Het orgel in de St.Willibrorduskerk te Deurne

Transcriptie

1 Het orgel in de St.Willibrorduskerk te Deurne Eindrapport van de restauratie van het Smits-orgel Juni 2011, Marcel Verheggen

2 Het orgel in de St.Willibrorduskerk te Deurne Een beschrijving van de geschiedenis, de aangetroffen toestand, de restauratie en het eindresultaat Marcel Verheggen Alle teksten en foto s zijn auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm, of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op enigerlei andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de auteur. 2

3 Inhoud Het orgel in de St.Willibrorduskerk te Deurne 1 Geschiedenis van de St. Willibrorduskerk te Deurne 5 Geschiedenis van het orgel in de Willilbrorduskerk te Deurne 6 De gegevens tot De situatie vanaf De orgelmaker Smits 7 De aankoop van het orgel 7 Periode Periode P. L. Kuijte 1896/ Periode Gebrs. Franssen Periode Gebrs. Vermeulen Periode J.J. Elbertse & Zoon 1951/ Periode Het orgel in de aangetroffen toestand 19 Kas 19 Aangetroffen dispositie 22 Speeltafel en mechanieken 22 Windvoorziening 23 Windladen 24 Pijpwerk 26 Restauratie en huidige toestand 31 Kas 31 Windvoorziening 33 Speeltafel 34 Mechanieken 35 Windladen 35 Pijpwerk 36 Dispositie 36 Slotwoord 39 Bijlage 1 40 De gegevens uit het parochiearchief van Deurne 40 Bijlage 2 58 De gegevens uit het Smits-archief te Utrecht 58 Bijlage 3 60 Transcriptie contract parochiebestuur- Gebr. Franssen

4 Bijlage 4 64 Offerte Franssen Bijlage 5 66 Contract Elbertse Bijlage 6 72 Tekeningen orgels, w.o. fronttekening J. Boogaarts, gebaseerd op bewaard gebleven tekening in het Smits-archief 72 Bijlage 7 77 De overgeleverde disposities tussen 1884 en Bijlage 8 79 De inscripties 79 4

5 Geschiedenis van de St. Willibrorduskerk te Deurne 1 Het is niet zeker wanneer de eerste kerk in Deurne gebouwd is. In 1069 is er in elk geval een vermelding van een kerk in Deurne. Deze kerk betrof een eigenkerk van de abdij van Echternach, d.w.z. dat de pastoor voorgedragen werd door de abt van de abdij en dat er inkomsten afgedragen moesten worden aan de abdij van Echternach. Deze connectie bestond sinds de 8 ste eeuw en zou blijven bestaan tot aan het einde van de 18 de eeuw, totdat de abdij in 1798 werd opgeheven. De kerk die vermeld werd in 1069 zou wel eens een tufstenen zaalkerkje in romaanse bouwstijl geweest kunnen zijn, betrekkelijk klein van omvang. Aan het eind van de 13 de eeuw werd een toren aangebouwd waarvan nog sporen in de huidige toren aanwezig zijn. Het tufstenen kerkje maakte aan het einde van de 14 e eeuw plaats voor een kerk van baksteen waarbij tevens de toren werd vergroot. Het schip was driebeukig en bestond uit een verhoogd middenschip met twee verlaagde zijbeuken. Rond 1560 werd het koor afgebroken en vervangen door een hoogkoor met transept. De kerk was rijk ingericht met altaren, beelden, een orgel, een sacramentshuis, een Marianum, en voorzien van gebrandschilderde ramen. In 1648, na de vrede van Munster, verbood de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën de publieke uitoefening van het katholicisme. Voortaan gingen de protestanten naar de Deurnse kerk. Hun aantal was gering, daarom werd het schip afgesloten en slechts als opslagruimte gebruikt. Tweemaal werd de kerk door noodweer getroffen. Op 3 februari 1737 sloeg de bliksem in waarna de toren geheel uitbrandde. Op 6 juli 1760 was er opnieuw door noodweer veel schade aan het dak, ramen en toren. Aan het einde van de 18 de eeuw werden veel kerken teruggegeven aan de katholieken, zo ook in Deurne. Op 25 november 1801 kon daardoor weer voor het eerst na ruim 150 jaar een H. Mis worden opgedragen in de Willibrorduskerk. De kerk werd opnieuw ingericht met gebruikmaking van afkomende interieurstukken van gesloten kloosters. In het schip werd onder het gotische houten gewelf een nieuw vlak plafond aangebracht. Toen het orgel in 1838 geplaatst werd op het nieuwe oksaal tegen de westmuur, moest dit houten plafond verdwijnen omdat het onvoldoende ruimte bood. In vond een grote verbouwing plaats onder leiding van architect Pierre Cuypers ( ). Hij bouwde een nieuw schip, even hoog als het bestaande koor. De oude kolommen en scheibogen werden gehandhaafd. De zijbeuken werden vernieuwd en vergroot, de oude toren werd met twee zijtorens uitgebreid, en de raamtraceringen van het hoogkoor en transept werden vervangen. In 1924 besloot het kerkbestuur om onder leiding van architect Jan Stuyt ( ) de sacristie te vervangen en een dagkapel aan de zuidzijde bij te bouwen. Deze kapel was niet onder een gelukkig gesternte geboren, want kort na WO II werd deze, samen met de bogen van de westgevel, al afgebroken. De laatste grote wijzigingen vonden plaats in 1959 en Architect Jos Deltrap was verantwoordelijk voor de transformatie naar een meer nuchter en praktisch kerkgebouw. Het dak werd vernieuwd, het Angelus klokkentorentje werd verwijderd, er werden nieuwe ingangen gemaakt, de ruimte onder de torens werd getransformeerd tot Mariakapel en doopkapel, het neo-gotische meubilair werd voor een groot deel verwijderd, en de kerk werd grotendeels wit geschilderd. De beschildering uit 1903 door Theodorus Hermsen bleef alleen in het koor gehandhaafd. 1 Gegevens ontleend aan: Ton Spamer: Dochter van Echternach. De parochie Deurne tot 1800, en Hans Flapper, de bouwgeschiedenis van de Sint Willibrorduskerk, in: De Sint Willibrorduskerk belicht. Deurne, 2002,

