Non-verbale leerstoornis: een overzicht

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Non-verbale leerstoornis: een overzicht"

Transcriptie

1 N E U R O L O G I E Non-verbale leerstoornis: een overzicht T R E F W O O R D E N NON- VERBALE LEERSTOORNIS, RECHTER- HEMISFEERDYSFUNCTIE F. Visscher Samenvatting Een non-verbale leerstoornis is te beschouwen als een informatieverwerkingsstoornis van de rechterhemisfeer, waarbij de visueel-ruimtelijke waarneming en de integratie hiervan niet goed verlopen. Dit veroorzaakt onder andere problemen op school zoals verminderde rekenvaardigheden. In tegenstelling tot bij dyslexie is het technisch lezen niet abnormaal. Het begrip non-verbale leerstoornis is verder uitgebreid om als verklaring te dienen voor problemen in de sociale omgang, inclusief communicatie en executieve functies, en problemen met de concentratie en met de motoriek. De prevalentie en prognose van non-verbale leerstoornissen zijn niet bekend. Afpaling naar andere, voornamelijk cerebraal bepaalde, stoornissen als sensorische integratiestoornis, coördinatieontwikkelingsstoornis, en aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit, is soms moeilijk gezien de overlap en/of co-morbiditeit. Bij hydrocephalus die voorkomt bij spina bifida, het syndroom van Williams en Asperger en bij het Noonan- en Turner-syndroom worden patronen die lijken op non-verbale leerstoornis waargenomen. De behandeling van non-verbale leerstoornis dient gericht te zijn op de knelpunten die het kind en zijn omgeving in het dagelijks leven ervaren. (Tijdschr Neurol Neurochir 2005;106:201-6) Inleiding Van tijd tot tijd verschijnen er op de polikliniek van de (kinder)neuroloog of kinderarts kinderen, die niet goed functioneren op school, met de vraag of er niet iets medisch aan de hand is. Zoals bij iedere medische hulpvraag zijn ook hier een zorgvuldige anamnese en heteroanamnese van groot belang, waarna eventueel gericht (aanvullend) onderzoek kan plaatsvinden. Vaak zijn een primaire aandachts- en concentratiestoornis ( attention deficit hyperactivity disorder : ADHD) of een algemene ontwikkelingsachterstand als oorzaak voor het falen op school aan te wijzen, soms een wat meer specifieke stoornis als dyslexie. Men neemt van oudsher aan dat deze laatste stoornis voortkomt uit dysfunctionerende gebieden in de linkerhemisfeer, alhoewel recent beeldvormend functioneel onderzoek aantoont dat dit gecompliceerder ligt. 1 Minder bekend, maar minstens zo relevant, is een dysfunctioneren van de rechterhemisfeer als oorzaak voor een haperende schoolcarrière. Helaas ontbreekt het op dit moment aan beeldvormend functioneel onderzoek op het gebied van deze hemisfeer in relatie tot leerstoornissen. Aan de hand van een tweetal kinderen wordt in deze bijdrage de problematiek van non-verbale leerstoornissen nader uiteengezet. Ziektegeschiedenissen Iris, 7 jaar, wordt door de huisarts verwezen voor nader onderzoek in verband met psychomotore retardatie en lichte gedragsstoornissen. De huisarts doet dit mede op verzoek van school maar geeft aan dat er volgens hem geen specifieke neurologische aandoening in het spel is. Iris is ongedurig en impulsief op school en heeft volgens de leerkracht moeite om prikkels te selecteren. Ze is ook erg houterig. De psycholoog van de schoolbegeleidingsdienst concludeerde een jaar eerder dat Iris duidelijk symptomen vertoont van een aandachtstekortstoornis ( attention deficit disorder : ADD) en adviseerde speciaal onderwijs. Zij bleef toch op haar eigen dorpsschool. Een jaar later meldt een briefje van de leerkracht aan de neuroloog dat het gedrag in de klas niet storend is maar dat de lees- en taalontwikkeling beter is dan de rekenontwikkeling. Ze werkt niet planmatig en is erg chaotisch. Ze heeft veel vriendinnetjes, ze doet goed mee, maar kan grapjes niet goed doorzien. De ouders bevestigen dit patroon. Bij oriënterend neurologisch onderzoek zijn er geen afwijkende bevindingen, behoudens een wat bol voorhoofd bij een normale schedelomtrek. Bij psychologisch onderzoek blijkt onder andere dat TIJDSCHRIFT VOOR NEUROLOGIE EN NEUROCHIRURGIE VOL. 106 NR

