisatie en rentabiliteit. Hieronder worden de scenario s geschetst; Traditioneel Het kas dekwater wordt zoveel mogelijk opgeslagen door middel van individuele waterberging (waterbassins, silo s, kelders of in het 1 e wvp). Er is veelal een overcapaciteit in waterberging om droge periodes te overbruggen. Leidingwater wordt als aanvullende gietwaterbron gebruikt. Zowel het bedrijfs- als het huishoudelijk afvalwater wordt via het riool afgevoerd naar een regionale waterzuiveringsinstallatie (RWZI). Gietwater bv De belangrijkste gietwaterbron is hemelwater opgeslagen in een grootschalige collectieve berging. Via speciaal aangelegde gietwaterplassen wordt hemelwater opgeslagen in een centrale waterberging en via een gesloten leidingsysteem naar de individuele berging van de kassen gebracht. Het bedrijf GietWater bv. zorgt via een gietwater productiebedrijf voor winning, zuivering en distributie van het water. In dit collectieve gietwatersystemen geldt een prijs, kwaliteiten leveringgarantie. Het afvalwater wordt via het riool afgevoerd naar een RWZI. `Model Overbuurtse Polder` Het hemelwater wordt zoveel mogelijk opgeslagen in individuele waterbassins, silo s, kelders of in het 1 e wvp. Er is veelal een overcapaciteit in waterberging om droge periodes te overbruggen. Zowel het bedrijfs- als het huishoudelijk afvalwater wordt via een rioleringstelsel naar een Pagina 13 van 34

14 Uitgangspunten en scenario s decentrale afvalwater zuiveringsinstallatie (AWZI) gebracht. Hier wordt het water gezuiverd zodat het gebuikt kan worden voor aanvullende gietwaterlevering. Dit water kan direct worden geleverd of wordt gebufferd in het 1 e wvp. De decentrale AWZI heeft een restroom (brijn, ed.) welke wordt afgevoerd met het riool naar een centrale AWZI. `Model Rijssenhout` Het hemelwater wordt zoveel mogelijk opgeslagen in collectieve en individuele waterberging. De collectieve berging vindt plaats in bassins aan de randen van het kassengebeid, in kelders onder de kas en in het 1 e wvp. Zowel het bedrijfs- als het huishoudelijk afvalwater wordt via een rioleringstelsel naar een decentrale afvalwater zuiveringsinstallatie (AWZI) gebracht. Hier wordt het water gezuiverd zodat het gebuikt kan worden voor aanvullende gietwaterlevering. Dit water kan direct worden geleverd of wordt gebufferd in het 1 e wvp. De decentrale AWZI heeft een restroom (brijn, ed.) welke wordt afgevoerd met het riool naar een centrale AWZI. `Model Zuidplaspolder` Het hemelwater wordt zoveel mogelijk opgeslagen in een collectieve waterberging (bassins, silo s, kelders 1 e wvp) welke centaal in het gebied is gelegen. Vanuit de collectieve berging wordt het water via een leidingstelsel naar de individuele berging van de tuinders getransporteerd. Al het afvalwater uit het glastuinbouwgebied wordt gezuiverd in een decentrale AWZI. Hier wordt het water gezuiverd zodat het gebuikt kan worden voor aanvullende gietwaterlevering. Dit water kan direct worden geleverd of wordt gebufferd in het 1 e wvp. De restroom uit de AWZI wordt zoveel mogelijk ingedampt en als vast restproduct afgevoerd. Hier gaat het om een volledige waterketensluiting met waterdiensten in de vorm van afvalwaterverwerking en gietwatervoorziening. Primaire gietwaterbron Secundaire gietwaterbron Traditioneel Gietwater BV Model Overbuurtse Polder Model Rijssenhout Model Zuidplaspolder Hemelwater Hemelwater Hemelwater Hemelwater Hemelwater Leidingwater Oppervlaktewater Leidingwater Gietwaterberging Individueel collectief (90%) Individueel (10%) Afvalwater (glastuinbouw + huishoudelijk) Individueel Afvalwater (glastuinbouw + huishoudelijk) collectief (60%) Individueel (40%) Individueel en collectief Afvalwater (glastuinbouw + huishoudelijk) Collectief Gietwaterbereiding Individueel Collectief Inidividueel en collectief Lozing* 52 m 3 /uur 52 m 3 /uur 13 m 3 /uur 13 m 3 /uur 0 Leveringscapaciteit Collectief Tabel 1; overzicht scenario s * bij de lozingen is uitgegaan van globale onderzoeksresultaten van STOWA uit In de praktijk verwachten specialisten ( afhankelijk van de teeltmix) een kleinere afvalstroom die ook in de toekomst nog kleiner zal worden. Pagina 14 van 34

