Jaarrapportage geluidshinderklachten militaire vliegoperaties Datum 31 oktober 2011

Transcriptie

1 Jaarrapportage geluidshinderklachten militaire vliegoperaties 21 Datum 31 oktober 211 Status definitief

2 Colofon Ministerie van Defensie Commando Luchtstrijdkrachten Afdeling Missie Ondersteuning Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Luchtmachtplein 1 MPC92 A Postbus BB Breda

3 INHOUD Colofon 2 Inhoudsopgave 3 1. Inleiding 5 2. Klachten 6 3. Achtergronden geluidsklachten Rapportage 17 Lijst met afkortingen 24 Bijlagen A Laagvlieggebieden en routes Koninklijke Luchtmacht 25 B Ontvangen klachten landelijke klachtenlijn 26 C Vliegbasis Leeuwarden 3 D Vliegbasis Volkel 31 E Vliegbasis Eindhoven 32 F Defensie Helikopter Commando 34 F1 Vliegbasis Gilze Rijen 36 F2 Vliegbasis Deelen 37 F3 Maritiem Vliegkamp De Kooy 38 G Vliegbasis Woensdrecht 39 H Luchtmachtbasis De Peel 4

4 Pagina 4 van 41

5 1. Inleiding Militaire vliegoperaties geven frequent aanleiding tot geluidshinder. Defensie heeft voor het melden van deze geluidshinderklachten binnen de organisatie van het Commando Luchtstrijdkrachten een Bureau Geluidshinder opgenomen. Naast de coördinatie van geluidshinderklachten is dit bureau ook verantwoordelijk voor de (geluids)zonering van de militaire vliegbases. Aangezien militaire luchtvaartactiviteiten plaatsvinden met vergunning van de overheid, dan wel onder voorwaarden die de overheid gesteld heeft, is het gebruikelijk dat burgers zich bij het ondervinden van geluidshinder dan ook rechtstreeks tot de overheid wenden. Het op goede en correcte wijze afhandelen van geluidshinderklachten kan in belangrijke mate bijdragen aan het verstevigen van het maatschappelijk draagvlak voor de taken van het ministerie van Defensie in het algemeen of van de Koninklijke Luchtmacht in het bijzonder. Klachten kunnen afkomstig zijn van individuele burgers, van lagere overheden, van politieke partijen, belangengroepen (zoals Waddenvereniging) en van individuele politici. Klachten met betrekking tot geluidshinder kunnen worden gemeld op een daartoe ingericht antwoordapparaat onder het nummer: , of via een elektronische klachtenformulier op de website van Defensie ( in beheer bij het Bureau Geluidshinder van de Koninklijke Luchtmacht. In de nabijheid van de militaire vliegbases worden klachten vaak rechtstreeks ingediend bij de Staf communicatie van de betreffende vliegbasis. Al deze instanties kunnen de klachten zelfstandig afhandelen dan wel ter afdoening overdragen aan het Bureau Geluidshinder van de Koninklijke Luchtmacht. Onderdelen van de Koninklijke Luchtmacht reageren in beginsel op klachten die direct of indirect verband houden met lokale vliegoperaties. Naar aanleiding van de Jaarrapportage klachtenafhandeling 28 van het Bureau Geluidshinder zijn kamervragen gesteld naar de klachtenafhandeling van geluidshinderklachten. Bij de beantwoording van deze kamervragen is wederom aangegeven dat het Hoofd Bureau Geluidshinder primair is belast met de coördinatie van geluidshinderklachten. 1 Jaarlijks wordt een overzicht van de ontvangen klachten met betrekking tot militaire vliegoperaties opgesteld. Het jaarverslag wordt door tussenkomst van de Commandant der Strijdkrachten aangeboden aan de Minister van Defensie, de Militaire Luchtvaartautoriteit en vervolgens door tussenkomst van de Minister aan de Tweede Kamer. 1 Kamervragen Vaste Kamercommissie Defensie d.d. 23 februari 21; lijst nr.32123x-94. Pagina 5 van 41

6 2. Klachten 2.1 Doel Klachtenbehandeling Klachtenbehandeling heeft twee doelen: strategisch en tactisch. Het strategisch belang is gelegen in het creëren en/of behouden van draagvlak voor militaire luchtvaartoperaties. Dit is een langere termijn doelstelling. Voor de directe klachtenafhandeling speelt het tactisch aspect een grote rol, het verstrekken van informatie, kweken van begrip bij omwonenden van vliegbases en oefengebieden voor wat er is gebeurd. Klachtenbehandeling is daarom ook geen boekhoudkundig proces, niet het aantal klachten is van primair belang, maar veel meer het antwoord op de vragen: - wat is er gebeurd; - hadden we het kunnen voorkomen; - wat kunnen we doen om overlast in de toekomst te beperken en zo mogelijk te voorkomen. Het antwoord op deze vragen is cruciaal voor een goede klachtenafhandeling. Juist om in de toekomst klachten te voorkomen door betere voorlichting, betere vliegprocedures en het waar mogelijk strikter uitvoeren van deze procedures. 2.2 Klachtenafhandeling Conform Hoofdstuk 9 van de Algemene wet bestuursrecht ( Awb), beschikt ook Defensie over een klachtenregeling. 2 Een mondeling dan wel schriftelijk ingediende klacht dient ingevolge artikel 9:2 Awb door het bestuursorgaan zorgvuldig te worden behandeld. In eerste instantie zal moeten worden getracht de klacht op een snelle en informele doch zorgvuldige wijze af te doen tot tevredenheid van de klager. Zo kan bij een mondeling of telefonisch ingediende klacht het geven van opheldering of het aanbieden van excuses vaak een afdoende reactie zijn. Leidt behandeling van een mondelinge klacht niet tot genoegdoening van de klager, dan kan alsnog de procedure voor de schriftelijke klachtenbehandeling, neergelegd in de klachtenregeling, worden gevolgd. Ook bij schriftelijke klachten kan een snelle en informele behandeling resultaat hebben. Leidt dit echter niet tot genoegdoening voor de klager of leent een ingediende klacht zich niet meer voor een informele afhandeling, dan zal de meer formele weg van het indienen van een klaagschrift moeten worden gevolgd. De behandelaar van de klacht zal, met inachtneming van de in de regeling gegeven bepalingen, moeten onderzoeken in hoeverre de gedraging waarover wordt geklaagd behoorlijk dan wel (gedeeltelijk) niet behoorlijk is geweest. Voor het CLSK is de klachtenafhandeling beschreven in het Voorschrift Afhandeling geluidshinderklachten. 3 Klachten worden altijd uitgezocht. In eerste instantie gebeurt dit met een onderzoek naar de radarbeelden en indien noodzakelijk een gesprek met de vlieger om toe te lichten wat op het betreffende moment heeft geleid tot de situatie waarover geklaagd wordt. In zijn algemeenheid wordt dit niet als prettig ervaren, maar niet iedere klacht is een gevolg van een fout van bemanning of verkeersleiding. 2 Klachtenregeling Defensie; (DJZ, nr. C97/ , d.d. 1 oktober 23). 3 Voorschrift afhandeling geluidshinderklachten, Vastgesteld door CLSK bij besluit nr. CLSK 23758, d.d. 21 november 28 Pagina 6 van 41

