Uitvaartverzorging en Collectieve Rouwverwerking

Transcriptie

1 ORGANISATIEONDERDEEL GEMEENTEN Draaiboek Uitvaartverzorging en Collectieve Rouwverwerking Kennis en Beheerteam Nafase Versie 1.0, 31 oktober 2012

2 ORGANISATIEONDERDEEL GEMEENTEN Colofon Dit document is tot stand gekomen in opdracht van Kennis- en Beheerteam Nafase van het Organisatieonderdeel Gemeenten van de Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant. Het document is na vaststelling met status definitief aangeboden aan: functionarissen van de stafsectie Bevolkingzorg: stafsectieleden en Algemeen Commandant gemeentesecretarissen binnen de Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant AOV ers binnen de Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant leden Kennis- en Beheerteam Nafase. Adres Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant Organisatieonderdeel Gemeenten Postbus AL Tilburg Druk Versie 1.0, 31 oktober 2012 Status: Definitief Inhoud en Beheer Kennis- en Beheerteam Nafase - Procesverantwoordelijke deelproces /vz KB-team : M. Tromp, Gemeente Goirle - Stafliaison Organisatieonderdeel Gemeenten : P. Strijbos, Gemeente Goirle - Mede-auteur: : S. Valk, ARSIS Personeelsmanagement & Organisatieontwikkeling Beheer Dit document beschrijft het Draaiboek Uitvaartverzorging en Collectieve Rouwverwerking in de Veiligheidsregio MWB, en kent een sterke verbondenheid met het Deelplan Taakorganisatie Nafase. Het Deelplan wordt beheerd door het Organisatieonderdeel Gemeenten van de Veiligheidsregio MWB. Jaarlijks wordt voor dit document en de genoemde achterliggende documenten bezien of actualisatie gewenst is. Op basis van (landelijke) ontwikkelingen, evaluaties etc. kunnen wijzigingen en aanpassingen worden doorgevoerd. Het Draaiboek behorende bij dit deelplan beschrijft de operationele uitvoering; het is een levend document dat continue kan worden aangepast en aangevuld. Vaststelling geschiedt via het Kennis- en Beheerteam Nafase. De website van de Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant biedt op de extranet-pagina gemeenten voor de gebruikers van dit draaiboek en bijbehorend deelplan de meest actuele versie. Een regionale App is in studie.

3 Inhoudsopgave Pagina 1 Inleiding en leeswijzer Inleiding Leeswijzer 4 2 Organogrammen taakorganisatie Nafase 5 2A Nafase in de multidisciplinaire omgeving 6 2B De operationele taakorganisatie Nafase (GRIP 2 en 3) 7 2C De operationele taakorganisatie Nafase (GRIP 4) 8 3 Taakomschrijvingen functies Uitvaartverzorging 9 3A Teamleider Uitvaartverzorging 10 3B Medewerker Team Uitvaartverzorging 11 3C Administratief medewerker 12 4 Toelichting op de relatie tussen het proces Nafase en de overige processen 13 5 Producten van het Actiecentrum Uitvaartverzorging 14 5A Rouwverwerking 15 5B Inrichten noodbegraafplaatsen 16 5C Inrichten van een Morgue 17 5D Inrichten Chapelle Ardente 18 5E Vervoer van slachtoffers (morgue, chapelle ardente, noodbegraafplaats) 19 6 Handreikingen ondersteuning nabestaanden/betrokkenen 21 6A Organiseren van een herdenkingsbijeenkomst 22 6B Organiseren van een stille tocht 25 6C Inrichten van een morgue / Chapelle Ardente 30 7 Procedure lijkbezorging 32 8 Omgang met andere culturen Moslims Creolen Chinezen Joden Hindoes Ethische standpunten t.a.v. obductie, euthanasie, abortus en orgaandonatie bij moslims Ethische standpunten t.a.v. obductie, euthanasie, abortus en orgaandonatie bij het hindoeïsme 41 9 Waakvlamovereenkomst Monuta Overige tools 47 10A Checklist inrichting teamruimte Uitvaartverzorging en Collectieve rouwverwerking 48 10B Logboek 49 10C Presentielijst 51 10D Bezettings- / Alarmeringslijst 52 10E Begrippenlijst 53 Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 3 van 54

4 1 Inleiding en leeswijzer 1.1 Inleiding Voor u ligt het Draaiboek Uitvaartverzorging en Collectieve Rouwverwerking (hierna te noemen: Uitvaartverzorging). Het Draaiboek is een operationele Toolkit Uitvaartverzorging. Het bevat naast taakomschrijvingen per functionaris, onder meer procesbeschrijvingen, checklists, sjablonen, contactgegevens en diverse andere hulpmiddelen die de collega s kunnen ondersteunen bij hun werkzaamheden tijdens een ramp of crisis. Dit Draaiboek kent een sterke verbondenheid met het Deelplan Nafase. Het Deelplan gaat onder meer in op het wettelijk kader, de beheerorganisatie t.a.v. Uitvaartverzorging en de relatie met de overige (gemeentelijke deelprocessen). Deelplan Draaiboek Zowel het Draaiboek als het Deelplan maken onderdeel uit van de planstructuur binnen de Veiligheidsregio Midden- en West-Brabant. Onderstaande illustratie geeft weer hoe beide documenten zich verhouden tot andere planfiguren die reeds zijn opgesteld of nog in ontwikkeling zijn. 1.2 Leeswijzer Het proces Nafase geeft uitvoering aan de volgende deelprocessen: 1 Nazorg; 2 Uitvaartverzorging en collectieve rouwverwerking. De in dit Draaiboek aanwezige tools zijn, tenzij expliciet anders vermeld, te gebruiken voor het deelproces Uitvaartverzorging en collectieve rouwverwerking. Voor het deelproces Nazorg is een apart Draaiboek gemaakt. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 4 van 54

5 2 Organogrammen taakorganisatie Nafase 2A Nafase in de multidisciplinaire omgeving 2B De operationele taakorganisatie Nafase (GRIP 2 en 3) 2C De operationele taakorganisatie Nafase (GRIP 4) Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 5 van 54

6 2A Nafase in de multidisciplinaire omgeving Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 6 van 54

7 2B De operationele taakorganisatie Nafase (GRIP 2 en 3) pm Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 7 van 54

8 2C De operationele taakorganisatie Nafase (GRIP 4) pm Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 8 van 54

9 3 Taakomschrijvingen functies Uitvaartverzorging 3A 3B 3C Teamleider Uitvaartverzorging Medewerker Team Uitvaartverzorging Administratief medewerker Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 9 van 54

10 3A Teamleider Uitvaartverzorging PM Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 10 van 54

11 3B Medewerker Team Uitvaartverzorging PM Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 11 van 54

12 3C Administratief medewerker PM Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 12 van 54