15 5 Voorkeursscenario per gebied 5.1 Gebiedsspecifieke informatie - Kaag en Braassem Waterberging; Het grootste deel van het studiegebied heeft risico op wateroverlast. Voor de Polder Vierambacht geldt voor het gehele zoekgebied een risico op wateroverlast. Het risico op wateroverlast in de Veender Polder en Polder Oudendijk heeft een grilliger patroon (bijlage 2). Het meest westelijke en zuidelijke deel van de polders hebben voor zover bekend geen risico op overlast, de andere delen hebben een hoog risico. Voor deze polders wordt momenteel een plan opgesteld. Doelstelling van het hoogheemraadschap van Rijnland is 15% compensatie in berging voor toegenomen verhard oppervlak. Rijnland wil meedenken over grootschalige gietwateropslag in waterpartij, geïsoleerd van opp. watersysteem. Bij voldoende ruimte voor peilstijging werkt deze mee aan bergingseis. Daarbij zoeken schap en gemeente bij eventuele glastuinbouwontwikkeling ook naar een bijdrage aan het bergingsprobleem voor de omgeving. Zuivering; In de regio ten oosten / zuidoosten van de Braassemermeer liggen verschillende kleine zuiveringen (ordegrootte tot 100 m3/uur) die water van een glastuinbouwlocatie zeker niet kunnen verwerken. Een optie voor de Polder Vierambacht zou de zuivering in Leimuiden kunnen zijn. Deze heeft overcapaciteit en zou op dit moment de afvalstroom na decentrale zuivering kunnen verwerken, maar is op dit moment ook in beeld in de optimalisatiestudie voor de kleine zuiveringen in de regio. Als wordt besloten om één of meer kleinere zuiveringen op te heffen en aan te sluiten op Leimuiden wordt het beeld qua overcapaciteit dus anders. Veender Polder / Polder Oudendijk; Ook hier is op dit moment nog ruimte om glastuinbouwafvalwater na decentrale zuivering te ontvangen. De zuivering in Nieuwe Wetering is mogelijk op de lange termijn toe aan een uitbreiding, waarbij dan mogelijk een combinatie gemaakt kan worden met glastuinbouwafvalwater. Maar het onderzoek naar de te verwachten benodigde capaciteit op lange termijn voor die zuivering loopt nog. Lange termijn is in ieder geval na 2015, maar waarschijnlijk op veel langere termijn. Voor beide deelgebieden geldt dat de zuivering in Woubrugge niet in staat is om een extra afvalwaterstroom te verwerken. Nader onderzoek moet aantonen of het interessant is een deel van de afvalwaterstroom op Woubrugge over te brengen naar een andere locatie ten gunste van de glastuinbouw. Verzilting; Toenemende verzilting wordt door het Hoogheemraadschap als bedreiging voor het gehele studiegebied gezien. Het oppervlaktewater in de Polder Vierambacht is nu al relatief zout. De zoutconcentraties in het grondwater zijn voor het gehele studiegebied hoger dan 200 mg/l. Dit proces mag niet versneld worden door de ontwikkeling van glastuinbouw. In het studiegebied treedt, op het meest noordoostelijke deel na, (zoute) kwel op.

16 Voorkeursscenario per gebied Gietwaterbronnen; Er zijn geen substantiële aanvullende waterbronnen in de omgeving van het gebied bekend. Wel doet het Hoogheemraadschap in het kader van kennisontwikkeling studie naar het gebruik van effluent uit een rwzi in Boskoop ten behoeve van de boomteelt. Dit zou ook voor de glastuinbouw resultaten op kunnen leveren. Opslag 1 e WVP; In het studiegebied mogelijk Figuur 2; studiegebied Kaag en Braassem (Haskoning) 5.2 Gebiedsspecifieke informatie Oostflakkee Waterberging; In het gehele gebied wordt aan de bergingsnorm voldaan. Doelstelling Hollandse Delta is 10% compensatie in berging voor toegenomen verhard oppervlak. Waterschap Hollandse Delta wil meedenken over grootschalige gietwateropslag in waterpartij, geïsoleerd van opp. watersysteem. in het gebied zijn kleilagen aanwezig die bij het bouwrijp maken toegepast kunnen worden om HWA bassins onder maaiveld aan te brengen zonder het risico op kwel. Een folie kan gebruikt worden om schone bassins te houden. Daarmee is isolatie van oppervlaktewater en hemelwater een goede optie. De ontwikkeling van glastuinbouw kan in het bestaande watersysteem worden geïntegreerd door de aanleg van (forse) bassins op percelen in het kassencomplex en door isolatie met het polderwater. Op deze wijze kan ook worden voldaan aan de waterbergingscompensatie. Zuivering; De zuiveringen op Oostflakkee zijn zeker niet in staat de afvalstromen uit de glastuinbouw te verwerken. Voor de komende tien jaar zoekt het schap naar een oplossing voor het capaciteitstekort op de zuivering ten zuidwesten van het studiegebied (zuivering Oude-Tonge). Wellicht is hier synergie te bereiken door in geval van decentrale zuivering in het glastuinbouwgebied een deel van het rioolstelsel af te koppelen en naar het studiegebied toe te brengen. De huidige capaciteit van de zuivering Oude-Tonge is niet voldoende om een extra stroom afvalwater te verwerken uit een groot glastuinbouwgebied. Door het nemen van een aantal maat- Pagina 16 van 34