7 Vaak is een klacht een vraag om informatie. In beginsel wordt iedere klager teruggebeld die daar prijs op stelt. In dit gesprek wordt de situatie uitgelegd en getracht begrip te creëren voor de situatie. Vaak is uitleg voldoende of een toelichting over minimum vlieghoogtes en dan wordt duidelijk gemaakt dat er niet van de regels is afgeweken. Indien de gedraging binnen de geldende regels valt, kan de genoegdoening bestaan uit het verstrekken van informatie aan de klager. Indien de gedraging als (gedeeltelijk) niet behoorlijk wordt beschouwd, kan de genoegdoening bestaan uit het aanbieden van excuses aan de klager en, zo mogelijk, het herstellen van de gedraging. Tevens dient te worden bekeken of er maatregelen noodzakelijk zijn om herhaling van de gedraging te voorkomen. Zo kan de klachtenprocedure het bestuursorgaan tevens informatie verschaffen over een mogelijk disfunctioneren van het betrokken dienstonderdeel. 2.3 Klachtenbehandeling De klachtenbehandeling (als totale procedure) kan worden gezien als een onderdeel van de handhaving of als een onderdeel van het bedrijfsproces van de geluidveroorzaker, een en ander afhankelijk van waar de klacht binnenkomt, aan wie die is gericht en wie deze behandelt. De klacht kan bijvoorbeeld worden gebruikt als gegeven door de handhaver, met als gevolg meer controle op dat punt. De VROM-Inspectie bekijkt bij haar toezicht ook de klachtenbehandeling, in het kader van haar toezichthoudende taak op milieuhygiëne rondom militaire luchthavens. 2.4 Commissie Overleg en Voorlichting Milieuhygiëne (COVM) Om de communicatie met de regio rond militaire luchtvaartterreinen met een vastgestelde geluidszone te verbeteren is in het verleden een Commissie Overleg Voorlichting en Milieuhygiëne ingesteld. De COVM is bedoeld voor overleg en voorlichting omtrent alle aspecten met betrekking tot geluidshinder rond deze luchtvaartterreinen. De commissie functioneert als een platform voor het opstellen van adviezen of het beantwoorden van vragen met betrekking tot milieuhygiëne. Dit betreft alle maatregelen en voorschriften ter vermindering van geluidshinder rond een luchtvaartterrein. 2.5 Aantallen klachten Jaartotalen Koninklijke Luchtmacht Pagina 7 van 41

8 Het aantal klachten dat gedeponeerd wordt, wordt nog vaak als maat gehanteerd voor de mate van hinder. Een dergelijke boekhoudkundige benadering geeft echter geen management informatie. Belangrijk is te achterhalen waarover men klaagt, wat is er gebeurd; het event. Erg belangrijk hierbij is de vraag of het voorkomen had kunnen worden en wat kan worden gedaan om het in de toekomst te voorkomen. 2.6 Indeling klachten Binnen het Commando Luchtstrijdkrachten worden alle klachten met betrekking tot militaire luchtvaart verzameld, zowel wat betreft geluidshinderklachten, geurhinder en laagvliegende luchtvaartuigen. Dit betreft klachten die binnen het plaatselijk verkeersleidingsgebied vallen maar ook klachten over vliegbewegingen die boven de rest van Nederland plaatsvinden. Daarnaast wordt onderscheid gemaakt tussen luchtvaart- en grondgebonden klachten (hieronder vallen ook milieuklachten). Daarnaast zijn niet alle klachten te herleiden tot de betreffende vliegbasis. Zo ontstaat het volgende klachtenbeeld: Inrichtinggebonden klachten: - Luchtvaartklachten - Grondgebonden klachten Niet-inrichtinggebonden klachten - Luchtvaartklachten - Milieuklachten 2.7 Luchtvaartklachten Alle klachten die te maken hebben met het opereren met luchtvaartuigen (inclusief taxiën) worden gecategoriseerd onder luchtvaartklachten. 2.8 Grondgebonden klachten Klachten als gevolg van activiteiten op de grond, zoals het proefdraaien van motoren, het werken met machines, autovervoer en het geblaf van bewakingshonden. 2.9 Inrichtinggebonden klachten Inrichtinggebonden klachten Leeuwarden Volkel Eindhoven Gilze Rijen De Kooij Woensdrecht De Peel Deelen Luchtgebonden Grondgebonden Pagina 8 van 41

9 In het kader van het milieujaarverslag worden, op verzoek van de Bestuursstaf (Directie Ruimte Milieu en Vastgoedbeleid), vanaf 26 inrichtinggebonden klachten m.b.t. geluidshinder van de diverse vliegbases gescheiden bijgehouden en geanalyseerd 4. Dit zijn de klachten die luchtvaartuigen en grondgebonden activiteiten op het onderdeel zelf veroorzaken door starten, landen, circuits en proefdraaien van motoren. Klachten over en-route verkeer buiten het plaatselijk verkeersleidinggebied of op grote hoogte waarvan de klachten bij een CLSKonderdeel zijn ingediend, worden niet aan een inrichting toegerekend. Ook klachten over laagvliegen en/of oefeningen buiten het plaatselijk verkeersleidinggebied, zoals de (meeste) laagvlieggebieden 5 en laagvliegroutes worden niet aan een specifieke inrichting toegerekend. 2.1 Transito verkeer Het Nederlands grondgebied wordt regelmatig overvlogen door jachtvliegtuigen die de schietrange op Vlieland bezoeken. Vanwege de ligging van Vliegbasis Eindhoven onder een militair trainingsgebied (de TMA-D) wordt Vliegbasis Eindhoven frequent geconfronteerd met klachten van buiten casu quo boven het plaatselijk luchtverkeersleidinggebied. Dit betreft zowel Nederlandse als andere militaire vliegtuigen Doorschrijden geluidsbarrière Doorschrijden geluidsbarriere Twee F-16 s van de Koninklijke Luchtmacht staan 24 uur per dag paraat om te worden ingezet bij de bewaking van het Nederlandse luchtruim, waaronder het uitvoeren van onderscheppingsvluchten. Deze taak wordt bij toerbeurt door Vliegbasis Leeuwarden en Volkel vervuld. Een van de taken waarvoor F-16 gevechtsvliegtuigen worden ingezet is wanneer een (burger) vliegtuig zonder enig radiocontact met een verkeersleidingstation, Nederland overvliegt. Dit is een moment waarop de F-16 s zo snel mogelijk richting het onbekende vliegtuig worden gestuurd om eventuele terreurdaden uit te sluiten. Hierbij komt het voor dat zij sneller vliegen dan het geluid. Een groot aantal van de klachten omtrent het doorschrijden van de geluidsbarrière is afkomstig uit gebieden binnen de invloedssfeer van de vliegcorridor voor testvluchten tussen Steenbergen en Tiel, waar sneller dan het geluid mag worden gevlogen. De overige klachten worden gegenereerd door het vliegen door de geluidsbarrière van daadwerkelijke onderscheppingsvluchten. Het merendeel van 4 Defensie Arbo & Milieu Informatie Systeem (DAMIS) B.3 aantal algemene milieuklachten. 5 GLV V (Oirschotse Heide) ligt geheel onder de CTR van Vliegbasis Eindhoven: GLV-VII ligt gedeeltelijk onder de CTR Vliegbasis Deelen. Pagina 9 van 41