13 4 Toelichting op de relatie tussen het proces Nafase en de overige processen De processen Bevolkingszorg staan uiteraard niet op zichzelf. Zowel binnen de crisisorganisatie Bevolkingszorg, als erbuiten in de multidisciplinaire crisisorganisatie, zijn tal van dwarsverbanden en afhankelijkheden te benoemen tussen processen. De exacte afhankelijkheid en de mate waarin loopt echter uiteen. In veel gevallen kan volstaan worden met informeren of delen van inzichten tijdens het HTOoverleg. Hét platform waarin de Hoofden Taakorganisatie de processen onderling afstemmen. In enkele gevallen is aanvullende afstemming op inhoud of zelfs werkwijze noodzakelijk en heeft het ene deelproces een doorwerking op een ander deelproces. (bijv. het geven van voorlichting op een opvanglocatie of het leveren van menskracht voor de uitvoering van het proces). Deze aanvullende koppelvlakken zijn in kaart gebracht in onderstaand schema. Daaronder wordt kort beschreven wat dit koppelvlak precies inhoudt en welke afspraken daarover zijn gemaakt. Eventuele uitwerkingen zijn verder opgenomen in het van toepassing zijnde Draaiboek. Koppelvlakken Nafase met processen Bevolkingszorg Bovenstaande tabel visualiseert op welke onderdelen van het proces er specifieke koppelvlakken te definiëren zijn. In navolgende tabel wordt dit op inhoud verder gespecificeerd. KOPPELVLAKKEN NAFASE MET PROCESSEN BEVOLKINGSZORG Algemeen: Nafase zal tijdens acute fase op projectmatige basis opgestart worden en sterk afhankelijk zijn van het relevante scenario cq. de verwachte impact op de deelprocessen van Nafase. Via het HTO-overleg zal een eerste inschatting van de benodigde acties worden gemaakt en zal nadere afstemming bij de uitwerking plaatsvinden. Crisiscommunicatie: Eventuele behoeftes aan crisiscommunicatie-acties ter voorbereiding op Nafase worden in acute fase besproken in het HTO-overleg. Initiatief daartoe ligt primair bij Hoofd Taakorganisatie Nafase. Publieke Zorg: Geen bijzonderheden; Omgevingszorg: Geen bijzonderheden; Stafsectie Bevolkingszorg ROT: Geen bijzonderheden; Ondersteuning: Geen bijzonderheden; Informatiemanagement: Geen bijzonderheden; Evacuatie: Geen bijzonderheden; Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 13 van 54

14 5 Producten van het Actiecentrum Uitvaartverzorging Het actiecentrum kan diverse acties uitvoeren en zelfs concrete producten realiseren. Maatwerk is bij dit proces erg belangrijk en dus zal ieder voorval opnieuw gewogen moeten worden. Enkele voorbeelden cq. handreikingen t.a.v. producten die het Actiecentrum kan opleveren zijn opgenomen in de volgende bijlagen: 5A Rouwverwerking (het ondersteunen van nabestaanden en betrokkenen in de rouwverwerking middels een stille tocht, herdenkingsdienst, gezamenlijke uitvaart en/of een gezamenlijke rouwdienst 5B 5C 5D 5E Inrichten noodbegraafplaatsen Inrichten van een morgue Inrichten van een Chapelle Ardante Vervoer van slachtoffers (morgue/chapelle d ardante/(nood)begraafplaats Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 14 van 54

15 5A Rouwverwerking Algemene beschrijving Waar mogelijk wordt de normale gang van zaken gevolgd, namelijk dat de uitvaartverzorging wordt overgelaten aan de nabestaanden. Slechts wanneer het niet mogelijk is (door te grote aantallen of gevaar voor de volksgezondheid) zal de uitvaartverzorging collectief plaatsvinden. Hierbij kan ondersteuning plaatsvinden door CMO. Het bevoegd gezag, kan op advies van de Directeur Publieke Zorg (voorheen RGF) van de GHOR, in overleg met de inspecteur voor de volksgezondheid, besluiten noodbegrafenissen / rouwdiensten te laten plaats vinden. Afhankelijk van de situatie kunnen er verschillende producten worden opgeleverd. Te denken valt aan: Stille tocht; Herdenkingsdienst; Gezamenlijke uitvaart; Gezamenlijke rouwdienst. Kwaliteitseisen Het product moet zo snel als mogelijk gereed zijn; Handelen afhankelijk van de situatie; De uitvoering en zoveel als mogelijk de verantwoordelijkheid bij uitvaartverzorgers; Bij uitvoering zoveel als mogelijk gebruik maken van bestaande faciliteiten; De gemeente biedt bij uitvoering ondersteuning waar nodig. NB 1: NB 2: Om productiecapaciteit te vergroten kan besloten worden om gezamenlijke rouwverwerking te verzorgen. Het product moet zoveel als mogelijk aansluiten bij de individuele wensen van de nabestaanden. Iedereen moet de gelegenheid krijgen om deel te nemen aan de rouwverwerking. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 15 van 54

16 5B Inrichten noodbegraafplaatsen Algemene beschrijving Er zal altijd naar gestreefd worden om slachtoffers op de reguliere plaatsen te begraven. In een situatie van zeer veel slachtoffers (<100), waarbij de reguliere begraafplaatsen niet voldoende ruimte bieden zal de gemeente over moeten gaan tot het inrichten van noodbegraafplaatsen. Ook kan er gekozen worden voor crematie van overleden slachtoffers. Hiervan kan sprake zijn bij epidemieën of besmetting. In de voorbereiding moet nagedacht worden over eventuele (nood-) begraafplaatsen. De keuze van de nabestaanden moet zoveel als mogelijk worden gerespecteerd. Kwaliteitseisen Binnen twee dagen moet het aantal benodigde plaatsen voor de stoffelijke overschotten worden gerealiseerd; Oplevering 36 uur na opstart realisatie product; Ingeval besmetting, overleg met GHOR over wijze van begraven; Geschikte ligging; Waterstand, juiste grafdiepte; Bereikbaarheid, toegang en circuit mogelijkheden; Toestemming van de eigenaren van de grond (voorkeur grond in gemeente eigendom); Graf-, rij-, en vakaanduiding; Registratie van graf-, rij-, en vak aanduiding (afdeling burgerzaken); Vergunning van de instanties i.v.m. volksgezondheid; Overleg met officier van justitie; Crematie kan als alternatief gezien worden, waarbij wensen nabestaande zoveel als mogelijk moet worden gerespecteerd. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 16 van 54

17 5C Inrichten van een Morgue Algemene beschrijving Dit is een tijdelijke opslagplaats van de doden, en een plek waar de politie (RIT) de doden kan identificeren. Zo lang als mogelijk zal er gebruik worden gemaakt van reguliere faciliteiten. De gemeente heeft de zorg dat er een plaats is welke als tijdelijke opslag van doden kan dienen. Kwaliteitseisen Afgelegen rustige plek; Koeling; Mogelijkheid voor RIT om werk te doen; Mogelijkheid om van de buitenwereld af te sluiten; Oplevering zo snel als mogelijk; In geval van besmetting, overleg met GHOR over wijze van inrichten morque; Goede bereikbaarheid. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 17 van 54