17 Voorkeursscenario per gebied regelen kan de rwzi Oude-Tonge nog een aantal jaren blijven functioneren (afkoppelen dakvlakken). Een toekomstige renovatie van de zuivering zal mede afhangen van de te verwachten aanvoer van afvalwater en met name de samenstelling van dat afvalwater. Als dure investeringen moeten worden gedaan die niet voldoende worden afgedekt door de op te leggen VE's uit de afvalwaterstroom (het dun water effect), dan is het denkbaar dat een uitbreiding alleen wordt uitgevoerd voor huishoudelijk afvalwater. Onderzoek naar een gezamenlijke aanpak om de afvalwaterstromen toch naar de rwzi Oude-Tonge te brengen blijft voor WSHD open staan. Als de eis van 200 mg/l CL uit de AMVB wordt aangepast biedt Flakkee misschien meer opties voor lozen van brijn op oppervlaktewater omdat de delta zouter wordt. Ook het rechtstreeks injecteren van brijn in de effluentleiding van de rwzi of het poldergemaal is een optie die onderzocht kan worden. Hiervoor zal echter een separate spuileiding nodig zijn. Verzilting; Toenemende verzilting wordt door het schap mede door de discussie over het Krammer- Volkerak-Zoommeer als bedreiging voor het studiegebied gezien. Het gehele studiegebied is nu al relatief zout. Dit proces mag niet versneld worden door de ontwikkeling van glastuinbouw. De toename van verzilting is niet alleen een bedreiging voor het studiegebied maar een bedreiging in het algemeen voor het watersysteem op Goeree-Overflakkee. De landbouw vraagt om voldoende zoetwater. Het waterschap moet daarvoor zoetwater kunnen inlaten. Met een omringende gebied dat zouter wordt (Kierbesluit / Volkerrak-Zoom) wordt het inlaten van zoetwater lastiger. Daarnaast komt er veel brak water door kwel in het binnendijkse watersysteem terecht waarvoor extra doorspoeling met zoetwater nodig is. Een goede isolering van de watersystemen rond het glastuinbouwgebied zou dit probleem kunnen oplossen. Gietwaterbronnen; Er zijn geen substantiële aanvullende waterbronnen in de omgeving van het gebied bekend. In overleg met het schap is de zuivering Oude-Tonge niet in overweging genomen gezien de grote afstand en de onvoorspelbare kwaliteit van het effluent. In geval van zeer intensieve groenteteelt zal aanvullend onderzoek naar de kwaliteit van het effluent nodig zijn voordat aansluiting nader onderzocht kan worden. De enige bekende bron komt van het bedrijfsterrein bij Oude Tonge, hier is een afgekoppeld regenwaterriool aangelegd. De capaciteit van deze bron is echter beperkt. Er is ongeveer 1 ha verhard gebied aangesloten, waarmee de gemiddelde levering (802 mm*1 ha) m 3 per jaar is. Dit is op de bekende eventuele tekorten een verwaarloosbare hoeveelheid. Eventueel realiseren van deze bron is afhankelijk van de verhouding tussen investering (infrastructuur) en leveringscapaciteit. Opslag 1 e WVP; In het studiegebied niet goed mogelijk Figuur 3; studiegebied Oostflakkee (Haskoning) Pagina 17 van 34