10 deze klachten betreft een verzoek om informatie over de gehoorde knal en niet zozeer het geproduceerde geluid Klachtenprocedure Klachten worden ingediend zowel bij de Staf Communicatie van de betreffende militaire luchthaven en bij het gratis klachtennummer. Elke klacht wordt geregistreerd en genummerd. Daarna wordt elke klacht onderzocht door de lokale staf communicatie of het Bureau Geluidshinder om na te gaan of het vliegtuig de milieu- of luchtvaartwetgeving heeft overtreden. Er wordt onderzocht onder welke omstandigheden een vlieger toestemming heeft gekregen om bijvoorbeeld van de voorgeschreven route af te wijken. Indien de vlieger vigerende vliegvoorschriften heeft overtreden, zal Bureau Geluidshinder de piloot in het kader van een peer audit om uitleg vragen. Vervolgens wordt de klager op de hoogte gebracht van de definitieve bevindingen van de klacht. Indien is vastgesteld dat een vliegtuig inderdaad de vliegvoorschriften heeft overtreden, zal de commandant van de vlieger daarvan op de hoogte worden gesteld en kan mogelijk strafvervolging worden ingesteld. Indien maatregelen noodzakelijk worden geacht, raadpleegt Bureau Geluidshinder de Afdeling Jachtvliegoperaties (AJO), Afdeling Helikopter Operaties (AHO) of Afdeling Luchttransport en Lesvliegtuigen (ALTO) om verdere overlast te beperken, voor zover dat haalbaar is. Schriftelijke klachten worden eveneens afgehandeld door het Bureau Geluidshinder Telefonisch ingediende klachten Klachten over militaire vliegoperaties komen binnen bij Bureau Geluidshinder via het gratis landelijk klachtennummer. De klachten worden verzameld op antwoordapparaten die dagelijks worden afgeluisterd. Bij vermelding van een telefoonnummer of door het verkrijgen van het telefoonnummer door nummerherkenning wordt de klager altijd teruggebeld. In beginsel wordt getracht drie maal telefonisch contact te zoeken op verschillende tijdstippen, waaronder ook de avonduren. Een kleine groep klagers wil echter niet (meer) worden teruggebeld (structurele klagers) Schriftelijk ingediende klachten Binnen de defensieorganisatie is een standaardwijze van afdoening van schriftelijke klachten met betrekking tot militaire luchtvaartuigen afgesproken. Hierin is vastgelegd door Chef Kabinet Commandant Der Strijdkrachten (CDS) dat alle defensieonderdelen die brieven ontvangen die een klacht over geluidsoverlast inhouden, deze onverwijld per fax doorgeleiden naar het Bureau Geluidshinder van het CLSK. HBGZR stemt de beantwoording af met Chef Kabinet CDS Elektronisch ingediende klachten Sinds 21 bestaat de mogelijkheid via de website van Defensie een elektronisch klachtenformulier in te vullen. Dit account zorgt voor rechtstreekse doorzending naar Bureau Geluidshinder, waarna de indiener een antwoordbericht ontvangt dat de klacht is binnengekomen. Pagina 1 van 41

11 2.16 Onafhankelijkheid Defensie heeft ervoor gekozen om de klachtenafhandeling zo dicht mogelijk bij de operaties te doen plaats vinden. Dit gebeurt zowel plaatselijk bij de lokale staf communicatie op de operationele onderdelen als landelijk bij de Staf Luchtstrijdkrachten binnen de Directie Operatiën. Het Bureau Geluidshinder heeft bovendien rechtstreeks toegang tot het operationeel management informatie systeem en radarbeelden. Hierdoor is het mogelijk om snel en rechtstreeks in te kunnen spelen op incidenten. Een onafhankelijke organisatie kan dit niet realiseren. Bureau Geluidshinder voert de regie inzake de behandeling van mondelinge en schriftelijke klachtenafhandeling. Daarnaast zijn zowel het Hoofd Bureau Geluidshinder als de lokale Commandant lid van de COVM s, zodat ze weten wat er in de regio s speelt. Ook neemt het Hoofd Bureau Geluidshinder deel aan bijeenkomsten in onder andere de laagvlieggebieden zoals een Klankbordgroep in het Maas-Waal gebied Interactie Defensie hecht grote waarde aan het interactief afhandelen van klachten in een persoonlijk contact. Zowel telefonisch als elektronisch ingediende klachten worden bij voorkeur telefonisch afgehandeld om zo in te kunnen inspelen op de aard en inhoud van de klacht en de situatie van de klager en de oorzaak van de klacht. Een interactieve klachtenafhandeling geeft een grotere kans op begrip voor de onvermijdelijke hinder van vliegoperaties Zwaartepunten Klachten worden door Bureau Geluidshinder verzameld, verwerkt en geanalyseerd. Uit deze analyses komen zwaartepunten naar boven. De zwaartepunten zijn onder meer plaatsen waar één of meerdere personen veel hinder ondervinden van vliegoperaties en dit regelmatig melden of veelklagers die iedere vorm van militaire vliegoperaties als zeer hinderlijk ervaren. Opvallend is dat veelklagers vaak de enige zijn in een (dichtbevolkt) gebied die de last ervaren als overlast. Het aantal klachten per persoon is géén indicatie voor de omvang van de geluidsoverlast. Het betreft persoonlijke beleving van geluidshinder. Teneinde het kwantitatieve klachtenpatroon beter te kunnen bepalen is vanaf 27 voor ieder onderdeel van het CLSK een top 5 van klagers opgenomen. 6 Kamervragen Vaste Kamercommissie Defensie d.d. 23 februari 21; lijst nr.32123x-94. Pagina 11 van 41