6 Geschiedenis van het orgel in de Willilbrorduskerk te Deurne In de rijke geschiedenis van het kerkgebouw speelt de geschiedenis van het orgel haar eigen rol. Helaas is weinig bekend over de voorganger(s?) van het huidige orgel. Wat betreft de beschrijving van de geschiedenis en lotgevallen van het(de?) voormalige instrument(en?) is een beroep gedaan op secundaire literatuur en op door leden van de Heemkunde vereniging Deurne getranscribeerde bronnen. De gebeurtenissen met betrekking tot het huidige orgel zijn daarentegen beschreven aan de hand van bronnenonderzoek van bronnen aanwezig in de kerk van Deurne, in het Smits-archief te Utrecht en in het bisdom-archief te s-hertogenbosch, aangevuld met enige secundaire literatuur. De gegevens tot 1838 Het eerste jaartal dat genoemd wordt is Rond dat jaar zou een nieuw orgel in de kerk geplaatst zijn op het oksaal. Het begrip oksaal is in dit verband in haar originele betekenis gebruikt: het is de (inmiddels afgebroken) stenen afscheiding tussen koor en schip waarop het orgel geplaatst was. In o.a werd Mr. Jan betaald voor zijn spolen op het orgel. 3 Deze Mr. Jan Dyllingen was op 7 Juli 1615 aangenomen als organist voor vier jaar. Zijn verdiensten bedroegen jaarlijks 100 gl. ad. 20 st. en een malder rogge. 4 In 1622 werd het orgel gerestaureerd. Op 14 juli kwam Mr. Jochem uit Horst om het instrument te vysenteren. 5 Hij kreeg hiervoor 7 gulden en 16 stuivers. Op 17 juli kwam de orgelmaker, Mr. Cornelis, om zijn betaling van 42 gulden te innen. Hij kreeg 8 gulden extra omdat Mr. Joghem ons seyden, dat hy dat getrou hadden gemaekt; hy segden dat hy daer wel aen hadden verdient 80 gl. In september 1622 werd de organist Mr. Hanricken aangesteld voor een jaarsalaris van een mud rogge en 80 gulden. Zijn opvolger was Mr. Laurens de Lou. In 1636 werd hij op 24 jarige leeftijd benoemd als koster-schoolmeester. Uit rekeningen blijkt dat hij tevens organist was: in 1644 ontving hij van de gemeente f 35,- voor het stellen van de klok en het orgelspelen, aangevuld met een betaling uit de kerkenkas van f 61,- voor zijn functie als koster en organist. 6 Mr. Laurens de Lou werd opgevolgd door Pauwels Thonys Colen. Op 25 juli 1649 bespeelde hij het orgel in de inmiddels protestante kerk van Deurne. Zijn loon bedroeg 50 gulden per jaar. 7 Na zijn dood in 1667 zijn er waarschijnlijk geen nieuwe organisten meer aangesteld. 8 Wat er verder met het orgel gebeurde, is niet bekend. Bij de teruggave van de kerk aan de katholieken in 1798 was er geen orgel meer aanwezig. 9 2 Ton Spamer: Dochter van Echternach. De parochie Deurne tot 1800, in: De Sint Willibrorduskerk belicht. Deurne, 2002, H.N.Ouwerling Geschiedenis der Dorpen en Heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden herdruk 1974, Idem De gegevens m.b.t. het jaar 1622 zijn genomen uit: Ouwerling, Geschiedenis. 544, Ouwerling, Geschiedenis. 547, Ouwerling, Geschiedenis. 353, Ouwerling, Geschiedenis Ton Spamer: Dochter van Echternach. De parochie Deurne tot 1800, in: De Sint Willibrorduskerk belicht. Deurne, 2002, 52. 6

7 De situatie vanaf 1838 Na de teruggave van veel kerken aan de katholieken en de mogelijkheid om weer vrij te kerken was er aan het begin van de 19 de eeuw een grote behoefte aan nieuwe orgels. Zeker in het eerste kwart van de 19 de eeuw was er een levendige handel in tweedehands instrumenten die afkomstig waren van opgeheven kloosters. Nadat deze voorraad uitgeput was, was er weer meer gelegenheid voor de orgelbouwers om nieuwe instrumenten te bouwen. De orgelmaker Smits Een van de orgelbouwers die actief was in deze tijd en streek was Franciscus Cornelius Smits ( ), afkomstig van een muzikale familie uit Reek. 10 Hij begon aanvankelijk als medewerker van zijn broer Klaas ( ). Na de vroege dood van Klaas zette hij de orgelmakerij alleen voort. Hij was autodidact, maar haalde veel kennis uit het boek De Orgelmaaker uit 1805 van Jan van Heurn. Tevens werd hij geïnspireerd door orgels van Van Deventer. Zijn stijl was beslist nog op 18 de eeuwse principes gebaseerd waaraan hij een eigen invulling heeft gegeven. De klank van zijn instrumenten is breed te noemen, en verder is opvallend dat hij nauwelijks quint- en tertsregisters disponeert. Hij bouwde talloze orgels, van kleine orgels tot grote drieklaviersinstrumenten, en alle van hoge artistiek-ambachtelijke kwaliteit. Veel van zijn orgels zijn door deze hoge kwaliteit aan afbraak ontsnapt en voor het nageslacht bewaard gebleven. Gregoir noemt Smits een goede organist, en vermeldt tevens dat hij het burgemeestersambt van Reek bekleedde en als organist verbonden was aan de kerk in Reek. 11 De werkplaats werd nog voortgezet door twee volgende generaties Smits. Franciscus Cornelius II Smits ( ) en Wilhelmus Jacobus Smits ( ) waren beide zoons van Frans I en leidden samen het bedrijf in de 2 de generatie. Te midden van de opkomende fabrieksmatige producten trachtten zij de hoge kwaliteit te handhaven, maar het aantal opdrachten naam gestaag af, niet op de laatste plaats door de hogere prijs van hun ambacht. De 3 de generatie werd gevormd door Franciscus Cornelius Josephus III Smits ( ) en Henricus Wilhelmus Josephus Smits ( ), beide zonen van Frans II. Na 1925 werden geen nieuwe opdrachten meer aangenomen maar werd alleen nog onderhoudswerk verricht. Na de dood van Henricus hield het bedrijf op te bestaan. 12 De aankoop van het orgel In 1838 leverde F.C. Smits een nieuw orgel voor de Sint-Willibrorduskerk te Deurne. In het bewaard gebleven rekeningboek in het Smitsarchief te Utrecht is op 23 augustus een rekening vermeld van f 3600 voor de kerk van Deurne. 13 Een dag later tekende Smits een kwitantie ter hoogte van hetzelfde bedrag. 14 s 10 De gegevens over de orgelmaker F.C. Smits zijn ontleend aan: Dr. Teus den Toom (red), Het Historische Orgel in Nederland, deel Amsterdam, 2003, E.G.J. Gregoir, Histoire de la facture et des facteurs d orgues. Reprint van de originele editie uit 1865, Antwerpen, door Frits Knuf, Amsterdam 1972, Meer informatie over Smits is te vinden in: Het Orgel, Enige biografische notities over de familie Smits, april 1990, Smitsarchief Utrecht, Rekeningboek Bg2, de kerk van Deurne. 14 Parochie-archief Deurne inv. nr. I-VI.A.4 (IIId-ijzeren zw. kistje) 7

8 Ontvangen van den Wel Eerw. Heer J. de Louw te Deurne de som van Zes en dertig hondert guldens voor een nieuw orgel geplaatst in de katholijke Kerk van Deurne in den jare agtien hondert agt en dertig Zegge f 3600 Deurne den 24 augustus 1838 F C Smits orgelmaker Merkwaardig genoeg is in het rekeningboek van Smits te lezen dat de betaling in diverse termijnen was geschied: 11 juli 1838 f 1000,00; 23 augustus 1838 f 950,00; 4 maart 1839 f 500,00; 5 maart 1839 f 400,00; 21 december 1839 f 700; Hiermee wil de pastoor van Deurne dat de zaak voldaan is. 15 De totaal geïnde som bedroeg f 3550,00, en bovendien stemde Smits het orgel in 1842 gedurende drie dagen gratis. Klaarblijkelijk ging de liefde voor het vak boven financieel gewin. De dispositie van het instrument is overgeleverd op de ontwerptekeningen van Smits (de registernamen worden weergegeven in de spelling zoals aangetroffen op de tekeningen): 16 Positief: Holpijp Prest dis Octaaf Fluit Fiol di g b disk basson bas Prest bas Manuaal: Trompet bas aan de baskant diskant aan de diskant mixtuur baskant fluit diskant oct 2 v baskant oct 4v diskant holpijp baskant bourdon dis diskant bourdon bas baskant Prestant 8 v diskant Er zijn blijkbaar twee verschillende betekenissen van bas- en diskant: -De registertrekkers bevinden zich aan de bas- of de diskant van het klavier. -Het register is gedeeld in bas- en diskant. 15 Smitsarchief Utrecht, Rekeningboek Bg2, de kerk van Deurne. 16 Zie ook bijlage 6 8