18 5D Inrichten Chapelle Ardente Algemene beschrijving Dit is de plek waar nabestaande afscheid kunnen nemen van de overledenen. Kwaliteitseisen Bij voorkeur niet dezelfde locatie als morque; Koel zijn of koel te houden en goede ventilatie; Mogelijkheid om af te sluiten van de buiten wereld, gemakkelijk af te schermen; Geblindeerde ramen; Toegang voldoende breed voor brancards, lijkkisten e.d.; Oplevering van product 4 uur na opstart realisatie van product; Product moet 6 uur na opstart opgeleverd zijn; De locatie moet goed te bereiken zijn; Stilte plek; Ontvangstruimte; Toiletvoorzieningen; Catering / EHBO faciliteiten. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 18 van 54

19 5E Vervoer van slachtoffers (morgue, chapelle ardente, noodbegraafplaats) Algemene beschrijving Het vervoer van slachtoffers van de morque naar de chapelle ardente en naar de noodbegraafplaatsen. Kwaliteitseisen Individuele verplaatsing van slachtoffers, zoveel en zo lang mogelijk; Vervoer door deskundige bedrijven (uitvaart bedrijven); Bij besmetting overleg met GHOR. Aandachtspunten uitvoering Uitvaartverzorging gevaar voor volksgezondheid: Een normale uitvaartverzorging is niet mogelijk vanwege gevaar voor de volksgezondheid. Na advies van de Directeur Publieke Zorg beslist het GBT op welke wijze de uitvaartverzorging plaats vindt. Het actiecentrum voert conform uit. Het aantal dodelijke slachtoffers is groter dan de reguliere capaciteit: Een normale uitvaartverzorging is in beginsel mogelijk. Het aantal dodelijke slachtoffers is echter groter dan de capaciteit van de lokale uitvaartverzorgers. Er moet een beroep gedaan worden op Monuta conform de waakvlamovereenkomst. Het actiecentrum heeft overleg met Monuta over de uitvoering. Indien gewenst kan Monuta een medewerker leveren ten behoeve van de Taakorganisatie Nafase. Inzet RIT Wanneer slachtoffers niet op eerste gezicht geïdentificeerd kunnen worden, wordt onmiddellijk het Rampen Identificatie Team (RIT) van de politie ingezet. De gemeente heeft in dat geval pas een mogelijke taak vanaf het moment dat de lijken vrijgegeven worden. Lokaal uitgangspunt Uitvaart van slachtoffers dient zoveel mogelijk lokaal geregeld te worden. Behoefte onderzoek De gemeente heeft een taak in het bepalen van de behoefte van nabestaanden en betrokkenen. De behoefte bepaalt namelijk het wel of niet organiseren van een stille tocht, herdenkingsdienst, gezamenlijke uitvaart e.d. In sommige gevallen dient de gemeente zich hierbij terughoudend op te stellen, omdat de familie van de slachtoffers de schuld bij de gemeente neer kunnen leggen. In veel situaties komt dit soort informatie vanzelf naar het actiecentrum toe. Wanneer dit onvoldoende helderheid schept in de behoeften kan een beroep gedaan worden op het actiecentrum GHOR (Deel proces 24 van de GHOR; psychosociale hulpverlening bij ongevallen en rampen) Zij kunnen een onderzoek doen naar de behoeften van de nabestaanden en andere betrokkenen bijvoorbeeld middels de inzet van de stichting Slachtofferhulp. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 19 van 54

20 Andere uitvaartrituelen In de uitvaartwereld is de afgelopen jaren veel veranderd. De Nederlandse samenleving wordt steeds meer multicultureel, wat van invloed is op de wijze waarop een uitvaart wordt vormgegeven. Gelukkig zijn er steeds meer organisaties die zich erop toeleggen andersoortige uitvaartdiensten en begrafenisrituelen te organiseren. Monuta heeft een overzicht beschikbaar van deze organisaties. Tevens kan Monuta indien gewenst een deskundige leveren om te adviseren over andere uitvaartrituelen. In hoofdstuk 7 staat een aantal begrafenisrituelen omschreven. Kosten (regulier) De kosten, verbonden aan de bezorging van lijken waarvoor de burgemeester zorg draagt, daaronder begrepen lijken die uit zee worden aangebracht, komen ten laste van de gemeente. Voor zover zij niet kunnen worden gedekt uit de nalatenschap (bijv. uitvaartverzekering) of door de nabestaanden. Nabestaanden dienen echter wel aan te tonen dat zij die kosten niet kunnen dragen. Ook kunnen de erfgenamen de nalatenschap (juridisch) weigeren waardoor zij ook niet verplicht zijn tot het dragen van de kosten van de uitvaart. Dit wijkt niet af van de reguliere situatie. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 20 van 54

21 6 Handreikingen ondersteuning nabestaanden/betrokkenen In navolgende bijlagen wordt met betrekking tot de volgende onderwerpen een handreiking en checklist aangeboden welke kunnen helpen bij het faciliteren en/of organiseren van: 6A 6B 6C Organiseren van een Herdenkingsbijeenkomst Organiseren van een Stille Tocht Inrichten van een Morgue / Chapelle Ardente Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 21 van 54

22 6A Organiseren van een herdenkingsbijeenkomst Deze handreiking bevat aandachtspunten, dat als handvat gebruikt kan worden bij het opstellen van een draaiboek Herdenkingsbijeenkomst. Het opstellen van een uitgebreid draaiboek is van de volgende factoren afhankelijk: 1. Het soort incident: was het een calamiteit, een ongeluk, een misdaad, zinloos geweld, etc.; 2. Het aantal slachtoffers; 3. De impact op de omgeving/ samenleving; 4. Welke autoriteiten bezoeken de herdenkingsdienst, o.a. in verband met te treffen veiligheidsmaatregelen; 5. Tijdstip wanneer herdenkingsdienst gehouden wordt: voor of na begrafenis. PARKEREN Zorg voor voldoende gereserveerde parkeerplaatsen voor: familie, autoriteiten, overige genodigden en deelnemers aan de ceremonie. Hanteer de norm van 1 auto per 2,3 personen Geef duidelijk aan waar de parkeerplaatsen liggen, hoe ze bereikt kunnen worden en ook weer verlaten kunnen worden Zorg voor een goede verwijzing naar de parkeerplaatsen en verkeersregelaars Zorg voor toezicht en bewaking op de parkeerplaatsen Zorg er voor dat de pers op een aparte parkeerplaats kunnen parkeren en buiten de familie en genodigden worden gehouden om confrontatie te voorkomen Bij hogere autoriteiten er rekening mee houden dat deze begeleid (moeten) worden door politie vanaf de gemeentegrens naar gereserveerde parkeerplaatsen ONTVANGST BEZOEKERS Tijdstip bepalen hoe laat de bijeenkomst begint Aangeven hoe laat de familie en andere genodigden worden verwacht Aangeven hoe laat degenen, die niet bij de organisatie zijn betrokken de locatie verlaten moeten hebben Wijs per categorie genodigden een contactpersoon aan, die de mensen ontvangen. Zorg dat deze ook goed herkenbaar zijn, bijvoorbeeld middels naamplaatjes. Zij zorgen ook voor het aanwijzen van de plaatsen. Scherm familie en verwanten af van de pers Indien mogelijk, zorg voor een aparte ingang voor de familie en verwanten en houdt goed toezicht op deze ingang Geef per categorie bezoekers aan langs welke toegang zij de locatie moeten betreden en ook weer moeten verlaten Houdt rekening met toegang gehandicapten Indien gewenst familie en verwanten vooraf in een aparte ruimte ontvangen, alvorens zij naar de ruimte gaan waar de herdenkingsdienst plaatsvindt Denk na over wel of geen catering en over de inrichting en personele bezetting hiervan Maak keuzes hoe en waar pers ontvangen wordt. Ook of en welke media toegelaten worden. Zorg voor voldoende toezicht en/of bewaking Zorg voor een adequate garderobe en voor een systeem, waarbij snel de jassen ingeleverd kunnen worden en na afloop weer opgehaald worden. Zorg hierbij voor aparte garderobe voor familie en genodigden. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 22 van 54