12 3. Achtergronden geluidsklachten Uit de contacten met klagers is haast een klassieke verwarring te distelleren van geluidsaspecten waar een klacht op betrekking heeft. Dit zijn: - geluidsniveau: meetbaar; - geluidsbelasting: berekenbaar; - geluidsoverlast: voelbaar (perceptie, hinder); - geluidskwaliteit: hoorbaar; - opvallendheid van geluid t.o.v. achtergrondgeluid. 3.1 Geluidsniveau Vaak hebben klachten betrekking op het geluidsniveau van een start of een vliegtuigpassage; men ervaart dit dan als zeer hard. Veel klagers zijn dan ook verbaasd dat er geen normen zijn voor de geluidsproductie van een militair luchtvaartuig. Wel zijn er regels om het geluid te beperken in de vorm van minimum vlieghoogtes en procedures met minder geluidsproductie. De effecten van het geluidsniveau van een bepaald vliegtuig dat een bepaalde vlucht uitvoert zijn verrekend in het totaal aan vliegbewegingen over een heel jaar in de geluidsbelasting Geluidsbelasting De geluidsbelasting is een rekenkundige som van het totaal aan geluidsbelasting over het hele jaar. Voor Defensie geldt nog steeds het Besluit Geluidsbelasting Grote Luchtvaart, waarbij de geluidsbelasting is gebaseerd op de zogenaamde Kosteneenheid (Ke). 3.3 Geluidsoverlast Persoonlijke beleving van het geluid leidt er toe dat mensen reageren op de overlast. Veelal bellen mensen die eenzelfde (geluids)belasting ondergaan, ook niet! Er moet een dus een aanvullende reden zijn om contact op te nemen met een klachtenlijn of om op een andere manier onvrede te uiten. Wanneer wordt gekeken naar persoonlijke factoren van geluidshinder, dan kan een mogelijke indeling van dergelijke aanvullende redenen onderscheiden Verdraaglijkheid Klagers weten over het algemeen goed criteria aan te leggen wanneer zij het geproduceerde geluid wel of niet dragelijk vinden. Dit heeft onder andere te maken met de beleving bij de bron die het geluid veroorzaakt, met het soort, de indringendheid, 8 de duur en de intensiteit van het geluid Aanvaardbaarheid De mate van aanvaardbaarheid van geluid wordt sterk bepaald door bekendheid met het doel van de vlucht en het tijdstip casu quo locatie. Een goed voorbeeld 7 Ontleend aan: Wie niet luisteren wil, Marije I. Bosnak, Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 1998, Vol 25, nr 4, p Proefschrift R.Thorne, Assessing intrusive noise and low amplitude sound, Massey University, maart 27. Pagina 12 van 41

13 hiervan is het geluid van windmolens. Voor omwonenden die niet van de stroom profiteren is dit vaak een bron van ergernis, maar voor de eigenaren klinkt het als muziek in de oren. 9 Het geluid van een SAR- of traumahelikopter midden in de nacht kan op meer sympathie rekenen dan een militaire trainingsvlucht, waarvan het doel van een omwonende niet altijd duidelijk is Beheersbaarheid De mate waarin mensen het gevoel hebben dat ze de bron kunnen beheersen casu quo er invloed op kunnen uitoefenen speelt een grote rol bij de perceptie van het geluid. Wanneer mensen het gevoel hebben dat ze serieus worden gehoord door de veroorzaker van het geluid, zal dat invloed hebben op hun perceptie. 1 Vliegtuiggeluid wordt veroorzaakt door vliegtuigen, maar het geluid wordt beheerd door mensen, zoals de commandant vliegbasis, luchtverkeersleiding of andere overheidsfunctionarissen. Volgens deze analyse geldt dat hoe meer mensen een gevoel van controle over die partijen kunnen krijgen, des te minder zij dit als overlast zullen ervaren Vertrouwen Als het vertrouwen in met name de overheid en/of de leiding van de vliegbasis laag is heeft dit directe invloed op de acceptatie van omwonenden. 12 Zij accepteren overlast veel minder Rechtvaardigheid Wanneer mensen vinden dat ze bij een beslissingsproces betrokken zijn geweest, of invloed hebben gehad, ervaren ze overlast als meer rechtvaardig (procedural fairness). 13 en minder ernstig. 14 De verschillende indelingen zijn niet strikt te scheiden en beïnvloeden elkaar onderling, soms versterken ze elkaar of heffen ze elkaar op. Een grote rol hierbij speelt communicatie in de breedste zin van het woord. Hoe gaat de vliegbasis om met de omgeving, welke informatie wordt er uitgewisseld, wordt een klager serieus genomen. Dit zijn belangrijke aspecten voor het accepteren van geluidshinder en het voorkomen van geluidshinderklachten. 3.4 Geluidskwaliteit Verschillende soorten vliegtuigen maken een verschillend geluid; een jachtvliegtuig anders dan een helikopter en ook de helikoptertypes verschillen onderling vaak veel. Hierdoor veroorzaakt het ene type vaak meer overlast dan een ander type. 9 M. van den Berg, Vragen bij de behandeling bijzondere geluiden, Journaal Geluid, mei 21, nr 4, p V.T. Covello, Risk communication, the West Nile Virus Epidemic, and Bioterrorism: responding to the communication challenges posed by the intentional and unintentional release of a pathogen in an urban setting, Journal of Urban Health: Bulletin of the New York Academy of Medicine, Volume 78, No.2, pg , June Ontleend aan: Wie niet luisteren wil, Marije I. Bosnak, Amsterdams sociologisch tijdschrift, 1998, Vol 25, nr 4, p R. van Poll, et al, RIVM, Belevingsonderzoek Vliegbasis Geilenkirchen, Percepties van inwoners van Nederland, Rapport 63311/ Ibidem. 14 E. Maris, et al, The influence of procedural fairness on evaluations of noise, 18 th IAPS Conference Vienna 24. Pagina 13 van 41

14 3.5. Opvallendheid van geluid Een laatste factor betreft de opvallendheid van het geluid. Wanneer iemand druk bezig is in zijn schuur zal een geluid van een vliegtuig minder storend zijn dan wanneer een pianostemmer bezig is. Het is dus sterk afhankelijk van het achtergrondgeluid op een bepaald moment. Helikoptergeluiden zijn vaak duidelijk en langdurig hoorbaar boven het achtergrond geluid en daardoor een bron van overlast, dus afgezien van het niveau of de geluidsbelasting. Hiervoor is echter geen normering. 3.6 Belevingsfactoren Wanneer we de klachten analyseren naar de reden van de overlast, dan ontstaat er het volgende kwalitatieve overzicht van factoren. Dit overzicht/inzicht kan helpen om geluidshinder te voorkomen casu quo te verminderen: Slaapverstoring 15 Bij terugkeer van de vliegtuigen tijdens het avondvliegseizoen wordt frequent over slaapverstoring geklaagd. Vooral wanneer kinderen wakker worden geeft dat veel emotie aan de klachtenlijn. Overdag worden meldingen gedaan door mensen die in de ploegendienst werken en overdag moeten slapen. In 28 heeft een bewoner onder de laagvliegroute zich beklaagd bij de Nationale Ombudsman over het gebruik van de laagvliegroute en het hiermee gepaard gaande piekniveau waarbij tevens gevraagd is om woningisolatie in verband met slapen overdag (i.v.m. ploegendienst). Dit is afgewezen door de Nationale Ombudsman. In de omgeving van Heathrow ondervonden bewoners zodanige overlast van frequente nachtvluchten, dat het Europese Hof dit aanvankelijk in strijd achtte met de bescherming van de persoonlijke levenssfeer (art. 8 EVRM, privéleven, familieen gezinsleven). 16 In tweede instantie is dit door de Grand Chamber echter weersproken, hetgeen uiteindelijk niet resulteerde in schending van de persoonlijke levenssfeer Inbreuk op persoonlijk welzijn Veel mensen beschouwen (militair) luchtvaart (geluid) als een inbreuk op hun persoonlijk welzijn. Hierbij speelt niet alleen het geluid een rol maar ook de (vermeende) aantasting van de luchtkwaliteit en de angst voor het crashen van een luchtvaartuig. Na de aanslag op de WTC-torens in New York, werd men zich er ook meer van bewust dat er vliegroutes over betreffende woonplaats liepen, waardoor men ook eerder geneigd was om de klachtenlijn te bellen. 15 Iedere vijf jaar houdt het RIVM een onderzoek naar geluidbeleving in Nederland in relatie tot slaapverstoring (28 voor de laatste maal). 16 M.N. Boeve, et al, Omgevingsrecht, Europe Law Publishing, Groningen, 29, p Hatton II vs VK (23). Pagina 14 van 41