9 In het dispositieoverzicht van G. Broekhuyzen wordt eveneens het orgel vermeld: 17 Het orgel in de kerk der R. Cath. Gemeente is gemaakt en voltooid in 1838 door F.C. Smits orgelmaker te Reek. Heeft 18 stemmen twee handclavieren aangehangen pedaal en drie blaasbalgen. Manuaal Positief. 1. Prestant 8 vt 1. Prestant 4 vt 2. Bourdon D Viol di Gamba 8-3. Bourdon B Holpijp 8-4. Holpijp 8-4. Fluit 4 5. Prestant 4-5. Octaaf 2 6. Holfluit 4-6. Flageolet 1 7. Octaaf 2-7. Basson B 8 vt 8. Mixtuur 2 st 8. Basson D 8 9. Trompet B 8 vt 9 Koppeling 10.Trompet D 8 - Tremulant Ventil. Opmerkelijk is de vermelding van een Flageolet 1. Op de ontwerptekeningen van Smits is echter geen Flageolet 1 aanwezig en kan ook niet in tweede instantie, zoals in St. Oedenrode, door Smits zijn aangebracht omdat de plaats ervoor niet aanwezig is op de lade. We kunnen er derhalve vanuit gaan dat het orgel niet met een Flageolet 1 bezet is geweest. Het bedrag van f 3600,00 (of f 3550,00) was niet voldoende om alle kosten te betalen. Aanvullend werd betaald op 18 augustus 1838 f 1300 aan Wilmer voor de orgelkas; bovendien kostte het kleuren verven en vergulden van den orgel f 126,29; en er kwamen voorts nog kleinere bedragen bij voor o.a. planken, transport en verblijf. 18 Periode Tot aan 1863 vermelden de rekeningboeken van de kerk geen uitgaven voor orgelonderhoud. Wel kunnen we lezen dat vanaf 1840 vrijwel onafgebroken een organist in dienst van de kerk was, evenals een orgeltrapper die zijn functie verloor bij de komst van de motor in Het oksaal werd vergroot in 1847, 19 een gebeurtenis die klaarblijkelijk geen gevolgen voor het orgel had. In 1852 komen we voor de eerste maal in de 19 de eeuw de namen tegen van de organist, P. Roefs, en de orgeltrapper, P. van Gennip. 20 Voorts kennen we een beschrijving van A. Bouman 21 waarin gesproken wordt over een schoonmaak van het instrument in 1858 en Vanaf 1863 werd het instrument frequent onderhouden en vrijwel jaarlijks gestemd. Smits kwam driemaal meerdere dagen, in 1863 (6 dagen, f 16,50) in 1870 (6 dagen, f 26) en in 1874 (10 dagen, f 34) om groter onderhoud te verrichten. 22 Tot rond 1875 bedroeg de prijs van een stembeurt tussen f 3,50 en f 5, hierna werd meestal f 10 gerekend. 23 In 1882 werd f 62,00 uitgegeven aan het orgel, zonder nadere omschrijving. 24 In de gangbare literatuur wordt vermeld dat in 1880 Paulus Lucianus Kuijte, orgelbouwer te Oss, het instru- 17 George Hendricus Broekhuyzen Senior, Orgelbeschrijvingen. Handschrift ca Uitgave verzorgd door A.J. Gier veld, Amsterdam dl.1, p. 332, N PAD inv.nr I-VI.A.4, Uitgaaf van de Roomsch Catholieke kerk te Deurne PAD inv.nr I-VI.A.4 Uitgaaf van de Roomsch Catholieke kerk te Deurne PAD inv.nr I-VI.A.4 Uitgaaf van de Roomsch Catholieke kerk te Deurne Deze informatie is afkomstig van de aantekeningen van A. Bouman, overgenomen van een niet meer te traceren rekening boek van Smits. 22 Smits archief Utrecht Rekeningboek Bg6. De werkzaamheden in 1870 worden in de rekeningboeken van de parochie als orgel schoonmaken omschreven. 23 PAD inv.nr. II-IX. B PAD inv.nr. II-IX. B1-4 9

10 ment verbouwde waarbij de klaviatuur naar de zijkant verplaatst werd en de lade van het Positief vervangen werd 25. Onderzoek heeft inmiddels uitgewezen dat de lade van het Positief qua factuur toch echt een Smitslade is en dat de ombouw van het instrument anders verlopen is en door een andere orgelbouwer is uitgevoerd. Mogelijk zijn er wel reguliere onderhoudswerkzaamheden verricht door Kuijte tussen 1874 en 1880, zie Kuilenburg, of mogelijk is er wel een offerte gemaakt door Kuijte voor een wijziging van het instrument. Gebrs. Franssen 1884 Bij de verbouwing van de kerk in was het instrument in de kerk blijven staan. Aanvankelijk trachtte men het orgel te beschermen tegen alle gevaren die een grootscheepse kerkrenovatie met zich meebrengt door het instrument in te pakken: nota 2:. alsmede het bekleeden van orgel met Asphalt en beplanken f Het heeft echter niet mogen baten, want in het verslag van de kerkbestuursvergadering van 17 maart 1884 werd het volgende genoteerd: De voorzitter waagde het, op het gunstig batig slot, voor te stellen om het orgel dat, bij de restauratie in de kerk was blijven staan, en veel daardoor geleden heeft te laten bijmaken, de orgelkast met orgel te laten veranderen, en daarvan eene begrooting aan den Heer Fransen orgelmaker te Roermond te vragen, waarvan hij in de volgende vergadering kennis zal geven. W Brox. 27 Ruim een maand later, op 22 april 1884 werd het volgende besloten: Daarop geeft de voorzitter kennis van de beloofde verandering van het orgel. Volgens de orgelmaker Fransen moest het eene groote verandering ondergaan, de geheele kast die voor op het zangkoor stond, zoude bestten tegen de toren muur verplaast worden, dan kwamen de zangers voor, hetgeen hen een groot gemak was, en het geluid beter in de kerk; de blaasbalken zouden vernieuwd en in den toren geplaatst worden, ook de trap zoude door de toren gemaekt worden; in het orgel eenige veranderingen en vernieuwingen van registers enz: De begrooting over alles was f 2,200. Na goedkeuring van het Kerkbestuur zoude men de bekrachtiging bij den Bisschop aanvragen. W. Brox 28 Uit de archiefstukken blijkt, dat pastoor Brox al in een eerder stadium contacten met de orgelbouwer Franssen onderhield, want op 2 januari 1884 ondertekende hij een contract met de Gebrs. Franssen waarin men overeenkwam het orgel te verbouwen voor f 2500, Dit bedrag moest in een nog vroeger stadium ook al bekend zijn geweest, want in een Rekening der ontvangsten en uitgaaf van de vergrooting der R.K.Kerk te Deurne van de jaren van 13 december 1883 wordt de volgende post vermeld: Nog te betalen voor reparatie aan het Orgel f 2500, Uiteindelijk, op 27 augustus 1884 ontvingen de Gebr. Franssen f 2600 voor hun werkzaamheden. 31 De veranderingen die de Gebr. Franssen doorvoerden waren zeer ingrijpend. Het orgel werd naar achteren verplaatst, de kas van het Positief in de balustrade verdween, de nieuwe klaviatuur kreeg een plek aan de zijkant, alle mechanieken werden vernieuwd, de dispositie werd gewijzigd, de windladen werden gewijzigd, en de spaanbalgen werden omgebouwd tot een magazijnbalg. In feite ontstond door deze wijzigingen een heel ander type instrument. De nieuwe dispositie luidde als volgt (volgens contract Franssen): 25 Wout van Kuilenburg, Het werk van de orgelmakersfamilie Van Eijsdonk/Van Nistelrooy/ Kuijte, 1983, s-hertogenbosch 26 PAD inv.nr II-IX.C2 kasboek Aan de ommezijde van dit kasboek bevindt zich een overzicht van enkele posten die betrekking hebben op de verbouwing van de kerk in PAD inv.nr. II-I.B11, PAD inv.nr. II-I.B11, 61,62 29 PAD inv.nr II-V.A.1. De transcriptie van het contract is als bijlage 3 opgenomen. 30 PAD inv.nr. II-V.B1. Een zelfde bedrag en gelijke formulering wordt gehanteerd in het bisschoppelijk archief, dossier Deurne. 31 PAD inv.nr. II-V.A 1 10