18 Voorkeursscenario per gebied 5.3 Beoordeling van de modellen De spanning zit hem in de collectiviteit die je oplegt tegenover het milieurendement dat te behalen is. Wij constateren dat bij een optimale berging van hemelwater in collectieve voorzieningen er voldoende voorraad lijkt te zijn om in de gietwatervraag te voorzien. In beide studiegebieden bevinden zich geen zuiveringsinstallaties met voldoende capaciteit om het glastuinbouw afvalwater kunnen verwerken. Mede vanwege de te realiseren milieuwinst moet gekozen worden voor decentrale zuivering van het afvalwater. Wij constateren dat in het geval van resterende gietwatertekorten (vnl. zeer intensieve groenteteelt in Oostflakkee) gebruik van het effluent van de decentrale zuivering ten behoeve van aanvullend gietwater nodig zou kunnen zijn. Beide gebieden hebben te maken met kwel en verzilting. Oppervlaktewater en grondwater zijn als gietwaterbronnen uitgesloten. Primaire opgave is dus een maximale hemelwaterberging te realiseren. Definitieve uitspraken over een gietwatertekort zijn nog niet mogelijk. Daarvoor is te weinig bekend over teeltmix, ontwikkeling van de gesloten kas en de ontwikkelingen rondom het brijnbeleid. Voor aanvullende gietwaterbronnen kan gebruik gemaakt worden van gezuiverd afvalwater uit de decentrale zuivering. Daarnaast is gebruik van afgekoppeld regenwater een mogelijkheid. In Kaag en Braassem is het mogelijk gietwater op te slaan in de ondergrond, in Oostflakkee waarschijnlijk niet. Het is echter de vraag of gietwateropslag in de bodem noodzakelijk is, gezien de mogelijkheid grootschalige collectieve berging in combinatie met landschappelijke inpassing te realiseren. Ondernemers zijn niet gewend per m 3 te betalen voor hun gietwater. Collectiviteit moet dus een substantieel economisch voordeel bieden om geaccepteerd te worden. Dat is primair mogelijk door efficiënt ruimtegebruik, minder berging op bedrijfsniveau en (indien nodig) gezuiverd afvalwater tegen een prijs die onder die van leidingwater ligt (leidingwater is erg duur). Diverse ontwikkelingen (o.a. brijn beleid, KRW, waterbergingsproblematiek (Westland)) zorgen ervoor dat het aspect water steeds belangrijker wordt in de bedrijfsvoering van de glastuinders. Pagina 18 van 34

19 Voorkeursscenario per gebied 5.4 Voorkeursmodel Kaag en Braassem Veender Polder / Polder Oudendijk Model Rijssenhout Hemelwater wordt op zodanige wijze geborgen dat tuinders onderling gebruik kunnen maken van tekorten en overschotten. Het is aannemelijk dat daarvoor grootschalige collectieve berging in combinatie met landschappelijke inpassing de beste oplossing is. Wanneer daarvoor de compenserende waterberging gebruikt kan worden levert dat marginale meerkosten (aanleg folie) op. Voor de distributie van de kassen naar de berging en van de berging naar de kassen wordt gerekend met meerkosten van twee maal de riolering (gemiddeld 6900/ha); 2,8 mln. Vervolgens zal een zuiveringsstap ingebouwd moeten worden om het hemelwater gereed te maken voor gebruik als gietwater. Deze stap kan collectief, maar ook individueel uitgevoerd worden. Nader onderzoek moet uitwijzen of opslag van hemelwater in het 1 e watervoerende pakket een economisch interessante aanvullende oplossing is. Vanwege (1) de doelstellingen op lange termijn in het kader van de KRW, (2) het feit dat dun afvalwater uit de glastuinbouw slecht verwerkt kan worden op de rwzi en (3) de zuiveringen in het gebied niet ingericht zijn op een grote nieuwe afvalwaterstroom zal gekozen moeten worden voor decentrale zuivering. De kosten voor een decentrale zuiveringsinstallatie bedragen voor het project in de Overbuurtse Polder (85 ha glastuinbouw) 1,16 mln. (Aqua Terra Nova, 2007). Voor 400 ha kan globaal gerekend worden met een kostenpost van 5,5 mln. Het is vooralsnog niet aannemelijk dat een aanvullende gietwaterbron gezocht moet worden voor de tuinbouw. Daarmee kan het effluent van de decentrale zuivering op het oppervlaktewater geloosd worden. Hiermee zou een volume van (75% van 52 m3/uur) ongeveer m3/jaar op het oppervlaktewater gebracht worden. Mocht er wel sprake zijn van een aanvullende vraag, dan is gezuiverd afvalwater de eerste aannemelijke bron. Voor de resterende afvalwaterstroom van gemiddeld 13 m3/uur zal een rwzi gevonden moeten worden op een redelijke afstand van het gebied. Hiervoor zal nader onderzoek nodig zijn naar de capaciteiten op de zuiveringen in de omgeving in relatie tot de in ontwikkeling zijnde plannen voor herschikking en uitbreiding (Nieuwe Wetering / Woubrugge). Rioleringskosten zijn reeds in de begroting van Haskoning opgenomen. 5.5 Voorkeursmodel Kaag en Braassem Polder Vierambacht Model Rijssenhout Hemelwater wordt op zodanige wijze geborgen dat tuinders onderling gebruik kunnen maken van tekorten en overschotten. Het is aannemelijk dat daarvoor grootschalige collectieve berging in combinatie met landschappelijke inpassing de beste oplossing is. Wanneer daarvoor de compenserende waterberging gebruikt kan worden levert dat marginale meerkosten (aanleg folie) op. Voor de distributie van de kassen naar de berging en van de berging naar de kassen wordt gerekend met meerkosten van twee maal de riolering (gemiddeld 6900/ha); 2,8 mln. Vervolgens zal een zuiveringsstap ingebouwd moeten worden om het hemelwater gereed te maken voor gebruik als gietwater. Deze stap kan collectief, maar ook individueel uitgevoerd worden. Nader onderzoek moet uitwijzen of opslag van hemelwater in het 1 e watervoerende pakket een economisch interessante aanvullende oplossing is. Vanwege (1) de doelstellingen op lange termijn in het kader van de KRW, (2) het feit dat dun afvalwater uit de glastuinbouw slecht verwerkt kan worden op de rwzi en (3) de zuiveringen in het gebied niet ingericht zijn op een grote nieuwe afvalwaterstroom zal gekozen moeten worden voor decentrale zuivering. Pagina 19 van 34