15 Milieubelasting Naast het ervaren van de inbreuk op het persoonlijke welzijn, zien we ook vaak mensen die per definitie vinden dat vliegen een onterechte vorm van geluidsbelasting is Vakantie Vakantieperiodes zijn periodes waarin beleving van geluid in hoge mate irritatie en onbegrip opwekt. Vakantieperiodes geven sinds jaren een piek in de klachtenverdeling over het jaar, omdat mensen veel buiten recreëren. Men vindt dan ook vaak dat Defensie in de vakantieperiode niet zou mogen (laag)vliegen over recreatiecentra, campings, etc. Wanneer bijvoorbeeld het avondvliegen (jaarlijks) weer start in september en er nog veel dagen met droog en zonnig weer zijn zodat mensen nog laat buiten zitten, stijgt het aantal klachten Politiek incorrect van Defensie Een bepaalde categorie klagers heeft een antidefensiepolitiek standpunt en is van mening dat Defensie niet politiekcorrect handelt. Vaak geeft men hierbij aan dat men niet op de hoogte was van de inspraak destijds van het Tweede Structuurschema Militaire Terreinen (SMT-2). Ook is men vaak van mening dat defensiebesluiten vaak te laat worden gepubliceerd, zodat men geen bezwaar meer kan maken Antimilitaristische houding De groep klagers die een uitgesproken antimilitaristische houding heeft is bijzonder klein. Een aantal malen is via de klachtentelefoon gedreigd om helikopters te gaan beschijnen met een sterke lantaarn of lasers, of met vuurwapens op vliegtuigen te gaan schieten. Daar waar deze uitingen concreet worden, wordt door BGZR de Koninklijke Marechaussee ingeschakeld Onbegrip Wanneer geluidsoverlast een sterke vorm aanneemt, vooral in de avonduren, dan heeft men vaak maar weinig begrip voor de militaire vliegoperaties. Vaak is een klacht dan ook eigenlijk een verzoek om informatie. Wanneer men later wordt teruggebeld door betreffende voorlichtingsfunctionaris, dan blijkt vaak dat het probleem is, dat men niet op de hoogte was van een bepaalde activiteit. Onbekend maakt dan vaak onbemind. Een goede uitleg vooraf aan de oefening van nut en noodzaak en het concrete doel van de oefening werkt vaak beter dan uitleg achteraf. Informatie naderhand leidt veelal wel tot begrip, maar neemt de ervaren hinder natuurlijk niet meer weg Bedrijfsmatig/zakelijk (schade) Een beperkte groep klagers claimt economische schade te hebben geleden. Waar een schade een direct gevolg van een incident is of lijkt te zijn draagt de Juridische Dienstverlening/Claims zorg voor de afhandeling. Klachten over algemene hinder zijn lastiger, zoals de hinder bij een muziekstudio onder de aanvliegrichting, of een psychotherapie praktijk in een laagvlieggebied. Pagina 15 van 41

16 Recreatieondernemingen Een specifieke groep klagers wordt gevormd door recreatieondernemingen op de Veluwe, met name onder de laagvliegroute en in de buurt van de laagvlieggebieden. In bijzondere gevallen wordt er zoveel mogelijk rekening gehouden met de ligging. Dit kan echter nooit inhouden een bepaald gebied wordt gesloten voor het militaire verkeer. In een zeer bijzonder geval is een camping in de buurt van MVK De Kooy aangemerkt als een to be avoided gebied, met een minimum overvlieghoogte Inbreuk op de natuur(bescherming): verstoring Een bijzondere groep van klagers wordt gevormd door personen die klagen over natuurverstoring. Defensie zou door uitvoering van vliegoperaties in strijd handelen met de Natuurbeschermingswet 1998 (Nbwet), en/of de Flora- en faunawet (Ffwet). Daar waar mogelijk probeert CLSK zoveel mogelijk rekening te houden met bioritme van dieren in de laagvlieggebieden. Jaarlijks vindt bijvoorbeeld overleg plaats met de Vereniging tot behoud van het Edelhert op de Veluwe, om grote oefeningen te deconflicteren met de bronsttijd van de herten. 18 Na gesprekken met betreffende klagers blijkt het vaak te gaan om belevingsverstoring in plaats van natuurverstoring; men kan zelf niet meer van de natuur genieten door overvliegende helikopters. 18 Lt-Kol mr. H.Faber. Laagvliegen door defensie, Het Edelhert, 43e jaargang nr. 3, Herfst 28, p. 8 en 9. Pagina 16 van 41

17 4. Rapportage. 4.1 Totaal aantal klachten. Bij het Bureau Geluidshinder werden in 21 op de klachtenlijn 356 klachten over geluid ingediend. De vliegbases ontvingen 4957 klachten. Het totaal aantal over 21 is 8517, dit is inclusief de schriftelijk ontvangen klachten. Voor het jaar 29 was het totaal van ontvangen klachten Ondanks de afname van grootschalige oefeningen is er duidelijk een stijging ten opzichte van voorgaande jaren zichtbaar, de belangrijkste oorzaak hiervan is het vaker boven land en met name in de TMA-D (Provincie Noord Brabant) uitvoeren van dagelijkse trainingsvluchten. De verbeterde toegankelijkheid en bekendheid van het klachtenformulier op de website van Defensie dragen ook bij aan de toename van het aantal klachten. De Koninklijke Luchtmacht streeft naar een balans tussen het voorkomen van hinder en het accepteren van onvermijdelijke hinder. 4.2 Zwaartepunten 21. Op het totaal aan klachten van de Koninklijke Luchtmacht, zijn de vijf meest frequente melders van geluidsklachten goed geweest voor 168 klachten. Deze top 5 laat één persoon zien met 362 klachten, niet wonende in de omgeving van een vliegveld. De overige personen in deze top 5 wonen allen in de omgeving van de Vliegbasis Eindhoven. 1 persoon met 362 klachten. 1 persoon met 27 klachten. 1 persoon met 181 klachten. 1 persoon met 167 klachten. 1 persoon met 151 klachten. Dit is 12,54 % van het totaal aantal klachten. Ten opzichte van 29 is het aandeel gedaald van 19,25 % naar 12,54% bij een toename van 7796 naar 8517 klachten. Structurele klagers in aantallen Pagina 17 van 41