11 Hoofdmanuaal Positief Prestant 8 voet Violon Principaal 8 voet (F) Bourdon 16 voet Bourdon 8 voet Violon di Gamba 8 voet (F) Viola d amoeur 8 voet (F) Holpijp 8 voet Prestant 4 voet Prestant 4 voet Fluit 4 voet Octave 2 voet Octave 2 voet Cornet 3 sterk (F) Clarinet 8 voet (vermaakte Basson 8 ) Basson 16 voet (F) Trompet 8 voet (F = nieuw pijpwerk van Franssen) Koppel Ventil (wellicht) Uit diverse hierna op schrift gestelde disposities 32 en na bestudering van de aangetroffen toestand kon worden opgemaakt dat de Fluit 4 op het Manuaal toch deels zijn plek behouden had. 33 Ook is Fiol di Gamba 8 niet verdwenen, want ze was nog grotendeels aanwezig als Prestant 8 op het Positief in de aangetroffen toestand en door Franssen waarschijnlijk ingezet als Violon Principaal 8. Tevens betrof het een vier-sterke Cornet in plaats van de genoemde drie-sterke Cornet. Op het Manuaal sneuvelde dus wel de Mixtuur 2st. Tevens wordt bij elke dispositieopgave van ná 1884 vermeld dat er een Voix céleste aanwezig zou zijn geweest. Aannemelijk is dat dit gebeurd is bij de verbouwing door de Gebrs. Franssen, de laden werden immers toch opnieuw ingedeeld. Er is bovendien geen archivalisch bewijs gevonden van een eventuele toevoeging ná De belangrijkste reden die werd opgegeven voor deze ingrijpende werkzaamheden was dat de zangers nu voor het orgel konden plaatsnemen. Tegelijkertijd kreeg de dispositie een ander karakter door het verwijderen van de Mixtuur en het plaatsen van een aantal grondstemmen. Dit sloot naadloos aan bij de tijdgeest: de zangkoren kregen een steeds belangrijkere rol in samenwerking met het orgel, en de klank van het orgel werd breder en donkerder als gevolg van de veranderde smaak en compositiestijl. De argumentatie dat het beter zou zijn voor de klank om het orgel te verplaatsen, zoals genoemd in het contract met Franssen en in bovenaangehaalde kerkbestuursvergadering, is niet overtuigend en lijkt meer een verkoopargument te zijn geweest. Overigens moet er ook een gedachte zijn geweest om het orgel in een nieuwe kas te plaatsen, of misschien een geheel nieuw orgel te vervaardigen. Er is een tekening bekend van Pierre Cuypers met een neo-gotische kas: Zie bijlage 7 33 PAD inv.nr. II-V.C3 34 Met dank aan Hans Flapper 11

12 Periode Het jaarlijkse onderhoud bleef men trouw uitvoeren. De prijs ging na 1889 iets omhoog: van f 10 naar f Er was eenmaal sprake van een grotere uitgave: reparatie orgel(buitengewoon) van f 141,25 in juli P. L. Kuijte 1896/1897 P.L. Kuijte offreerde op 17 oktober 1896 een drietal opties voor een grote onderhoudsbeurt van het orgel. 37 De goedkoopste optie van f 45,00 bestond uit het regelen van de mechanieken, het repareren van defecte orgelpijpen, en het schoonmaken en stemmen van de pijpen. De tweede optie was f 20,00 duurder en had als extra werkzaamheden het gedeeltelijk uitnemen van de pijpen van het Positief en het uitneembaar maken van de panelen aan de achterzijde. Bij de duurste optie van f 100,00 werden bovendien alle pijpen uit het orgel genomen, natuurlijk om ze beter te kunnen schoonmaken, en bovendien was er nog apart vermeld als punt 5: Het orgel geheel schoonmaken. Deze laatste, duurste optie is uiteindelijk uitgevoerd, af te leiden uit de aangevraagde machtiging van 6 oktober en het betaalde bedrag van f 125 in september (sic) De 35 PAD inv.nr. II-IX. B PAD inv.nr.ii-ix.c2 kasboek Rekeningboek van Albert Kuijte, Wout van Kuilenburg Boxmeer 38 PAD inv.nr. II-V.C3 39 PAD inv.nr. II- IX.C2 kasboek