23 ZAALINRICHTING Ploeg samenstellen, die de inrichting verzorgt en na afloop ook alles weer opruimt. Maak hiervoor één persoon verantwoordelijk, die de leiding heeft Bekijken, afhankelijk van waar herdenking plaatsvindt, welke extra materialen/meubilair nodig zijn om zaal in te richten, denk hierbij ondermeer aan vloerbedekking, podium, katheder, bloemen, standaards voor kransen, kandelaars voor kaarsen, stoelen, tafels, garderobe, geluidsinstallatie, condoleanceregister, EHBO-ruimte (inclusief bemensing) Maak goede plattegrond met aandacht voor nooduitgangen, vluchtwegen, algemene brandveligheid (te controleren door brandweer). Zorg dat tijdens herdenking brandwachten en/of BHV-ers aanwezig zijn Geef op plattegrond aan waar familie, genodigden en overige deelnemers komen te zitten Denk, indien van toepassing, aan afdekken reclame Zorg voor sobere en stijlvolle inrichting van ontvangstruimte familie en verwanten, indien hiervoor gekozen wordt. Ook hier reclame-uitingen afdekken. Zorg voor goede ontvangstruimte pers (afgescheiden van familie en verwanten) Indien ruimte naar verwachting niet groot genoeg is om alle belangstellenden te ontvangen, zorg dan voor een ruimte, waar via een scherm de herdenkingsdienst gevolgd kan worden. Ook hier geldt dat een goede plattegrond gemaakt moet worden. PLAATSAANWIJZINGEN Verstrek aan familie, genodigden en deelnemers reserveringskaarten te verstrekken zodat de contactpersonen, die de mensen ontvangt weten wie ze moeten ontvangen. Familie en genodigden worden door deze contactpersonen naar de juiste plaatsen begeleid Reserveer, indien van toepassing, een plaats voor mede-getroffenen Bepaal of en waar pers is toegestaan. HERDENKINGSBIJEENKOMST Wijs een ceremoniemeester aan (herkenbaar), die de bijeenkomst in goede banen leidt. Hij bepaalt wanneer de dienst begint en heeft verder de regie in handen. Zorg dat hij continue geïnformeerd wordt over zaken die van belang (kunnen) zijn. Stel voor de inhoud van de bijeenkomst een apart draaiboek op, waarin is aangegeven wie er spreekt, hoe lang en in welke volgorde. Geef ook aan of er tijdens de bijeenkomst nog bloemen gelegd en wanneer dat gebeurd. Verder aandacht voor muzikale invulling. Zorg dat sprekers dicht bij het spreekgestoelte zitten Geef ook aan hoe toezicht tijdens bijeenkomst is geregeld VERLATEN PLAATS HERDENKINGSDIENST Denk na over wel/geen muziek tijdens herdenkingsbijeenkomst Familie vertrekt als eerste, begeleid door contactpersoon Daarna vertrekken de overige genodigden Tot slot vertrekken de overige aanwezigen Na vertrek van alle aanwezigen wordt ruimte gecontroleerd op laten liggen van spullen en wordt de ruimte in de oorspronkelijke staat teruggebracht. DIVERSEN Het is noodzakelijk dat er een goede voorlichting gegeven wordt over de herdenkingsdienst. Dit kan door: vermelding in lokale/regionale bladen, vermelding via lokale/regionale omroep, uitnodigingsbrieven aan familie, mede-getroffenen (indien van toepassing) en overige genodigden Maak gebruik van verwijzingsborden op wegen, parkeerplaatsen, locatie herdenkingsdienst. Bepaal waar er gevlagd wordt, welke vlaggen er gebruikt worden (denk ook aan verenigingsvlaggen indien van toepassing!) en zorg dat vlaggen halfstok hangen Denk aan voldoende sanitaire voorzieningen Denk bij meerdere locaties aan goede (straal)verbindingen Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 23 van 54

24 Checklist Herdenkingsbijeenkomst Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 24 van 54

25 6B Organiseren van een stille tocht Deze handreiking bevat aandachtspunten, die als handvaten gebruikt kunnen worden bij het opstellen van een draaiboek Stille tocht. Het opstellen van een uitgebreid draaiboek is van de volgende factoren afhankelijk: 1. Het soort incident: was het een calamiteit, een ongeluk, een misdaad, zinloos geweld, etc.; 2. Het aantal slachtoffers; 3. De impact op de omgeving/ samenleving; 4. Welke autoriteiten bezoeken de herdenkingsdienst, o.a. in verband met te treffen veiligheidsmaatregelen; 5. Tijdstip wanneer herdenkingsdienst gehouden wordt: voor of na begrafenis. ROUTE Starttijd Geef aan hoe laat de optocht begint Feitelijke start Geef aan hoe laat de feitelijke start plaatsvindt, bijvoorbeeld door klokkengelui of door een aankondiging Zorg voor een natuurlijke kop van de stille tocht, bijvoorbeeld burgemeester met familie (indien aanwezig) Verzamelpunten deelnemers Geef aan waar de deelnemers aan de stille tocht zich moeten verzamelen Geef ook aan waar parkeermogelijkheden zijn en zorg eventueel voor pendeldiensten Route Zet de route op papier en bekijk of er ergens knelpunten zijn Maak zoveel als mogelijk gebruik van voet- en fietspaden Begeleiding van de tocht Zorg voor voldoende begeleiding en toezicht van de tocht. Indien sprake is van een mogelijke bedreiging, zorg dan voor extra politietoezicht Zorg ervoor dat op de plaats waar het incident heeft plaatsgevonden dat als er mensen aanwezig zijn om deze in ontvangst te nemen, dat deze ook goed geïnstrueerd zijn. Afsluiten van de route stille tocht Zorg er middels afsluitingen voor dat de stille tocht ongehinderd plaats kan vinden Zorg bij afsluitingen voor goed aangegeven wegomleidingen Zorg voor voldoende en goed bereikbare parkeergelegenheid en zorg voor goede verwijzingen naar deze parkeerplaatsen Zorg ervoor dat er langs de route bij overheidsgebouwen de vlag halfstok hangt en dat er na zonsondergang geen vlaggen meer hangen Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 25 van 54