18 Structurele klagers in percentage Inrichtinggebonden klachten. In het kader van het milieujaarverslag worden, op verzoek van de Bestuursstaf/Directie Aansturing Operationele Gereedheid (DAOG)/Dienst Ruimte, Milieu en Vastgoed (DRMV), vanaf 26 inrichtinggebonden klachten m.b.t. geluidshinder van de diverse vliegbases gescheiden bijgehouden en geanalyseerd 19. Dit zijn de klachten die luchtvaartuigen op het onderdeel zelf veroorzaken door starten, landen, circuits en proefdraaien van motoren. Klachten over en-route verkeer buiten het plaatselijk luchtverkeersleidinggebied of op grote hoogte waarvan de klachten bij een CLSK onderdeel zijn ingediend, komen niet in dit overzicht voor. Ook klachten over laagvliegen en/of oefeningen buiten het plaatselijk luchtverkeersleidinggebied, zoals de laagvlieggebieden en laagvliegroutes worden niet aan een inrichting toegerekend. Inrichtinggebonden klachten Luchtgebonden Grondgebonden 4.4 Schriftelijke klachten. Naast de telefonische en elektronische klachten worden ook schriftelijke klachten ontvangen en afgedaan in overleg met het Kabinet van de Commandant der Strijdkrachten. In 21 betrof dit 25 brieven van officiële instanties en particulieren. Klachten zijn ook binnengekomen via het algemene adres van Defensievoorlichting, verschillende Provinciale Milieu Klachten en Informatie 19 DAMIS B.3 aantal algemene milieuklachten. Pagina 18 van 41

19 Centrales (MKIC), Milieuklachten.nl, het DCMR Milieudienst Rijnmond en via de website van Defensie Brief DCMR MKIC Telefonisch Website Schadeclaims Koninklijke Luchtmacht. Het aantal schademeldingen in 21 als gevolg van militaire vliegoperaties is gestegen t.o.v. het aantal meldingen in 29. Door de schadeclaims als gevolg van het incident met de Apache in de Bommelerwaard in 27 is dat jaar niet representatief. In onderstaande tabel zijn de schadeclaims als gevolg van dit incident (81 stuks) wel opgenomen. Jachtvliegtuigen Helikopters Totaal 22 n.b. n.b n.b. n.b Via de Schadecommissaris Krijgsmacht van het Dienstencentrum Juridische Dienstverlening werd in 21 een bedrag van 54.33,42 uitgekeerd als gevolg van schade opgelopen door operaties met luchtvaartuigen van de Koninklijke Luchtmacht. Ondanks een aanzienlijke stijging van het aantal claims daalde het uitgekeerde bedrag met ongeveer 3,3%. Jachtvliegtuigen Helikopters Totaal , , , , , ,42 Pagina 19 van 41

20 4.6 Klachtenanalyse. Klachten kunnen op verschillende wijze worden geanalyseerd. In deze jaarrapportage worden klachten inzichtelijk gemaakt naar o.a.: - inrichtinggebonden klachten; - doorbreken geluidsbarrière; - laagvliegroutes jachtvliegtuigen; - laagvlieggebieden helikopters; - Close Air Support (CAS/FAC); - navigatieroutes (En Route)en Nieuw Milligen verkeersleidingsgebied (TMA); - laagvlieggebieden; - overig. Door het soort klacht inzichtelijk te maken is het mogelijk gerichter actie te ondernemen om waar mogelijk verstoring en overmatige hinder te beperken. Totaalklachten 21 Laagvlieggebieden, 37 Overig, 1131 En Route, 1695 Inrichtinggebonden, 4957 CAS / FAC, 13 Geluidsbarriere, 114 Laagvliegen jachtvliegtuigen, Analyse klagers. In 27 is een begin gemaakt om de klachten/klagers van het 8-nummer naar (mogelijk) sociale reden in te delen. Hiermee wordt getracht beter inzicht te krijgen in de achtergrond van beleving van de klager om gerichter te kunnen communiceren met betreffende groepen. Er is een indeling gemaakt van acht categorieën: - ouders met jonge kinderen; - klagers die inbreuk op welzijn ervaren; - klagers die politieke keuzes in Nederland (waaronder Defensie) afwijzen; - klagers die vliegen ervaren als milieubelasting; - anti militaristen; - klagers met onbegrip voor defensie activiteiten; - beroepsmatig gehinderden; - klagers die vliegoperaties ervaren als het verstoren van de natuurbeleving. Deze indeling is gemaakt aan de hand van gesprekken met klagers en uit analyse van de ingesproken boodschappen op de antwoordapparaten. Soms zijn uit gesprekken niet altijd de achtergronden van klagers te achterhalen, deze worden ingedeeld bij inbreuk welzijn. Vaak worden ook meerdere redenen in eenzelfde gesprek aangegeven. Vooral inbreuk welzijn, onbegrip en milieubelasting vormen de grootste redenen voor klagers om hinder te melden, op de voet gevold door Politiek Pagina 2 van 41

21 incorrect en Antimilitaristisch. Bij inbreuk welzijn vindt het merendeel van de klagers dat overal gevlogen mag worden, maar niet boven zijn of haar woonomgeving. Met betrekking tot onbegrip is specifiek gekeken naar het creëren van een begrip voor militaire vliegoperaties bij klagers. In het bijzonder zijn de structurele klagers hierin niet verder tegemoet te komen. Politiek incorrect 9% Milieubelasting 9% Anti-Militaristisch 8% Onbegrip 9% Beroepsmatig 4% Inbreuk welzijn 57% Kinderen 3% Natuurliefhebber 1% 4.8 Civiele luchtvaart op militaire luchtvaartterreinen. Op de Vliegbasis Eindhoven zijn m.b.t. civiele luchtvaart 34 klachten ingediend. Dit is 13,3 % van het totaal (2289) aantal klachten op Vliegbasis Eindhoven. Ook op de Vliegbasis Woensdrecht zijn civiele vliegbewegingen, dit omdat hier een maatschappij is gevestigd, gespecialiseerd in het onderhouden van vliegtuigen. Als gevolg van het opgaan van Maritiem Vliegkamp De Kooij in het Defensie Helikopter Commando worden de daar ingediende klachten meegenomen in deze rapportage. Het aantal ingediende klachten aangaande civiele vluchten op MVK De Kooy bedraagt 76,1% dit zijn 86 van de totaal 113 ingediende klachten. 4.9 Klachten over geluidoverlast van de laagvliegroutes. Voor het uitvoeren van vliegoperaties bepaalt de mate van dreiging en de inzet van wapensystemen of een doel van middelbare dan wel lage hoogte moet worden benaderd en/of aangevallen. Laagvliegen vereist specifieke vaardigheden van vliegers waardoor laagvliegtraining een essentieel onderdeel is van het opleidingprogramma en het Jaarlijks Oefen Programma. Een deel van deze training dient binnen Nederland plaats te vinden. Binnen Nederland zijn voor jachtvliegtuigen twee laagvliegroutes wettelijk vastgesteld. Deze zijn gelegen in Noordoost Nederland (zie kaart bijlage A). Het gebruik van de route in zuidelijke richting is sinds 22 tijdelijk opgeschort. Begin 25 is de operationele behoefte aan laagvliegen om operationele redenen weer toegenomen. Sindsdien wordt de laagvliegroute relatief zwaar belast. Effectief gebruik van de laagvliegroute wordt beperkt door het feit dat deze enkel in noordelijke richting is te gebruiken. Over het gebruik van de laagvliegroute specifiek voor helikopters en de militaire propellerlesvliegtuigen van de Koninklijke Luchtmacht (zie kaart bijlage A) zijn geen klachten ontvangen in 21. Pagina 21 van 41