20 Voorkeursscenario per gebied De kosten voor een decentrale zuiveringsinstallatie bedragen voor het project in de Overbuurtse Polder (85 ha glastuinbouw) 1,16 mln. (Aqua Terra Nova, 2007). Voor 400 ha kan globaal gerekend worden met een kostenpost van 5,5 mln. Het is vooralsnog niet aannemelijk dat een aanvullende gietwaterbron gezocht moet worden voor de tuinbouw. Daarmee kan het effluent van de decentrale zuivering op het oppervlaktewater geloosd worden. Hiermee zou een volume van (75% van 52 m3/uur) ongeveer m3/jaar uiteraard onder kwaliteitsvoorwaarden op het oppervlaktewater gebracht worden. Mocht er wel sprake zijn van een aanvullende vraag, dan is gezuiverd afvalwater de eerste aannemelijke bron. Voor de resterende afvalwaterstroom van gemiddeld 13 m3/uur zal een rwzi gevonden moeten worden op een redelijke afstand van het gebied. Hiervoor zal nader onderzoek nodig zijn naar de capaciteiten op de zuiveringen in de omgeving in relatie tot de in ontwikkeling zijnde plannen voor herschikking en uitbreiding (Leimuiden / Woubrugge). Rioleringskosten zijn reeds in de begroting van Haskoning opgenomen. 5.6 Voorkeursmodel Oostflakkee Model Rijssenhout Hemelwater wordt op zodanige wijze geborgen dat tuinders onderling gebruik kunnen maken van tekorten en overschotten. Het is aannemelijk dat daarvoor grootschalige collectieve berging in combinatie met landschappelijke inpassing de beste oplossing is. Wanneer daarvoor de compenserende waterberging gebruikt kan worden levert dat marginale meerkosten (aanleg folie) op. Voor de distributie van de kassen naar de berging en van de berging naar de kassen wordt gerekend met meerkosten van twee maal de riolering (gemiddeld 6900/ha); 2,8 mln. Op basis van onze gegevens is het niet aannemelijk dat opslag van hemelwater in het 1 e watervoerende pakket een economisch en technische interessante aanvullende oplossing is. Vanwege (1) de doelstellingen op lange termijn in het kader van de KRW, (2) het feit dat dun afvalwater uit de glastuinbouw slecht verwerkt kan worden op de rwzi en (3) de zuiveringen in het gebied niet ingericht zijn op een grote nieuwe afvalwaterstroom zal gekozen moeten worden voor decentrale zuivering. De kosten voor een decentrale zuiveringsinstallatie bedragen voor het project in de Overbuurtse Polder (85 ha glastuinbouw) 1,16 mln. (Aqua Terra Nova, 2007). Voor 400 ha kan globaal gerekend worden met een kostenpost van 5,5 mln. Het is aannemelijk dat bij zeer intensieve groenteteelt een aanvullende gietwaterbron gezocht moet worden voor de tuinbouw. Hiermee zou een volume van (75% van 52 m3/uur) ongeveer m3/jaar gebruikt kunnen worden als aanvullende gietwaterbron voor de tuinbouw. Deze keuze brengt echter wel hogere organisatorische kosten met zich mee. Is dit niet nodig, dan kan deze stroom uiteraard onder kwaliteitsvoorwaarden op het oppervlaktewater gebracht kunnen worden. Voor de resterende afvalwaterstroom van gemiddeld 13 m3/uur zal een rwzi gevonden moeten worden op een redelijke afstand van het gebied. Hiervoor zal nader onderzoek nodig zijn naar de capaciteiten op de zuiveringen in de omgeving in relatie tot de in ontwikkeling zijnde plannen voor herschikking en uitbreiding (Oude-Tonge). Rioleringskosten zijn reeds in de begroting van Haskoning opgenomen. Pagina 20 van 34