13 meerprijs had in elk geval deels betrekking op de verblijfkosten, deze waren in de drie genoemde opties niet inbegrepen. Periode Na de werkzaamheden in 1897 vond in 1900 de volgende stembeurt plaats voor een bedrag van f Een vermelding van een stembeurt in 1898 door Kuijte kan in de Deurnse archieven niet worden teruggevonden, maar is uiteraard niet uitgesloten. 41 Een jaar later op 14 juli 1901 vond een kostbare stembeurt van f 125 plaats, vermeld is slechts: orgelstemmen. 42 Het kan ook om een verschrijving gaan, want in de corresponderende jaarrekening is een bedrag van f 12 vermeld. 43 Vanaf dit moment werd de draad weer opgepakt. In 1905 ging de prijs omhoog en varieerde sindsdien van f 27,50 tot f Als aanloop naar de werkzaamheden in 1912 moesten de Gebrs. Franssen al in 1911 een behoorlijke reparatie ten bedrage van f 94,95 uitvoeren: Orgelreparatie Gebr. Franssen, 25 oktober In 1904 wordt de naam van Toon Keunen vermeld, hulporganist. 46 Gebrs. Franssen 1912 Het is opmerkelijk dat er na de schoonmaak door Kuijte al vrij spoedig weer mankementen aan het orgel ontstonden. Wellicht was het kerkbestuur ook enigszins beschaamd om opnieuw toestemming te vragen aan de bisschop om het orgel te laten opknappen, getuige het bijna verontschuldigende karakter van de aanvraag voor de machtiging, gedateerd 19 juni 1912: Ons orgel verkeert in desolaten toestand en vraagt dringend om eene degelijke restauratie. Wij hadden reeds lang gemerkt, dat er leelijke mankementen aan waren; maar wij dachten:het zal nog wel een tijd gaan. Nu heeft echter een onderzoek door de Roermondse orgelfabrikanten Gebrs. Franssen ons tot de conclusie gebracht, dat wij niet langer meer met de schoonmaking en restauratie van het orgel mogen wachten. Zooals uit aangehecht schrijven der firma Gebrs. Franssen (dat wij beleefd terugverwachten) blijkt vragen zij voor het heele werk de som van f 600,- terwijl de verblijfkosten der werklieden gedurende ± eene maand, het besorgen van een trapper en nog eenige transportkosten ook voor rekening der kerk komen. De totale kosten hebben wij daarom begroot op eene som van f 700,- à f 750,- welke gelden uit de gewone inkomsten der kerk te vinden zijn. 47 Een dag later werd de machtiging al verleend als No De offerte van de Gebrs. Franssen van 12 juni 1912 voorzag in een schoonmaak, een verbetering van de mechanieken, herstel van de windaden die ten tyde der restauratie der kerk door water geleden hebben doorspraken zijn ontstaan, een herstel van de Basson 16 en de Clarinet 8 en deze registers met nieuwe koperen mondstukken te voorzien, het innemen van het verzakte front en dit vervangen door pijpen van geallumineerd zink, herstel van de blaasbalg, en het stemmen en intoneren van het gehele orgel. 48 De begroting was niet slecht geschat, want de kosten bedroegen uiteindelijk f 659,50: f 600,00 voor de orgelbouwer (betaald op 17 september 1912) 49, vermeerderd met f 57,00 voor 57 dagen kostgeld en f 2,50 voor de orgeltrapper (beide bedragen betaald op 30 augustus 1912). 50 Opvallend is dat er sprake is van een kerkrestauratie waardoor de windladen waterschade zouden hebben opgelopen. Het is onduidelijk of daarmee de grote verbouwing van de kerk van werd bedoeld, of dat er sprake was van een kerkrestauratie of -herstel tussen 1897 (schoonmaak van het instrument door 40 PAD inv.nr. II IX.C13 kasboek In de jaarrekening is f 12 vermeld. 41 Wout van Kuilenburg, Het werk van de orgelmakersfamilie Van Eijsdonk/Van Nistelrooy/ Kuijte, 1983, s-hertogenbosch 42 PAD inv.nr II IX.C13 kasboek PAD inv.nr. II IX.B5 Rekeningen PAD inv.nr. II IX.B5 Rekeningen PAD inv.nr.ii-x.c3 kasboek jan dec PAD inv.nr II IX.C13 kasboek PAD inv.nr. II-V.C3 48 PAD inv.nr. II-V.C3. Dit archiefstuk is als bijlage 4 toegevoegd. 49 PAD inv.nr.ii-x.c3 kasboek jan dec PAD inv.nr.ii-x.c3 kasboek jan dec

14 Kuijte) en 1912 (offerte van de Gebrs. Franssen). In het eerste geval is het opmerkelijk dat het orgel 15 jaar na de schoonmaak door Kuijte blijkbaar opnieuw vervuild was, en dat Kuijte de schade aan de windladen niet gerapporteerd heeft. In het tweede geval zou het kunnen gaan om een incidentele lekkage van het dak, schade aan de windladen veroorzakend, ergens ontstaan na Maar ook dan blijft een schoonmaak van het orgel in 1912 vragen oproepen. Had Kuijte zijn werk wel goed gedaan, waren er hak- en breekwerkzaamheden geweest in de kerk, was de bepleistering naar beneden gekomen, of hadden de Gebrs. Franssen de zaak erger voorgesteld dan het was? Wel gedocumenteerd is aanbrengen van schilderingen in 1903 door Theodorus Hermsen, het is mogelijk dat dit tot schade aan het orgel geleid zou kunnen hebben. Een belangrijk verlies betreft de frontpijpen. Originele frontpijpen zijn waardevol, niet alleen omdat ze kostbaar zijn, maar ook omdat ze dikwijls informatie geven over toonhoogte, ingrepen in de historie, en soms de richting bepalen voor een te reconstrueren stemmingsstelsel. Periode Tot 1947 is in de jaarrekeningen telkens een bedrag voor het orgel opgenomen. Deze bedragen komen niet altijd exact overeen met de bedragen in de kasboeken. Grosso modo varieerden de stemtarieven tussen f 20 en f 60 per jaar. 51 In 1913 en 1914 worden de Gebr. Franssen genoemd als orgelstemmers. 52 De naam van orgelmaker Vermeulen wordt genoemd in 1929 wanneer deze een motor levert: motor voor orgel en rep. voor f 400,- op 19 januari 1929, gevolgd door reparaties en orgelstemmen op 5 juni 1929 voor in totaal f 206, Vermeulen bleef sindsdien het orgel onderhouden. Joseph Scheepers was inmiddels tot organist benoemd, zijn naam keert geregeld in de kasboeken terug. In een parochiememoriale 54 wordt in 1947 gerept van het 25-jarig organistschap van Jos. Scheepers, dus terugrekenend zou hij in 1922 zijn aangesteld als organist. Medio jaren 50 verschijnt in de kasboeken de naam van Harry Scheepers als organist. De eerste signalen dat het bergafwaarts ging met het instrument zijn te lezen in de rekeningen van de kerk: al in 1936 werd gesproken over restauratie orgel oude kerk waarbij geen bedrag is ingevuld, 55 en in 1943 is genoteerd: Pro memorie: Noodig herstel orgel en doopkapel. 56 Gebrs. Vermeulen 1947 Blijkbaar was er echt dringend groot onderhoud aan het orgel nodig, of was men over het instrument als zodanig niet meer tevreden, want op 25 september 1947 stelden de Gebrs. Vermeulen een aantal gedachten op hoe verder te gaan met het instrument. 57 Het advies van Vermeulen luidde om een compleet nieuw elektropneumatisch orgel te bouwen in de bestaande kas. Manuaal II zou daarbij in een zwelkast in de toren geplaatst worden. Het orgel kon volgens Vermeulen eventueel wel tegen grote kosten worden gerestaureerd, maar dit werd als niet afdoende bestempeld. Wel werd aangegeven dat bij behoud van de kas het zinken front plaats zou moeten maken voor een tinnen front. Dit rapport leidde tot een verweer van Hub. Houët, orgeladviseur van de KKOR en organist, waarin hij Vermeulen van repliek diende en een lans brak voor de historische waarde van het instrument en er zo mede voor zorg droeg dat het nog aanwezige historisch materiaal voor een groot deel bewaard gebleven is. 58 Hij gaf tevens aan, een uitbreiding met een zelfstandig pedaal van 4 registers erg handig te vinden, een wens die voor een praktiserend organist niet vreemd is. Periode Het orgel werd, uitgezonderd in 1950, elk jaar in deze periode gestemd waarbij de prijzen varieerden van f 51 PAD inv.nr.ii-ix.b5 Rekeningen PAD inv.nr.ii-x.c3 kasboek jan dec PAD inv.nr II-X.C4 kasboek , PAD inv.nr II-I.B11 55 PAD inv.nr. II IX B5 Rekeningen PAD inv.nr. II IX B5 Rekeningen PAD inv.nr. II-V.C3 58 PAD inv.nr. II-V.C3 14