22 Klachten Laagvliegroute Klachten vliegactiviteiten in laagvlieggebieden en oefengebieden. In Nederland is een aantal gebieden aangewezen als oefengebied voor laagvliegen met militaire helikopters en militaire propeller(les)vliegtuigen (Zie bijlage A). De toegestane minimum vlieghoogte in deze gebieden is 3 meter of zoveel lager als de opdracht vereist. Dit betekent dat in deze laagvlieggebieden door militaire helikopters zeer laag gevlogen kan worden. Het aantal klachten, dat uit de diverse laagvlieggebieden bij Bureau Geluidshinder Zonering & Registratie werd ingediend, is weergegeven in de volgende grafiek. Het aantal klachten vanuit de invloedssfeer van deze gebieden bedraagt 37. In deze grafiek is tevens het totale aantal meldingen over geluidshinder van militaire helikopters en-route opgenomen. Onder en-route wordt verstaan het vliegen hoger dan de minimale vlieghoogte van 5 meter van- en naar de laagvlieggebieden, oefen- en navigatievluchten of oefeningen met een bijzonder karakter zoals waterscheppen voor het beoefenen van- en daadwerkelijke blusinzet. Naast de laagvlieggebieden is het oefengebied voor militaire propeller(les)vliegtuigen opgenomen. Dit gebied bevindt zich boven Midden Zeeland en de Noordzee voor de kust van Zeeland (De Walcheren Area). De vlieghoogte binnen dit gebied is tussen de 16 en 6 meter. De operaties in dit gebied genereerden 27 klachten. Melding uit laagvlieggebieden GLV GLV 2 GLV 3 GLV 4 GLV 5 GLV 6 GLV GLV 8 Maas/Waal ZH eilanden Walcheren Wieringermeer en-route De GLV 7 (Veluwe) geeft een stijging ten opzichte van 29 (van 27 naar 81 klachten). Deze daling is het gevolg van een betere communicatie naar de inwoners en een betere spreiding van de oefeningen binnen dit gebied. Door de concentratie van nagenoeg alle helikopters op de Vliegbasis Gilze Rijen is een veranderd gebruik Pagina 22 van 41

23 van de laagvlieggebieden ontstaan. Met name de Apache gevechtshelikopter maakt in verband met de aanvliegtijd minder gebruik van de GLV 7, de operaties en oefeningen zijn nu vaker in het Maas/Waal gebied en de Zuid-Hollandse eilanden. In het Maas/Waal laagvlieggebied is het aantal klachten t.o.v. 29 gestegen van 241 naar 247. Het jaartotaal voor wat betreft operaties met helikopters komt uit op 89 klachten, dit is een stijging van 67 klachten. Deze stijging is toe te schrijven het intensiever gebruik van het Maas/Waal gebied, maar ook het vliegen van- en naar de laagvlieggebieden. Pagina 23 van 41

24 LIJST AFKORTINGEN: AWACS BGZR BS CAS CDS CLSK COVM CVH DAOG DCMR DEF DHC DRMV DVD EHS EMVO FAC FWIT GGW GLV ISAF LFR LMB LVR MKIC MLT MPC SGLS STAS STC TMA TRA VFR Airborne Warning and Control Station Bureau Geluidshinder, Zonering en Rapportering Bestuursstaf Close Air Support Commandant der Strijdkrachten Commando Luchtstrijdkrachten Commissie Overleg en Voorlichting Milieuhygiëne Crisisbeheersing-, Vredes- en Hulpverleningsoperaties Directie Aansturing Operationele Gereedheid Dienst Centraal Milieubeheer Rijnmond Ministerie van Defensie Defensie Helikopter Commando Dienst Ruimte, Milieu en Vastgoed Dienst Vastgoed Defensie Ecologische Hoofdstructuur Elementaire Militaire Vlieger Opleiding Forward Air Controll Fighter Weapon Instructor Training Groep Geleide Wapens Laagvlieggebied International Stabilisation Afghan Force Low Flying Route Luchtmachtbasis Luchtvaartreglement Milieu Klachten en Informatie Centrale Militair Luchtvaartterrein Militaire Post Code School voor Grond/Lucht samenwerking Staatssecretaris Staatscourant Terminal Control Area Temporary Reserved Airspace Visual Flight Rules Pagina 24 van 41

25 BIJLAGE A LAAGVLIEGGEBIEDEN EN ROUTES KONINKLIJKE LUCHTMACHT Pagina 25 van 41

26 BIJLAGE B ONTVANGEN KLACHTEN 8-lijn. 1. Klachtenpatroon. Het jaar 21 geeft voor de Koninklijke Luchtmacht een stijging weer in het aantal klachten t.o.v. 29. Er wordt meer dan in voorgaande jaren boven land geoefend. Er zijn zes oefenweken geweest met ondersteuning van jachtvliegtuigen voor het opleiden van Forward Air Controllers, dit is vijf weken minder dan het voorgaande jaar. Toch is het aantal melding als gevolg van het vliegen met jachtvliegtuigen met 8 stuks gestegen. De reden hiervan is voornamelijk gelegen in de NATO Tiger Meet (NTM) vanaf de Vliegbasis Volkel en de Fighter Weapon Instructor Training (FWIT) vanaf de Vliegbasis Leeuwarden. Tijdens beide oefeningen, welke aansluitend in de maanden september en oktober plaats vonden, werd onder andere gebruik gemaakt van het luchtruim ten noorden en boven de voormalige Vliegbasis Twente (TMA-C), waarbij op relatief laag niveau werd gevlogen, onder andere met vliegtuigen van bondgenootschappelijke krijgsmachten. Het afwijkende geluid van deze vreemde jachtvliegtuigen gaf ook een stijging in het aantal meldingen vanuit steden die overvlogen werden in het aanvliegen van de Vliegbasis Volkel. Het aantal meldingen als gevolg van het vliegen door de helikopters van het DHC is nagenoeg hetzelfde gebleven. Een deel van de vermeerdering in het jaartotaal is ontstaan doordat meldingen over vliegoefeningen boven de provincie Brabant nu zijn opgenomen in de landelijke registratie. Voor 21 werden deze als transito geregistreerd op het vliegveld waar deze gemeld werden, voornamelijk de Vliegbasis Eindhoven. Jaartotalen klachten 8-lijn Jaartotalen klachten 8-lijn jan feb mrt apr mei juni juli aug sept okt nov dec Pagina 26 van 41