21 Gevoeligheidsanalyse en conclusies 6 Gevoeligheidsanalyse en conclusies 6.1 Gevoeligheidsanalyse Deze rapportage gaat over een duurzame waterhuishouding voor glastuinbouw die pas over vijf jaar ontwikkeld wordt. Verder dan een globale verkenning op basis van de huidige stand der techniek en de verwachtingen komen we dus nog niet. Een aantal factoren is van bijzonder belang voor de waterhuishouding en kunnen leiden tot een aangepast voorkeursmodel voor de studielocaties; Het is nog onduidelijk wat de resultaten zullen zijn van de evaluatie van het brijnbeleid. Mocht deze evaluatie leiden tot de conclusie dat brijnlozing toch mogelijk is binnen de wettelijke kaders, dan komt grondwater als gietwaterbron wellicht toch weer in beeld. Dat is een gunstige ontwikkeling voor de ondernemer, aangenomen dat de afvoerkosten voor brijn niet te hoog worden. Deze eventuele ontwikkeling laat de behoefte aan decentrale afvalwaterzuivering (KRW, dun water problematiek) overigens onverlet. De beoordeelde scenario s gaan bijna allen uit van technieken die nog niet in praktijk gebracht zijn. Het wel of niet slagen van de projecten in bijvoorbeeld de Overbuurtse Polder en de Zuidplaspolder zijn sturend voor de haalbaarheid van het gebruik van decentraal gezuiverd afvalwater als gietwater; In de berekeningen is uitgegaan van een bepaalde teeltmix met daaraan verbonden watervraag. De kwantitatieve gegevens zijn ontleend aan een rapportage van ATN (haalbaarheidsstudie voor de Zuidplas). Welke teelten er werkelijk komen en wat de watervraag en vuillast zal zijn is sturend voor het meest optimale model voor de waterhuishouding. Daar kunnen we in dit stadium niet te ver op vooruit lopen. Hoe de techniek zich in de komende jaren ontwikkelt (gesloten kas, nutriëntenwinning uit afvalwater, teeltinnovaties) is ook sturend. Ook hierover kunnen we nog geen uitspraken doen. Ook de technische ontwikkelingen op bedrijfsniveau (waterzuivering t.b.v. afbraak gewasbeschermingsmiddelen, waterzuivering t.b.v. verminderen groeiremming e.d.) kunnen nog een heel ander plaatje geven. Hoe geslotener een teler kan en durft te telen, des te minder proceswater er als afvalwater geloosd wordt en des te minder snel een decentrale zuivering interessant is. Ook dit aspect speelt voor beide gebieden. Bij de realisatie van een collectief systeem is de robuustheid van dat systeem een eerste vereiste. Dit om teeltwisselingen in het gebied moeiteloos op te kunnen vangen. Gaat een potplantenkweker in een volgend jaar rozen kweken, dan is zijn watervraag veel groter dan het jaar ervoor. Robuustheid wil dus zeggen dat het systeem variaties in watervraag en aanbod moeiteloos kan verwerken. De consequenties van dit beginsel zijn in deze studie nog niet expliciet meegenomen. 6.2 Verwachtingen Gegeven onze verwachting dat in de periode ; 1) De beleidsmatige uitgangspunten uit het provinciaal Waterplan vastgesteld worden; 2) Brijnlozingen in de bodem aan dermate scherpe eisen moeten voldoen dat grondwater geen aanvullende gietwaterbron meer kan zijn voor de tuinder; 3) Het project in de Overbuurtse Polder een succes genoemd kan worden omdat tegen een concurrerende prijs goed gietwater geleverd wordt; Pagina 21 van 34