15 19,50 tot f De enige naam van een vermoedelijke orgelbouwer die genoemd wordt is Bankers die in 1951 aan het orgel werkte. 60 Op 19 februari 1948 kwam de toestand van het orgel in de kerkbestuursvergadering aan de orde: Dan werd besproken onderzoek in te stellen over algeheele vernieuwing of mogelijk herstel van het orgel alsmede vergrooting van t zangkoor. 61 Enkele maanden later, op 26 juli 1948, werd besloten om het een en ander voorlopig uit te stellen: Vernieuwing van koor en orgel wordt geacht voorloopig nog te kostbaar. 62 Op 2 september 1949 werd f 49,35 betaald aan J. Tielens, installateur, in verband met werkzaamheden aan de orgelmotor. 63 J.J. Elbertse & Zoon 1951/1954 Nadat de plannen van de Gebrs. Vermeulen gesneuveld waren en men voorlopig wilde afzien van een restauratie, ging men uiteindelijk toch gesprekken aan met de firma Elbertse & Zoon uit Soestdijk. Dit leidde tot een voorstel van de firma, gemaakt in samenspraak met adviseur Hub. Houët, gedateerd 27 december In de 1 e alinea van de offerte wordt een samenvatting van de werkzaamheden gegeven: De laatste bespreking op 27 Nov. met den WelEd.Heer Hub. Houët te Eindhoven heeft tot resultaat geleid tot algehele restauratie van het orgel, met behoud van de mechanische sleepladen, regeerwerk en tractuur; het bijbouwen van een vrij pedaal en het aanbrengen van wijzigingen in de dispositie. Dat er nadrukkelijk op gewezen wordt dat de laden en tractuur behouden bleven, wil zeggen dat men waarschijnlijk ook andere opties besproken had. De voorgenomen plannen waren als volgt omschreven, in samenvatting genoteerd, tevens waar nodig voorzien van opmerkingen van de hand van Marcel Verheggen waar de offerte gerelateerd wordt aan de aangetroffen toestand in : Kas Over de kas is nauwelijks iets genoteerd. De enige opmerking betreft de volgende: In de panelen van de kastdeuren aan de bovenzijde en in het vlakke kastwerk daarboven, zouden openingen worden gemaakt om het geluid van de registers van man.ii meer in de Kerk te brengen. Opmerking: Dit was niet gerealiseerd. Laden Deze zouden geheel nieuw opgemaakt worden naar een verbeterd systeem. De cancelopeningen zouden worden vergroot; de ventielkasten zouden worden verdiept; veren, ventielen en pulpeten zouden worden vernieuwd; laden, slepen en stokken zouden worden afgevlakt; het leer zou overal worden vernieuwd; en tot slot zouden er ontlaad-apparaten aan de onderzijde van de laden gemonteerd worden. Verwormde roosters zouden worden vernieuwd. Opmerking: De ventielen bleken deels gewijzigd, maar wel nog origineel te zijn, en een verdieping van de ventielkasten is niet waargenomen. Klavieren en mechanieken De meeste draaipunten zouden met kernlaken worden ingevoerd; mechanische onderdelen van de klavieren zouden worden vernieuwd; de klavieren zouden met nieuw elfaniet worden belegd; de abstractuur zou worden voorzien van nieuwe schroefdraden en dubbele leren moeren, het leer van de walsen en de winkelhaken zou worden vernieuwd; er zou een nieuwe manuaal- en pedaalkoppeling gemaakt worden; en verder zouden alle voorzieningen voor een nieuw pedaalklavier getroffen worden: nieuw pedaal-walsbord, nieuw pedaalklavier van 27 toetsen naar Mechelse indeling, en een nieuwe verstelbare orgelbank. Tevens zouden alle registerplaatjes vernieuwd worden. Opmerking: Deze werkzaamheden bleken voor het grootste deel conform de beschrijving te zijn uitge- 59 PAD inv.nr. II-V.C3 60 PAD inv.nr.ii-ix.c7 Kasboek PAD inv.nr. II-I.B11 62 PAD inv.nr. II-I.B11 63 PAD inv.nr. II-IX.C7 Kasboek 1948,1949, PAD inv.nr. II-V.C3. Dit archiefstuk is als bijlage 5 toegevoegd. 15

16 voerd. Windvoorziening De nodige lekkages zouden worden hersteld; de windkanalen zouden worden vergroot, verlegd en gedeeltelijk vernieuwd; er zou een nieuwe regulateur voor het tweede klavier worden aangebracht ; de trapinrichting achter het orgel zou worden verwijderd; tot slot zou wordt een nieuwe motor geleverd worden van voldoende capaciteit (Meidinger 220/380 volt), op te stellen in een kast in de toren. Opmerking: Er bleken drie nieuwe regulateurs geleverd te zijn. Pijpwerk De nieuwe dispositie zou de volgende gestalte krijgen (toevoegingen zoals in de offerte): Manuaal I Manuaal II Prestant 8 voet Prestant 8 voet Bourdon 8 voet Bourdon 8 voet Salicional 8 voet nieuw Prestant 4 voet Octaaf 4 voet Fluit Octav. 4 voet 12 gr. nieuw Fluit 4 voet 12 gr. nieuw Nasard 2 2/3 voet nieuw Prestantquint 2 2/3 voet nieuw Piccolo 2 voet 3 gestr. nieuw Octaaf 2 voet 3 gestr. nw. Terts 1 3/5 voet nieuw Cornet 4 sterk, af c 1 Kromhoorn 8 voet nieuw Mixtuur 3-5 sterk nieuw Trompet 8 voet nieuw Vrij pedaal Subbas 16 voet ged. nieuw Gedekt 8 voet p.tr. uit 1. (Subbas 16, MV) Octaafbas 8 voet nieuw Octaaf 4 voet p/tr. uit 3. (Octaafbas 8, MV) P + I I + II De lijmnaden van de houten pijpen zouden opnieuw van lijm worden voorzien, verwormde pijpen of delen ervan zouden hetzij behandeld worden, hetzij vernieuwd worden. Bij de Subbas 16 zouden er enkele pijpen bijgemaakt worden om de mensuur wijder te maken. Stemstoppen zouden opnieuw worden bevilt en beleerd. Bij de metalen pijpen zouden alle noodzakelijke reparaties worden uitgevoerd. Door tinpest aangetaste pijpen of voeten zouden worden vernieuwd. De Prestant 8 van het 1 e manuaal zou krachtiger worden gemaakt, de frontpijpen zouden nieuwe stemkrullen krijgen, en de binnenpijpen (van de Prestant 8 ) zouden worden voorzien van stemschuiven. Het groot octaaf van de Prestant 8 (man II) en de Salicional 8 (man I) zouden op aparte nieuwe pneumatische windladen worden geplaatst. De pedaalregisters zouden op een elektropneumatische lade geplaatst worden. De toonhoogte zou gelijk blijven, en de nieuwe en oude registers zullen zoveel mogelijk kloek en groot en in overeenstemming tot elkander worden geïntoneerd. Het gehele orgel inclusief pijpwerk zou worden schoongemaakt. De geoffreerde prijs was f ,00 waarin inbegrepen reis- en transportkosten alsmede twee reeds eerder uitgevoerde reparaties in april en mei Opmerking: Het pijpmateriaal was uiteindelijk toch iets anders samengesteld is dan wat op grond van de offerte verwacht had kunnen worden, meer daarover in de paragrafen met betrekking tot de beschrijving van het orgel in de aangetroffen toestand. 16