26 Opstelling media Geef aan waar de media zich kan opstellen en waar ze kunnen parkeren Zorg ervoor dat ze de stille tocht goed kunnen waarnemen Maak goede afspraken met de media wat ze wel en niet mogen Communicatie Maak een communicatieplan Maak de stille tocht goed via de media bekend Geef duidelijk aan wat wel en niet is toegestaan tijdens de stille tocht, bijvoorbeeld geen spandoeken, spreekkoren of het maken van ongeoorloofde geluiden Als er sprake is van horeca langs de route; verzoek hen om geen muziek te draaien tijdens het passeren van de stille tocht Vraag mensen als er parkeerproblemen dreigen om zoveel als mogelijk met het OV te komen en/of zet bussen in Licht de bewoners aan de route goed in Geef aan op welke wijze informatie over de stille tocht verkregen kan worden (Horeca)ondernemers Ondernemers, winkeliers zorgen, indien van toepassing, ervoor dat obstakels zoals terrassen, reclame e.d. verwijderd worden Om begrip te vragen bij deze mensen dat hun werkgebied tijdelijk wordt afgesloten TOESPRAKEN Bepaal of er toespraken gehouden worden, door wie en op welke plaats Zorg dat toespraken goed te horen zijn en niet verstoord kunnen worden Vraag na alle toespraken om enkele minuten stilte Zorg dat Media toespraken goed in beeld kunnen brengen en kunnen volgen, maar niet te indringend aanwezig zijn. INZET POLITIE Maak een goede planning waar en wanneer politiemensen en/of andere toezichthouders gewenst zijn Laat ook politiemensen in burger meelopen Laat bepaalde gebouwen, indien nodig, bewaken en doe dat onopvallend Indien van toepassing extra surveillance bij woningen van de verdachten Spandoeken meteen laten verwijderen Indien nodig crisiscentrum inrichten waar politie bereikbaar is OVERLEG MET EN OPVANG VAN FAMILIELEDEN Bepalen wie overleg heeft met de familie Inhoud en opzet van de stille tocht met familie bespreken Als familie meedoet aan stille tocht zorgdragen voor goede opvang en begeleiding Ook overige genodigden dienen opgevangen en begeleid te worden BRANDWEER EN AMBULANCEVOORZIENINGEN Brandweer en Ambulance op de hoogte brengen van de (route van de) stille tocht Eventueel ook de huisartsenpost en de eerste hulp van een ziekenhuis informeren Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 26 van 54

27 INZET HULPVERLENENDE INSTANTIES Rode Kruis Worden verzocht om mensen beschikbaar te stellen ten tijde van de stille tocht Worden gepositioneerd op strategische punten van de route Zij zijn herkenbaar voor de mensen Zorgen dat zij een aanspreekpunt hebben Kerkelijke gemeenschappen Verzoeken om open te zijn, zodat mensen daar terecht kunnen Indien gewenst om bij aanvang (en eventueel het einde) van tocht de klokken te luiden Maatschappelijk werk Zorgen dat deze in kerken aanwezig zijn Vragen of zij willen zorgen voor intensievere psychosociale zorg Scouting Vragen of zij bloemen aan willen nemen en weg willen leggen Bureau Slachtofferhulp Vragen of zij op aangewezen plaats aanwezig willen zij, bijvoorbeeld in kerk, maar kan ook ander gebouw zijn OVERIGE INSTELLINGEN / PERSONEN Nadenken welke personen en/of instanties betrokken kunnen/moeten worden bij de stille tocht INRICHTEN GEMEENTELIJK ORGANISATIECENTRUM Zorg voor een gemeentelijk organisatiecentrum dat naast een eventueel crisiscentrum van de politie functioneert Er moet een goede communicatie zijn tussen deze twee centra Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 27 van 54

28 Checklist Stille tocht, deel 1 pm Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 28 van 54

29 Checklist Stille tocht, deel 2 pm Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 29 van 54

30 6C Inrichten van een morgue / Chapelle Ardente Deze handreiking bevat aandachtspunten, die als handvaten gebruikt kunnen worden bij het inrichten van een morgue en/of Chapelle Ardente Aan een geschikte verzamelplaats dodelijke slachtoffers moeten de volgende eisen worden gesteld: De verzamelplaats ligt buiten het rampterrein. Er zijn voldoende, geschikte werkruimten: Vergader-, registratie- en documentatieruimten met telefoon, fax, catering en sanitair. Rustruimten voor het kunnen terugtrekken door de medewerkers (Rampen Identificatieteam, forensisch geneeskundige, pathaloog-anatoom). Voldoende parkeergelegenheid. Ruimten voor plaatsen van koelruimten. Ruimten voor identificatie: Gladde vloer. Goede ventilatie. Verwarming. Warm en koud stromend water en afvoervoorzieningen. Het terrein is afgesloten voor publiek, media en ramptoeristen. Nauwkeurige registratie. Goede beveiliging. Ruimte voor confrontatie van nabestaanden met de stoffelijke overschotten. Bij een niet-natuurlijke dood kan de officier van justitie: Uitstel van begraven en verbranden gelasten; De verbranding verbieden; Verbieden dat as wordt verstrooid; Verbieden dat de as ter beschikking van de nabestaanden wordt gesteld; Verbieden dat de as naar het buitenland wordt verzonden. Ontleding, conservering, sectie of verwijdering van organen uit het stoffelijke overschot voor orgaandonatie als bedoeld in de Wet op de orgaandonatie mag alleen plaatsvinden met toestemming van de officier van justitie. Sectie Een gevoelig onderwerp bij dit proces is het onderwerpen van stoffelijke overschotten aan een sectie. Binnen sommige religies en levensovertuigingen levert een sectie op een overledene veel weerstand en verontwaardiging op bij de nabestaanden en andere aanhangers van de godsdienst of levensovertuiging. Er zijn drie situaties waar een sectie zonder toestemming van de overledene of de nabestaanden mogelijk is: 1. De regionale inspecteur van de volksgezondheid kan een sectie gelasten als het belang van de volksgezondheid dit vereist; 2. De officier van justitie (en bij een gerechtelijk vooronderzoek de rechter-commissaris) kan een sectie gelasten in verband met een strafrechtelijk onderzoek; 3. De voorzitter van een kamer van de Raad voor Transportveiligheid kan een sectie gelasten als het vaststellen van de oorzaak van een ongeval met een luchtvaartuig dit vereist. Sectie bij bemanningsleden of passagiers kunnen de oorzaak aantonen dat sprake was van koolmonoxidevergiftiging, intoxicatieverschijnselen of hart- en vaatziekten. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 30 van 54