22 Gevoeligheidsanalyse en conclusies 4) De grondprijzen in de glastuinbouw zich hersteld hebben, vergelijkbaar met het niveau van begin 2008; 5) De beleidsmatige druk op het vermijden van de aanwezigheid van gewasbeschermingsmiddelen in het oppervlaktewater toeneemt; 6) De beleidsmatige druk op het beginsel de vervuiler betaalt toeneemt; 7) De compenserende waterbergingsopgave voor de locaties in beginsel 15% (Kaag en Braassem) en 10% (Oostflakkee) is; Achten wij de volgende conclusie voldoende onderbouwd; 6.3 Conclusie Binnen de randvoorwaarden van het waterplan (zoetwatervoorziening, overlast, nutriënten glastuinbouw) is realisatie van duurzame glastuinbouw op beide locaties mogelijk tegen acceptabele meerkosten (ordegrootte 2/m 2 netto teeltareaal). Daarbij moet wel rekening worden gehouden met de volgende factoren. Gelet op de gemiddelde neerslag in West Nederland is het van uit duurzaamheid niet haalbaar om alleen grote watervragers te vestigen op de glastuinbouwlocaties. Zij vragen meer water dan jaarlijks aan neerslag opgevangen kan worden. Dit betekent dat moet worden gekozen voor een collectief systeem waarbij kleine watervragers water opvangen voor telers met een grote vraag. Dit betekent dus ook dat (met name voor Oostflakkee) nagedacht moet worden over hoe een gezonde teeltmix kan worden gerealiseerd op de locaties met zowel grotere watervragers als minder grote watervragers. Deze beperking kan vervallen indien een alternatieve bron voor zoetwatervoorziening (in aanvulling op het hemelwater) kan worden gevonden. De beschikbaarheid van alternatieve bronnen kan toenemen als er een oplossing wordt gevonden voor het brijn. In de evaluatie van het brijnbeleid, die begin 2010 plaats vindt, kan hiernaar worden gekeken. Daarnaast kan het gezuiverde afvalwater uit een decentrale zuivering hergebruikt worden als aanvullende gietwaterbron. Met name voor Oostflakkee is dit een oplossing en in mindere mate kan dit voor Kaag en Braassem een oplossing zijn. Nadere uitwerking van het ontwerp zal dit uitwijzen. De opslag van gietwater kan zowel individueel als collectief. Vanuit de combinatie met landschappelijke inpassing geldt echter een sterke voorkeur voor grootschalige collectieve opslag. Bij een grootschalige berging van ca. 40 ha kan ook in een droog jaar in de gietwatervraag voorzien worden. Vanuit duurzaam waterbeheer onderscheid de locatie Kaag en Braassem zich op dit punt van Oostflakkee dat daar ondergrondse gietwateropslag kansrijk is. Daartegenover staat dat de historische waterbergingsopgave in Kaag en Braassem hoger is, wat betekent dat het oppervlak water dat zal moeten worden aangelegd hier groter is. In Oostflakkee is geen sprake van een historische waterbergingsopgave. Beide locaties onderscheiden zich niet ten aanzien van emissies omdat op beide locaties moet worden uitgegaan van een decentrale zuivering. De geconcentreerde afvalstroom uit deze zuivering kan en zal op een rwzi verwerkt moeten worden. Het gezuiverde afvalwater kan uiteraard onder kwaliteitsvoorwaarden op het oppervlaktewater gebracht worden of als aanvullende gietwaterbron gebruikt worden. Pagina 22 van 34

23 Gevoeligheidsanalyse en conclusies Bijlage 1 Bijlage 1 Waterketenprojecten in de glastuinbouw Pagina 23 van 34

24 Bijlage 1: Bijlage 1 Waterketenprojecten in de glastuinbouw Model Model Rijssenhout Status / organisatie Haalbaarheidsfase en organisatie (businesscase opstellen) SGN projectmanagement Michiel Venne M ATN / VDW Ontwikkeling concept Omschrijving Voor PrimAviera is een innovatief gietwaterconcept ontwikkeld waarbij gietwater optimaal wordt hergebruikt. Zowel het bedrijfs- als het huishoudelijk afvalwater wordt gezuiverd in een afvalwaterzuivering. Het effluent (grijswater) wordt gebruikt als gietwater in de tuinbouw in plaats van lozing op het oppervlaktewater. De uitwisselbaarheid van gietwater van de verschillende kassenbedrijven wordt onderling afgestemd en uitgewerkt in een parkmanagementorganisatie. Hierin nemen alle gebruikers van het gebied een plaats in. Gietwater kan een rol spelen om ten tijde van droogte, de oppervlaktewaterkwaliteit gunstig te beïnvloeden. Het gietwater wordt opgeslagen in bassins. De bassins zijn gesitueerd in de zone evenwijdig aan de A4, de zone langs de Aalsmeerderweg en tussen, in of onder de kassen. Het gaat hierom een collectief systeem met een gedeeltelijk collectieve waterberging en distributie (nader uit te werken). De kwaliteit van het water dient aan een bepaalde standaard te voldoen. Evenwijdig aan de A4 loopt een bestaande watergang waar uiteindelijk overtollig water kan worden afgevoerd. Het bestaande glastuinbouwgebied ten oosten van de Aalsmeerderweg kent een ten opzichte van PrimAviera afwijkend peilvak. Tussen de A4 en de Aalsmeerderweg is een op de afvoer richting A4 gerichte waterstructuur ontworpen bestaande uit een aantal evenwijdige watergangen loodrecht op de Aalsmeerderweg. Ondergeschikte, nader te bepalen watergangen, zoals de sloten tussen de bedrijven, zijn niet op de Masterplankaart weergegeven. Dergelijke sloten zijn van ondergeschikte invloed op het functioneren van het watersysteem als geheel. In de uitwerking zal de invloed van de nader te bepalen sloten kwalitatief als kwantitatief worden meegenomen (Uitwerking masterplan en beeldwaliteit Primaviera 6 mei 2008, p12).