17 Alles overziende, betrof het een forse ingreep waarbij de wens om over een meer boventoonrijk orgel met zelfstandig pedaal te kunnen beschikken de overhand had. Deze wijze van het beschouwen en aanpassen van een orgel was in die dagen niet ongebruikelijk. Na decennia van voornamelijk fabrieksmatig geproduceerde orgels, werden rond 1950 instrumenten uit de 17 de en 18 de eeuw in Noord-Duitsland maatgevend. Echter, niet het totaalconcept, maar losse elementen van deze Noord-Duitse stijl werden naar believen geïsoleerd toegepast in nieuwbouw- of te restaureren instrumenten. Men verkeerde onder invloed van de neo-barok! Met name was men enthousiast over de hogere stemmen, het zelfstandige pedaal en de mechanische tractuur. Deze elementen zijn daarom herkenbaar in de plannen van Elbertse. Op dezelfde datum als de offertedatum, 27 december 1951, werd het contract getekend. Het was de bedoeling om in de tweede helft van januari 1952 te starten met de uitvoering van de werkzaamheden. Blijkbaar was het echter niet eenvoudig om de benodigde financiële middelen bij elkaar te krijgen, want in een brief van 7 februari stelde de orgelbouwfirma voor om het werk dan maar in twee delen uit te voeren, geïnitieerd door een brief van Hub. Houët van 13 januari 1952 waarin deze aangaf dat er nog onvoldoende financiële middelen waren. Het nieuwe plan was om eerst alle werkzaamheden aan het hoofdwerk uit voeren en een nieuwe motor te leveren, om in de tweede fase de overige werkzaamheden te verrichten. In het rapport van de keuring van het orgel door Hub. Houët van 5 augustus werden de diverse etappes keurig vermeld: In maart 1953 was het hoofdwerk gereed, met Kerst van hetzelfde jaar waren de werkzaamheden aan het onderpositief afgerond, en met Pasen 1954 was ook het pedaal gereed. Houët was zeer te spreken over de restauratie en gebruikte onder andere de volgende formuleringen: dat de Firma J.J Elbertse de haar gegeven opdracht met grote zorg en stiptheid hebben volvoerd...evenals de lade van het Bovenwerk is ook die van het ondermanuaal grondig en vakkundig gerestaureerd...het oude pijpwerk is voortreffelijk gerestaureerd...aan de intonatie werd de uiterste zorg besteed en men verkreeg n prachtig geheel. Verder vermeldde hij dat de windrust, welke vroeger verre van ideaal was, geheel verbeterd [is].ook blijkt de samenstelling van de Mixtuur gedurende het project te zijn gewijzigd. Voorts was er sprake van drie nieuwe regulateurs. Dat er geringe wijzigingen in de uitvoering van de plannen waren opgetreden, blijkt eveneens uit de eindafrekening van J.J. Elbertse. 67 Hierin is vermeld dat de Subbas 16 geheel nieuw is, in tegenstelling tot de plannen om de oude Bourdon 16 hiervoor in te zetten; en dat er twee nieuwe windregulateurs geleverd zijn, voor elk manuaal één, in plaats van hergebruik van een oude regulateur. (Hub Houët spreekt van drie nieuwe regulateurs). Er wordt tevens een bedrag van f 130,40 gerekend voor extra werkzaamheden aan mechanieken en stemmen, veroorzaakt door ondeskundige behandeling van de orgelkast tijdens schoonmaak der Kerk in Juli Op zondag 8 augustus 1954 om uur werd het orgel plechtig ingezegend en ingespeeld bij gelegenheid van het zilveren priesterfeest van pastoor J. P. van Dinter. 68 Harry Scheepers speelde voor het Lof het Preludium en Fuga in fis van Dietrich Buxtehude, overigens geen geringe opgave! Na het Lof nam Hub. Houët plaats op de orgelbank en speelde werken van Johann Sebastian Bach (Fantasia en Fuga in g, Wachet auf), Georg Friedrich Händel (Concerto no 2 in Bes), en het slotdeel, Choral Varié, van het Veni Creator van Maurice Duruflé, ook beslist geen eenvoudig programma, illustratief voor het vakmanschap van de betrokken organisten. Periode Na de restauratie van 1953/1954 was het orgel nog langere tijd in onderhoud bij Elbertse. Uit de jaarrekeningen blijkt dat het instrument vrij regelmatig gestemd werd, 69 maar in jongere jaarrekeningen is geen aparte post meer opgenomen voor het orgel zodat niet meer vastgesteld kan worden aan de hand van deze stukken 65 PAD inv.nr. II-V.C3 66 PAD inv.nr. II-V.C3 67 PAD inv.nr. II-V.C3 68 PAD inv.nr. II-XII.C43 69 PAD inv.nr. II-IX.B5 Rekeningen

18 in hoeverre er onderhoud gepleegd is. 70 Aannemelijk is wel dat het onderhoud op een gegeven moment overgegaan is naar de Gebrs. Vermeulen uit Weert. Vanaf die tijd werd het orgel, voor zover als mogelijk, onderhouden door Frans Vermeulen. Er is een aantal rekeningen bewaard gebleven met gespecificeerde werkzaamheden van Elbertse. 71 Het betreft twee stembeurten met onderhoudswerkzaamheden in 1958, een advies voor de afscherming van het orgel in verband met de kerkrestauratie in 1962 (en de huur en reparatie van een harmonium), het verplaatsen van de motor en bijbehorende werkzaamheden in januari 1964, het schoonmaken van tongen van de Trompet 8 omdat dit koperwerk was aangeslagen door het stucadoorwerk in april 1964, en het stellen van ventielen en het stemmen van het orgel in december PAD inv.nr II-IX.C7 tm/20 71 PAD inv.nr. II-V.C3 18

19 Het orgel in de aangetroffen toestand De toestand van het orgel was verre van optimaal. De laden waren toe aan een grondige restauratie, het orgel was erg vervuild, de mechanieken functioneerden niet naar behoren en het pijpwerk sprak slecht. Het pijpwerk was inmiddels een hybride verzameling, de windvoorziening was gebrekkig (regulateurs i.p.v. fatsoenlijke balgen), de kas was aangetast door de verwijdering van het front van het onderpositief, en er was een electropneumatisch pedaal toegevoegd. Het oorspronkelijke Smits-concept was nog duidelijk herkenbaar, maar veel originele delen waren verdwenen. Kas Het oorspronkelijk onderpositief was in 1884 verwijderd waarbij de opengevallen plaats was opgevuld met drie eiken deuren, afkomstig van de achterzijde. De drie deuren aan de voorzijde Aan de originele achterzijde waren alle panelen en deuren verdwenen, aan de linkerzijde was het originele paneel vervangen door de speeltafel. Aan de achterzijde waren nog de registergaten in de stijlen aanwezig. 19