31 Checklist inrichten Morgue / Chapelle Ardente Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 31 van 54

32 7 Procedure lijkbezorging In deze bijlage wordt de procedure beschreven van het aantreffen van een stoffelijk overschot tot het aan het moment dat het wordt vrijgegeven aan de familieleden. Voor een schematisch overzicht van de procedure wordt verwezen naar het processchema aan het einde van deze bijlage Niet natuurlijke dood De Wet op de lijkbezorging benoemt twee manieren van overlijden, te weten het overlijden door een natuurlijke dood en door een niet-natuurlijke dood. Een niet-natuurlijke dood wordt omschreven als een overlijden door schuld of opzet van derden, een zelfmoord of als gevolg van een ongeval of uiterlijk geweld. Lijkschouwing Nadat een persoon is overleden moet er, afhankelijk van de wijze van overlijden, een lijkschouwing worden verricht. Dit mag volgens de Wet op de lijkbezorging alleen maar door de behandelend arts of een gemeentelijke lijkschouwer plaatsvinden. De gemeentelijke lijkschouwers, die benoemd zijn door Burgemeester en wethouders, moeten daartoe bevoegde artsen zijn. In geval van een niet-natuurlijke dood zal de lijkschouwing plaatsvinden door de gemeentelijke lijkschouwer op de plaats waar het stoffelijk overschot is aangetroffen of in een mortuarium. Inbeslagname Wanneer tekenen of aanduidingen van een niet-natuurlijke dood aanwezig zijn vindt als onderdeel van het justitiële onderzoek naar de doodsoorzaak een formele inbeslagname van het stoffelijk overschot plaats door de officier van justitie. Het stoffelijk overschot mag alleen met toestemming van de officier van justitie of een van zijn hulpofficieren vervoerd worden onder begeleiding van een opsporingsambtenaar en in speciaal daarvoor ingerichte voertuigen (lijkwagens). Pas op het moment dat de officier van justitie een zogeheten verklaring van geen bezwaar tot begraven of cremeren afgeeft, wordt het lichaam weer vrijgegeven. Verklaren van overlijden Nadat door de lijkschouwer de schouw is uitgevoerd zijn er twee mogelijkheden. 1. De lijkschouwer is er van overtuigd dat de dood ten gevolge van een natuurlijke dood is ingetreden. Hij zal dan een schriftelijke verklaring van overlijden afgeven op een daartoe bestemd formulier. 2. De lijkschouwer constateert een niet-natuurlijke dood. In dat geval gaat hij niet over tot de afgifte van een verklaring van overlijden en dient hij de officier van justitie op de hoogte te brengen. Dat wil zeggen de officier die bevoegd is over de plaats waar het stoffelijk overschot het eerst is aangetroffen (artikel 76). Tevens dient hij de ambtenaar van de burgerlijke stand te waarschuwen. In geval van een misdrijf moet de politie een uitgebreid proces-verbaal maken. De lijkschouwer zal een verslag van doodschouw opstellen. Sectie Vaak volstaat een uitwendige schouw niet om een causaal verband tussen bijv. een brand en het overlijden aan te tonen. Ter uitsluiting van eventueel andere oorzaken dan de brand die bij het overlijden een rol kunnen hebben gespeeld zal de officier van justitie, aan de hand van het verslag van de lijkschouwer, bezien of het noodzakelijk is om een gerechtelijke sectie te laten verrichten. Immers, in geval dat het tot een strafrechtelijke procedure komt, is het van belang dat er geen andere doodsoorzaken zijn die niet te wijten zijn aan de acties van een later te benoemen verdachte die verantwoordelijk wordt gehouden voor het ongeval en daarmee voor het overlijden van het slachtoffer. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 32 van 54

33 Besluit tot geen sectie Als de officier van justitie besluit dat er geen sectie gedaan hoeft te worden, zal het lichaam worden vrijgegeven waarna het ter beschikking wordt gesteld aan de familieleden en door de begrafenisondernemer naar huis kan worden vervoerd. Hiertoe moet wel eerst een verklaring van geen bezwaar tot begraven of cremeren worden afgegeven op een daartoe bestemd formulier. De verklaring zal naar de ambtenaar van de burgerlijke stand gefaxt worden die het nodig heeft voor het accorderen van de begrafenis, en naar de politie voor toevoeging aan het betreffende persoonsdossier. Besluit tot sectie Als de officier van justitie naar aanleiding van de bevindingen in het verslag van de lijkschouwer besluit dat er sectie moet worden verricht, dan zal de officier van justitie de politie verzoeken een sectie te regelen. Hiertoe wordt het Nederlands Forensisch Instituut te Rijswijk gebeld. De sectie kan plaatsvinden in het mortuarium of in het laboratorium van het Nederlands Forensisch Instituut. Sectie mag alleen worden verricht door speciaal daarvoor door Justitie aangewezen geneeskundigen, de zogeheten pathologen. Na afloop van de sectie moeten de voorlopige conclusies (door bijvoorbeeld de politie) aan de officier van justitie worden medegedeeld. Op dat moment kan het stoffelijk overschot worden vrijgegeven door de officier van justitie en kan de verklaring van geen bezwaar tot begraven of cremeren door hem worden afgegeven. Confrontatie Wanneer er (nog) geen sprake is van een strafrechtelijk onderzoek is volgens artikel 72 en 73 het overigens zo dat er pas een sectie kan worden verricht indien de overledene dit heeft toegestaan. Bij gebreke van toestemming van de overledene kan daarvoor in de plaats treden die van ( ) de naaste onmiddellijk bereikbare meerderjarige bloed- of aanverwanten tot en met de derde graad. Dat houdt in dat de identiteit van de overledene bekend moet zijn. De politie dient de identiteit van het slachtoffer te achterhalen, waarna een confrontatie met het stoffelijk overschot plaatsvindt door bij voorkeur twee personen die de overledene goed gekend hebben. Verlof tot begraving Het cremeren of begraven van het stoffelijk overschot geschiedt niet zonder een schriftelijk verlof van de ambtenaar van de burgerlijke stand, dat kosteloos wordt afgegeven (artikel 11). De ambtenaar is afkomstig van de gemeente waar het slachtoffer is overleden. Dit verlof tot begraving of verbranding wordt niet verleend, zolang niet is overlegd een verklaring van overlijden door natuurlijke dood, afgegeven door de behandelend arts of een gemeentelijke lijkschouwer, dan wel een verklaring van de officier van justitie van geen bezwaar tot begraven of cremeren. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 33 van 54