27 2. Zwaartepunten 21. Op de landelijke klachtenlijn van de Koninklijke Luchtmacht, zijn de vijf meest frequente veelmelders van geluidsklachten goed geweest voor 596 klachten. Dit is 16,75% van het totaal aantal klachten. Ten opzichte van het aantal melding over 29 is geeft dit een daling weer van iets meer dan 38%. 1 persoon met 362 klachten. 1 persoon met 88 klachten. 1 persoon met 55 klachten. 1 persoon met 47 klachten. 1 persoon met 44 klachten. 3. Soort en oorzaak klachten. Vanaf 26 is een begin gemaakt om verbeterd inzicht te krijgen in de oorzaak van de klachten. Door inzichtelijk te maken waar het zwaartepunt in de oorzaak van de klachten ligt is het beter mogelijk om door gerichte communicatie, persoonlijke bezoeken of voorlichting aan bewoners en belangengroepen over taak en werkwijze van de KLu, deze klachten te doen afnemen. Onbegrip over de oorzaak van de ervaren geluidshinder is een van de belangrijkste redenen voor mensen om de klachtenlijn te bellen. Waddeneilanden, Inzicht soort klacht Natuur, 58 Recreatie, Laagvliegen, 517 Vlieland Bombing, 56 En-route, 1695 CAS / FAC, 13 Geluidsbarriere, 114 Pagina 27 van 41

28 Het overzicht per type vliegtuig laat de onderlinge verhoudingen zien waarbij de categorie overig bestaat uit de klachten over vrachtvliegtuigen, militaire propeller (les)vliegtuigen en die klachten waarbij niet aangegeven werd om welk type vliegtuig het gaat. Overz icht t yp e vlieg t uig F-16 Heli Overig Doordat in 22 de Low Flying Route 1A is opgeschort is spreiding over de routes niet mogelijk, waardoor het aantal klachten onder de Low Flying Route 1 naar verwachting niet zal afnemen. Laag vlieg en 147 F16 Helikopt er 37 Pagina 28 van 41

29 De En Route klachten m.b.t. F-16 s worden voornamelijk veroorzaakt door het op de minimum vlieghoogte van 365 meter vliegen van en naar oefengebieden. Het beoefenen van Urban CAS en FAC heeft aanzienlijk meer klachten opgeleverd, dit is een direct gevolg van de trainingsbehoefte voor de operaties in uitzendgebieden. De FAC-oefeningen, waarbij een landmacht militair de doelen voor de F-16 s visueel of d.m.v. laser aanwijst, vinden grotendeels plaats op Militair Luchtvaartterrein De Peel en op de Marnewaard. De Urban Cas oefeningen, waarbij ook een landmacht militair de doelen voor de F-16 s visueel of d.m.v. laser aanwijst, vinden plaats rondom steden waardoor, ondanks persberichten, veel klachten worden veroorzaakt. Wanneer deze oefeningen op korte termijn plaatsvinden is het niet meer mogelijk om inwoners van het oefengebied tijdig te informeren. En- ro ut e F16 Helikopter Pagina 29 van 41

30 VLIEGBASIS LEEUWARDEN BIJLAGE C 1. Klachtenpatroon. Het aantal klachten is gestegen van 297 in 29 naar 36 in 21. In de maanden welke een piek laten zien dan de andere maanden werden meer vliegbewegingen gemaakt als gevolg van de Fighter Weapon Instructor Training (FWIT) en de oefening Frisian Flag. Tijdens deze oefening wordt gevlogen in grote samenwerkingsverbanden met bondgenootschappelijke luchtstrijdkrachten. De buitenlandse toestellen veroorzaakten dankzij afwijkende geluidkarakteristieken meer meldingen. Vliegbasis Leeuw arden jan feb mrt apr mei jun jul aug sept okt nov dec Luchtgebonden Grondgebonden 2. Zwaartepunten 21. De vijf meest frequente melders van geluidsklachten hebben in totaal 59 klachten ingediend. Dit is 2% van het totale aantal inrichtinggebonden klachten. Het betreft: 1 persoon met 2 klachten. 1 persoon met 12 klachten. 1 persoon met 1 klachten. 1 persoon met 9 klachten. 1 persoon met 8 klachten. 3. Jaartotalen Jaartotalen Vliegbasis Leeuwarden Luchtgebonden Grondgebonden Pagina 3 van 41

31 VLIEGBASIS VOLKEL BIJLAGE D 1. Klachtenpatroon. Het totaal aantal klachten over 21 komt op 33. Uitschieters zijn de maanden augustus en oktober. Augustus is geen grote uitschieter maar valt wel op binnen het gemiddelde. In de laatste week van augustus heeft vliegbasis Leeuwarden als gevolg van renovatie van hun start- en landingsbaan vanaf Volkel gevlogen. Dit was echter niet de aanleiding, het mooie weer tijdens de zomerperiode blijkt vaak de hoofdoorzaak van de toename van het aantal klachten. Mensen zijn overdag dan meer buiten. De stijging in de maand oktober is veroorzaakt door de NATO Tigermeet. Aan de internationale oefening die van 4 tot en met vrijdag 15 oktober duurde, deden ruim twaalf landen mee met ruim 6 toestellen. Dit zorgde voor een significante stijging van het aantal vliegbewegingen. Vliegbasis Volkel jan feb mrt apr mei jun jul aug sept okt nov dec Luchtgebonden Grondgebonden 2. Zwaartepunten 21. De vijf meest frequente melders van geluidsklachten hebben in totaal 6 klachten ingediend. Dit is 15,75% van het totaal aantal inrichtinggebonden klachten. Het betreft: 1 persoon met 28 klachten. 1 persoon met 17 klachten. 1 persoon met 13 klachten. 1 persoon met 11 klachten. 1 persoon met 8 klachten. 3. Jaartotalen Jaartotalen Vliegbasis Volkel Luchtgebonden Grondgebonden Pagina 31 van 41

32 BIJLAGE E VLIEGBASIS EINDHOVEN 1. Klachtenpatroon. Het totaal aantal klachten in 21 is gedaald t.o.v. 29 (273). Een deel van deze daling is verklaarbaar door het gewijzigd registreren van de meldingen. Met ingang van 21 is gestart klachten als gevolg van militaire vliegoefeningen in het luchtruim boven Brabant gemeld worden aan de Vliegbasis Eindhoven niet meer geregistreerd als transito, deze zijn opgenomen in de landelijke registratie. Over 21 ging dit om 249 meldingen. Vliegbasis Eindhoven jan feb mrt apr mei jun jul aug sept okt nov dec 2. Zwaartepunten 21. De top vijf klagers heeft minder klachten ingediend. In 29 meldden zij 926 klachten, in 21 waren zij goed voor 83 klachten, een afname van 123 stuks. Dit is 15,3% van het totale aantal klachten tegen 33,9% over 29. Het betreft: 1 persoon met 27 klachten. 1 persoon met 181 klachten. 1 persoon met 167 klachten. 1 persoon met 151 klachten. 1 persoon met 97 klachten. 3. Jaartotalen. JaartotalenVliegbasis Eindhoven Pagina 32 van 41