20 Originele registergaten linkerzijde Originele registergaten rechterzijde Er bevonden zich ook nog delen van oude scharnieren aan enkele stijlen aan de achterzijde. De kas was vervuild en op diverse plaatsen beschadigd, en er waren sporen van houtworm aangetroffen. Met name de consoles vertoonden ernstige scheurvorming, evenals de lijst onder het front. De console onder de middentoren 20

21 Gescheurd bandwerk Het hout aan de voorzijde onder de krans vertoonde een knik. Dit wees op een verzakking. Een belangrijke dwarsregel aan de achterzijde was doorgezaagd om een windkanaal door te kunnen voeren. De kas was in diverse tinten groen geschilderd. Het orgel tot

22 Bij de demontage zijn aan de bovenzijde van de torens enkele namen gevonden van mensen die aan het orgel gewerkt hebben. De oudste vermelding in verf is van A. Bekkers, 5 jan 17. Het betreft vermoedelijk schilderswerkzaamheden. De volgende vermeldingen dateren uit 1963 en zijn met verf in nette schildersletters aangebracht: M.H. Slits schilder 25 Dec 63 en F. Verheijen schilder 1963 DEC. Dit zijn de schilders die hoogstwaarschijnlijk de kas van de groene kleurlaag hebben voorzien. De laatste vermelding is met potlood en lastig leebaar. Het gaat in elk geval om Frans Thielen die in 1964 werkzaamheden heeft uitgevoerd. Tevens is vastgesteld dat aan de bovenzijde op de torens geen beelden hebben gestaan. Er is niet het minste spoor aangetroffen van een oude bevestiging. Aangetroffen dispositie Manuaal (II) Onderpositief (I) Pedaal (unit) C f C f C d Prestant 8 Prestant 8 Subbas 16 Bourdon 8 Bourdon 8 Octaafbas 8 Salicionaal 8 Prestant 4 Gedekt 8 Octaaf 4 Fluit Oct. 4 Octaaf 4 Fluit 4 Nasard 2 2/3 Prestantquint 2 2/3 Piccolo 2 Octaaf 2 Terts 1 3/5 Mixtuur 3-5 st. Kromhoorn 8 Cornet D 4 st. Trompet 8 Koppelingen: II + I, Pedaal + II Samenstelling Mixtuur: C c g 1 1/ / /3 2 2/ /3 Samenstelling Cornet c1: 4 2 2/ /5 Manuaalomvang: C f 3 Pedaalomvang: C - d 1 Toonhoogte: a1 = 437 Hz bij 19 C 0 Stemming: gelijkzwevend Speeltafel en mechanieken De speeltafel dateerde uit 1884 en was gemaakt door de Gebrs. Franssen. Ook de grenen abstractuur en registratuur waren voor het grootste deel gemaakt in De wellenramen onder de laden waren van eik, evenals de wellen (1884). De armpjes en draden waren van metaal. Het zachthouten pedaalwellenbord was van Elbertse uit De bijbehorende wellen waren van metaal. 22

23 De speeltafel tot 2008 De ombouw om de speeltafel was geheel van eik, evenals de toetsen van het manuaal en het pedaal, de bank, het schuine knieschot en de klavierklep (een korte voorklep was verdwenen). De boventoetsen waren met ebben belegd. Het beleg van de ondertoetsen (elfaniet) en de registerplaatjes dateerden van De bakstukken waren van zachthout en belegd met palissander. De registerknoppen waren eveneens van palissander. Het pedaal (naar Mechelse indeling) en de bank waren vervaardigd door Elbertse in De toestand van het mechanische deel was slecht: het toucher was zeer taai, het geheel was sterk vervuild, en draaipunten waren uitgesleten. De registertrekkers hadden een zware gang. Windvoorziening De windvoorziening was geheel nieuw gemaakt in Ze bestond uit drie regulateurs die elk één werk bedienden. Regulateur positief De windkanalen bestonden uit vierkante zachthouten kanalen en ronde kartonachtige doorvoeringen. Het leer van de regulateurs was nog in redelijke conditie. Bij de windkanalen was er sprake van lekkage. Het mo- 23

24 torgeluid was erg fors. De motor (eveneens 1954) bevond zich in een nis in de torenmuur en was niet in een geluiddempende kist geplaatst. Het geheel was erg vervuild. De winddruk van het onderpositief bedroeg 80 mm, van het hoofdwerk 85 mm en van het pedaal 75 mm. Windladen De eiken windladen van hoofdwerk en onderpositief waren origineel, maar door de verbouwingen anders ingedeeld. Tevens was de lade van het Positief voorzien van kikkerlijsten. De ventielen waren nog origineel, maar wel aangepast: de stift was nu aan de voorzijde geplaatst en liep in een later aangebrachte houten uitsparing. Ook zichtbaar waren de plekken waar de originele (verdwenen) wervels van de voorslagen aan bevestigd waren. Ventielkast positief,ook is de kikkerlijst zichtbaar. Ventielkast hoofdwerk De lade van het Positief was door Franssen ongeveer 45 cm naar rechts verlegd en 180 o gedraaid om plaats te bieden aan de klaviatuur. De inkeping van de originele plaats van de ligger was nog aanwezig. 24

25 De originele inkeping van de ligger Detail hoofdwerkladen met origineel aanhechtingspunt van de registermechaniek Een groot deel van de roosters was niet meer origineel. De pedaalregisters waren op elektropneumatische hulpladen afgevoerd (Elbertse 1954). Het leer van de manuaalladen verkeerde nog in redelijke toestand. Er was flink wat doorspraak, de laden waren lek en zeer vervuild. De lade-opstelling van het onderpositief : (speeltafel) C D E fis gis b c1 cis1 d1 dis1..f3 h a g F Dis Cis De lade opstelling van het hoofdwerk : (speeltafel) G A H cis dis...f3 F Dis Cis C D E Fis e3...e d c B Gis 25

26 Pijpwerk Het pijpwerk was een hybride verzameling van diverse makelij en verkeerde in matige tot redelijke staat. Het was in elk geval zeer vervuild. Na bestudering van de archivalia en het pijpwerk kon de volgende lijst worden opgemaakt (lade-volgorde, van voorzijde naar achterzijde, tenzij anders vermeld, worden de toetsnamen gehanteerd): Hoofdwerk Deel van pijpwerk op hoofdwerklade Cornet 4 sterk Prestant 8 Gebrs. Franssen Het grootste deel van de pijpen voorzien van expressions. C - fis in front, zink met expressions, Gebrs. Franssen Sprekend waren de twee maal zes pijpen van de buitenste velden, en de zeven pijpen van de middentoren. Binnenpijpwerk Elbertse 1954, voorzien van expressions. Achterzijde frontpijpen Salicionaal 8 C - H zink, Elbertse 1954; vervolg metaal Elbertse 1954, alle pijpen expressions. Octaaf 4 C - H zink, Elbertse 1954, vervolg metaal Elbertse, voorzien van expressions t/m g 2, stemlappen t/m h 2 ; vervolg op lengte. Bourdon 8 C - H zachthout gedekt, eind 19 de eeuw, Franssen?; c - dis zink gedekt, Elbertse Vervolg metaal gedekt, Smits-factuur Slechts twee inscripties aangetroffen: 26