34 Procesbeschrijving Wet op de lijkbezorging Wet op de lijkbezorging stoffelijk overschot lijkschouwing door behandelend arts of gemeentelijk lijkschouwer natuurlijke dood niet natuurlijke dood schuld of opzet van derden, zelfmoord, ongeval of uiterlijk geweld. afgifte verklaring van overlijden formele inbeslagname stoffelijk overschot door officier van justitie verlof tot begraving of verbranding door ambtenaar burgelijke stand taken lijkschouwer : uitvoeren schouw natuurlijke dood niet natuurlijke dood afgifte verklaring van overlijden waarschuwen officier van justitie waarschuwen ambtenaar burgelijke stand waarschuwen politie in geval van misdrijf opstellen van verslag van doodschouw verlof tot begraving of verbranding door ambtenaar burgelijke stand opmaken uitgebreid proces verbaal officier van justitie beslist wel of geen sectie geen sectie: wel sectie: vrijgave lichaam door Nederlands Forensisch Instituut afgifte verklaring van geen bezwaar tot begraven of cremeren door officier van justitie voorlopige conclusie doorgeven aan officier van justitie door bijv. politie naar ambtenaar burgelijke stand ivm accorderen begrafenis naar politie voor toevoeging aan persoonsdossier vrijgave stoffelijk overschot door officier van justitie verlof tot begraving of verbranding door ambtenaar burgelijke stand afgifte verklaring van geen bezwaar tot begraven of cremeren door officier van justitie verlof tot begraving of verbranding door ambtenaar burgelijke stand Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 34 van 54

35 8 Omgang met andere culturen Omgang met andere culturen De bedoeling van deze tekst is de medewerker achtergrondinformatie te geven over gewoonten en rituelen rondom het overlijden van patiënten uit andere culturele groepen. Wat kunnen hulpverleners doen om aan de wensen van de patiënt en zijn familie tegemoet te komen? Voor mensen uit een andere cultuur en/of met een andere godsdienst gelden vaak speciale regels voor het begeleiden van de stervende en zijn familie. Uiteraard heeft niet iedere gelovige dezelfde opvattingen. Binnen elk geloof bestaan uiteenlopende opvattingen, meer of minder traditioneel. Het is wezenlijk met directe familie te bespreken wat de specifieke wensen zijn en na te streven deze praktisch mogelijk te maken. Dit praktisch mogelijk maken bestaat meestal hoofdzakelijk uit het beschikbaar stellen van een ruimte waar men ongestoord de stervende kan bijstaan en de overledene kan verzorgen. Vaak wil men ook wat langer bij de overledene blijven dan in de Nederlandse cultuur gebruikelijk is. Inventarisatie van wensen en behoeften Enkele vragen die gesteld kunnen worden om aan deze wensen tegemoet te komen: - met welk familielid kan het beste contact worden opgenomen? - wil de familie dat aan de patiënt wordt verteld dat hij stervend is? - zijn er speciale voorbereidingen, handelingen of gebruiken en riten die de patiënt of familie wil uitvoeren of in acht wil nemen? - moeten er speciale regelingen worden getroffen voor laatste eerbewijzen, afleggen en opbaren? - hoe wenst familie uiting te geven aan verdriet en rouw? - wat kunnen wij als hulpverlener doen? Na het overlijden wordt contact opgenomen met Monuta. De mortuariummedewerker brengt de overledene naar het mortuarium. Geef aan de nabestaanden door dat ze zelf een uitvaartcentrum naar keuze moeten inschakelen. Als eventuele rituele bewassing nog moet plaatsvinden, kan dit ook in het uitvaartcentrum. In het kort worden de gebruiken rondom sterven, uitvaart en rouw beschreven bij de volgende bevolkingsgroepen: 1. Moslims 2. Creolen 3. Chinezen 4. Joden 5. Hindoes 8.1 Moslims De traditionele riten rondom het sterven: De stervende wordt in de richting van Mekka (naar de qibla) gelegd. Dit kan door hem op zijn rechterzij met het gezicht naar Mekka te leggen of met de b enen naar Mekka met het hoofd enigszins omhoog. De geloofsbelijdenis wordt zachtjes vlakbij de stervende uitgesproken: Er is geen god dan God en Mohammed is de Boodschapper van God. De stervende kan Gods genade afsmeken, eventueel kinderen zegenen. Ook de aanwezigen kunnen elkaar vergiffenis schenken. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 35 van 54

36 Men laat diegenen tot de stervende toe die van zijn familie het meest geliefd zijn, het beste rekening met hem kunnen houden en het meest godvrezend zijn. Personen in staat van grote rituele onreinheid mogen niet bij de stervende. Een welriekende stof wordt bij hem neergezet. In stilte (om de stervende niet te storen) wordt uit de Koran gereciteerd. Aanbevolen wordt dat aanwezigen de stervende herinneren aan Allah de Verhevene en aan Zijn goede daden. Opvattingen met betrekking tot de dood De dood wordt gezien als een belangrijke etappe in het leven. Het is het eindpunt van het aardse bestaan en de overgang naar het eeuwige leven. God bepaalt het tijdstip. Direct na de dood ontsnapt de ziel naar de Poort van het Paradijs waar het Eerste Oordeel plaatsvindt. Na dit oordeel brengt een engel de ziel terug naar het graf tot de dag van het Laatste Oordeel. Bij het overlijden mag men huilen, maar nobele berusting is verdienstelijker. De jammerklacht van vrouwen is volgens de Soenna (maatgevend voorbeeld van Mohammed) verboden. Mannen proberen het te verhinderen d.m.v. gebed. Vrienden en verwanten komen hun medeleven betuigen. (Oorspronkelijk wordt er na de dood van een dorpsgenoot vanaf de minaret van de moskee een gebed afgeroepen (de selah), waarna men naar het huis van de overledene gaat). Verzorging van de overledene (meest traditionele vorm) - De ogen van de overledene worden gesloten. - Onderkaak wordt aan het hoofd vastgebonden; mond mag niet openstaan. - Op de buik wordt een passend voorwerp gelegd tegen opzwellen. - Onderarmen worden tegen de bovenarmen gelegd en bovenarmen tegen de zij; onderbenen tegen de bovenbenen en dijen tegen de buik. - Kleding wordt uitgedaan en lichaam wordt bedekt met een kleed. - Zo snel mogelijk na het overlijden wordt de overledene ritueel gewassen en aangekleed volgens de bestaande religieuze wetten (rein water neemt alle smet en onreine materies weg). Regels voor het ritueel wassen van de overledene (oorspronkelijke reinheid teruggeven) De begrafenisuitzet wordt door de familie bezorgd. Het ritueel wassen is een plicht voor de gelovige. Tijdens het wassen en kleden worden gebeden/verzen opgezegd. De wasser moet een moslim zijn: een volwassen en gewaardeerd persoon met kennis van de voorschriften (mag gebreken van de dode niet aan de mensen kenbaar maken). In aanmerking komen: testamentair aangewezene, vervolgens de vader, grootvader, naaste verwanten van vaderszijde, daarna van moederszijde en ook de echtgenote mag wassen. Bij een vrouwelijke overledene eerst de moeder, grootmoeder en naaste vrouwelijke verwanten of de echtgenoot. Kleine kinderen mogen door vrouwen zowel als mannen gewassen worden. (Symbolische wassing mag door elke moslim worden gedaan.) Familieleden mogen tijdens de wassing aanwezig zijn als ze ritueel rein zijn. De dode wordt gewassen op een afgeschermde plaats. Er worden welriekende kruiden (lotus, kamfer e.d.) aan het water toegevoegd. De wassingen worden herhaald tot eventueel zeven keer. De lichaamsdelen die gebruikt worden bij het gebed worden geparfumeerd; ook de oren en de oksels. Een doodgeboren kind wordt niet ritueel gewassen. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 36 van 54