25 Bijlage 1: Bijlage 1 Waterketenprojecten in de glastuinbouw (Vervolg 1) Model Gietwater BV Erica en Klazienaveen Sinds 1987 in bedrijf Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) Hillie de Boer Coordinator In de tuinbouwcentra van Erica en Klazienaveen zijn al jaren collectieve gietwatersystemen in gebruik. Aan speciaal aangelegde gietwaterplassen wordt water onttrokken en via een gesloten leidingsysteem naar de kassen gebracht. GietWater b.v. zorgt via twee gietwaterproductiebedrijven voor winning, zuivering en distributie van het water. Voor dit gietwater geldt een prijs, kwaliteit- en leveringgarantie. Het bedrijf is een dochtermaatschappij van de Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD). Moderne ultrafiltratietechniek voorkomt verstopping van het druppelsysteem in de kassen. Bij ultrafiltratie berust de scheiding op de zeefwerking van het membraan. Het membraan bevat gaatjes die zo klein zijn dat alle zwevende deeltjes, inclusief bacteriën en virussen, worden tegengehouden. Het vuile water wordt met een geringe druk in de membranen (rietjes) geperst, waarna het vuil in de rietjes achterblijft en het relatief schone water door het membraanoppervlak stroomt. Dit gezuiverde water wordt, via de grote centrale buis die in het midden tussen alle membranen ligt, afgevoerd. Water uit de twee voormalige zandwinlocaties wordt na zuivering opgeslagen in een centrale waterberging (100m 3 /ha). Via een eigen leidingnet wordt dit gedistribueerd (max 4m 3 /uur/ha) naar de dagopvang van de tuinders. 80% van de telers in Erica en Klazienaveen (250 ha) hebben zich vrijwillig aangesloten in het nieuwe gebied Rundedal (120 ha) is het verplicht (

26 Bijlage 1: Bijlage 1 Waterketenprojecten in de glastuinbouw (Vervolg 2) Model Overbuurtse Polder VO-DO Grontmij projectmanagement ATN / VDW Ontwikkeling concept Bij dit concept wordt het afvalwater centraal in het gebied verzameld en gezuiverd tot gietwaterkwaliteit. De uitgangspunten bij dit concept zijn: 1. Gegarandeerd goede gietwaterkwaliteit 2. Hoge leveringszekerheid 3. Concurrerende prijs Het geproduceerde gietwater betreft de aanvulling op de hemelwatervoorziening die de bedrijven individueel hebben gerealiseerd. Door deze centrale voorziening ontstaat een alternatief voor de toepassing van omgekeerde osmose op grondwater, waarbij de ingedikte brijn in een diepere bodemlaag wordt teruggebracht. Het concept, gietwaterproductie uit afvalwater, dat op basis van de scenariostudie is vastgesteld, bevat de volgende onderdelen: 1. Roostergoedverwijdering gecombineerd met zandvang, 2. Bergbezinkkelder, 3. Helofytenfilter, 4. Omgekeerde osmose (voorafgaand door µ-filter1), 5. Bodemopslag, 6. Distributie. 05/Aqua-Terra Nova 646c/RS_ Definitieve rapportage 18 april 2006

27 Bijlage 1: Bijlage 1 Waterketenprojecten in de glastuinbouw (Vervolg 3) Model Zuidplaspolder Blauwdruk Grontmij procesmanagement ATN / VDW Ontwikkeling concept Met het concept worden hoogwaardige systemen voor inzameling, zuivering en distributie van water gebundeld. De combinatie van waterzuiveringtechnieken is uniek en het totaal aan systemen kan als high-tech worden omschreven. Innovatie vindt plaats op met name de volgende onderdelen: Het betreft een unieke combinatie van waterzuiveringstechnieken, voor het op elkaar afstemmen van de zuiveringsstappen, dient nieuwe technologie ontwikkeld te worden. Het betreft een nog nooit vertoonde waterketensluiting voor een nieuw gebied, waarbij naast bedrijfsafvalwater ook huishoudelijk afvalwater kan worden aangewend om gietwater te bereiden. Voor de combinatie van technieken wordt een nieuwe integrale besturing op afstand ontwikkeld (waarmee het geheel het label 'high tech' meer dan verdient) Nieuwe waterdiensten in de vorm van gecombineerde afvalwaterverwerking en gietwatervoorziening. Nieuwe organisatievormen zullen worden ontwikkeld, waarbij de bedrijven gezamenlijk de afvalwaterzuivering ter hand nemen. In Nederland vindt dit tot op heden plaats onder publieke regie en bij sommige industriële sectoren op bedijfsniveau. De verwachting is dat de clustering middels de waterketen dezelfde ontwikkeling zal volgen als de energieclustering (28257/Aqua-Terra Nova 302b WK/RS, Eindconcept 30 juni 2009: 10)

28 Bijlage 2 locatiespecifiek kaartmateriaal

29 Bijlage 2: locatiespecifiek kaartmateriaal

30 Bijlage 2: locatiespecifiek kaartmateriaal (Vervolg 1)

31 Bijlage 2: locatiespecifiek kaartmateriaal (Vervolg 2)

32 Bijlage 2: locatiespecifiek kaartmateriaal (Vervolg 3)

33 Bijlage 2: locatiespecifiek kaartmateriaal (Vervolg 4)

34 Bijlage 2: locatiespecifiek kaartmateriaal (Vervolg 5)