37 Het inwikkelen van de overledene Ook het inwikkelen is een moslimplicht en moet voldoen aan bestaande voorschriften: - De man wordt in drie witte doeken gewikkeld (om het blote lichaam). - De doeken zijn tevoren bewierookt. - Nadat de overledene op de doeken is gelegd, wordt deze bewierookt en worden de wikkeldoeken vastgebonden (de doeken worden voor het begraven losgemaakt). - De vrouw wordt in vijf witte doeken gewikkeld (een hemd, een tailleband, een wikkeldoek, een sluier en een lap waarmee de dijen worden vastgebonden). - Het haar wordt in drie strengen gevlochten en achter haar gelegd. De begrafenis De begrafenis dient zo snel mogelijk plaats te vinden (binnen 24 uur). Volgens de islam heeft de dode geen rust tot hij aan de aarde is toevertrouwd. Mannen en vrouwen gaan naar het huis van de overledene of waar deze ligt opgebaard. De vrouwen gaan naar binnen, de mannen stellen zich op voor de ingang en dragen daarna de baar naar het kerkhof (het lichaam van de overledene ligt in een kist met een groene doek erover). De stoet gaat eventueel langs de moskee (op vrijdag verplicht). De overledene wordt nooit in de moskee gebracht. Het lichaam wordt zonder kist begraven, zo mogelijk op een moslimbegraafplaats. De vrouwen vergezellen in principe de begrafenisstoet niet. Tegenwoordig wordt hier wel van afgeweken, vooral in de steden. De vrouwen nemen dan gescheiden van de mannen deel aan de begrafenis. Het graf De dode wordt op zijn/haar rechterzijde in een nis in het graf gelegd (zodat de aarde niet direct op het lichaam terecht komt) met het g ezicht in de richting van qibla (Mekka). De knopen van de lijkwade maakt men los. Er wordt een afdakje over het lichaam gemaakt (stenen, riet of iets dergelijks, weer opdat de aarde niet direct op het lichaam terecht komt). Het graf wordt boven de grond opgehoogd, eventueel met een steen gemarkeerd. Er wordt niet op het graf gebouwd; het graf wordt niet bepleisterd. Men mag niet op het graf zitten of leunen of tussen de graven delven. Na de begrafenis eet men gezamenlijk (sadaqa is een traditie waarbij het voedsel verdelen onder de armen; het geeft de dode zijn zuiverheid terug). Grafbezoek Mannen mogen het graf bezoeken en om vergiffenis voor de dode verzoeken. Voor vrouwen is het verwerpelijk het graf te bezoeken. Condoleren Het is soenna om een moslim tot na drie volle dagen te condoleren. (soenna = aanbeveling/traditie volgens een overlevering van de profeet Mohammed.) Rouw Officieel rouwt men drie dagen (dit is soenna). Men komt dan nog een keer bij elkaar tijdens een maaltijd om de rouwenden te troosten. In de praktijk rouwt men veertig dagen (de weduwe vier maanden en tien dagen). De veertigste dag na overlijden is een belangrijke dag. De mannen bezoeken het graf en er is een speciale rouwceremonie (niet verplicht). Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 37 van 54

38 Vrouwelijke verwanten Gehuil/gejammer wordt één week getolereerd. De kleding die men droeg tijdens het overlijden draagt men ook de eerste dagen na de begrafenis. Soms draagt men witte kleding; zwarte kleding is verboden. Er worden geen sieraden gedragen, men maakt zich niet op en er wordt geen henna en parfum gebruikt. Voor de weduwe geldt dit gedurende de gehele rouwperiode. De Wet op de lijkbezorging is in drie opzichten strijdig met de voorschriften uit de Koran, namelijk: - het lichaam moet volgens de wet drie dagen boven de grond blijven. - het lichaam dient in een kist te worden begraven. - na een aantal jaren verlopen de grafrechten. 8.2 Creolen - De gebruiken bij het overlijden van creolen stammen uit Afrika. Er wordt bij het afscheid gebruikgemaakt van kruiden. - De overledene wordt door een professionele wordt door een professionele lijkbewasser gewassen met assistentie van vier tot zes aangewezen familieleden. Hierbij zijn geen vrouwen aanwezig, want zij zijn niet rein genoeg. - De groep is beëdigd en wat tijdens de bewassing gebeurt, moet geheim blijven. - Het wassen en het kisten gaat gepaard met gezang en gebed. - Bij de afscheidsceremonie vervult een geestelijke een hoofdrol. Deze ceremonie duurt een half uur tot een uur (ook dan zijn er nog geen vrouwen aanwezig). - Daarna mag de naaste familie afscheid nemen. - Het hele ritueel van afscheid nemen kost meer tijd dan bij ons gebruikelijk is, ook tijdens de - begrafenisceremonie. - Creolen willen bij voorkeur in Suriname begraven worden, maar dit is lang niet altijd mogelijk. - Crematie is niet gebruikelijk en voor sommige groeperingen een schande. 8.3 Chinezen De rituelen van Hongkong-Chinezen en Chinezen uit China verschillen. De meeste Chinezen in Nederland zijn Hongkong-Chinezen. De ceremonie bij Hongkong-Chinezen is ongeveer dezelfde als die van moslims. Bloemen, wierook en kaarsen spelen een belangrijke rol. Het wassen en aankleden van de overledene gebeurt door een geestelijke met assistentie van naaste familieleden. Indien een vrouw sterft, wordt de overledene door vrouwen verzorgd. De begrafenis: Traditioneel wordt vanaf het sterfhuis tot de begraafplaats eten gestrooid. Deze ceremonie duurt ongeveer twee uur, hetgeen in de praktijk wel eens problemen oplevert (aan begrafenissen wordt gewoonlijk minder tijd besteed). Aan de grafzerk wordt altijd een foto van de overledene bevestigd. Draaiboek Uitvaartzorg en Collectieve Rouwverwerking Versie 1.0 Pagina 38 van 54