2 Tabel 1. Diagnostische criteria bij non-verbale leerstoornissen volgens Rourke et al. 5 problemen met tactiele perceptie problemen met psychomotorische coördinatie slechte visueel-ruimtelijke vaardigheden moeite met nieuwe of complexe informatie of situaties moeite met het oplossen van non-verbale problemen en moeite met conceptformatie en het testen van hypothesen gestoord tijdsbesef relatief goede technische taalvaardigheid (woorden lezen, spellen), terwijl het begrijpend lezen achterblijft breedsprakig slecht in rekenen sociale problematiek, met kans op teruggetrokken gedrag, angst en depressie bij de Wechsler intelligence scales for children (WISC) het totale IQ 87 is met een significant verschil tussen het performale IQ (80) en het verbale IQ (97). Er zijn geen duidelijke aanwijzingen voor ADD. De kinderfysiotherapeut noemt de motoriek niet leeftijdsadequaat, waarbij de linkerhand en -been opvallend lager scoren. De movement assessment battery for children (movement-abc) scoort veel te laag, namelijk meer dan 2 standaarddeviaties beneden het gemiddelde. De CT-scan van de hersenen is normaal. De conclusie die getrokken wordt, is leer- en gedragsstoornissen die passen bij een non-verbale leerstoornis ( nonverbal learning disability : NLD). Voorlichting aan ouders en school vindt plaats en Iris krijgt speciale bijles, met als speerpunt rekenen. Bas, 8 jaar, heeft 3 jaar geleden al gedurende een periode kinderfysiotherapie gehad wegens motorische stunteligheid, wat door de therapeut als motorische dyspraxie is geduid. Nu zijn er problemen op school, terwijl hij volgens zijn ouders en leerkracht toch niet dom lijkt. Rekenen gaat zeer moeizaam, maar hij leest op het hoogste niveau. De huisarts vraagt neurologisch onderzoek aan in verband met de verdenking op ontwikkelings-/leerstoornis. Bas kan zich slecht concentreren, maar is eerder traag dan druk te noemen. Hij is nog steeds motorisch onhandig en schrijft onduidelijk. Hij heeft genoeg vriendjes. Een neefje heeft epilepsie en autisme. Bij neurologisch onderzoek zijn er geen afwijkende bevindingen, behoudens een wat onrijpe motoriek. Een EEG is normaal. Hernieuwd kinderfysiotherapeutisch onderzoek, inclusief een zeer slechte movement-abc-score levert nu de diagnose coördinatieontwikkelingsstoornis ( developmental coordination disorder : DCD) op, waarbij hij met name op handvaardigheid sterk uitvalt. Het neuropsychologisch onderzoek is opmerkelijk. Het totale IQ bedraagt 106 met een significant verschil tussen het performale gedeelte (91) en het verbale gedeelte (118). Uiteindelijk kreeg Bas de diagnose NLD. Hij krijgt speciale aandacht op school en is gestart met kinderfysiotherapie Bespreking Definiëring Bovenstaande kinderen vertoonden problemen die uiteindelijk toegeschreven werden aan NLD. Er is geen internationale consensus over de definiëring en een en ander leidt tot verwarring onder hulpverleners en dus ook onder ouders en leerkrachten. Vooralsnog gaat men ervan uit dat het hier gaat om rechterhemisfeerdysfunctie, waarbij de visueelruimtelijke informatieverwerking en de integratie hiervan niet optimaal verlopen. Hierdoor ontstaan onder andere leerstoornissen. In tegenstelling tot cerebraal bepaalde stoornissen als dyslexie, dyscalculie, DCD en autisme heeft NLD (nog?) geen plaats gevonden in de DSM-classificatie. Door de instanties, die extra gelden toekennen aan kinderen met leerstoornissen, wordt NLD dan ook niet erkend als diagnose. 202 VOL. 106 NR TIJDSCHRIFT VOOR NEUROLOGIE EN NEUROCHIRURGIE

3 Nadat Myklebust de term NLD introduceerde heeft Rourke bijgedragen aan een verdere verbreiding van het begrip. 2-4 Rourke definieerde het als een syndroom met primaire defecten ( deficits ) in tactiele en visuele perceptie, complexe psychomotore vaardigheden en problemen met het omgaan met nieuwe omstandigheden. Deze defecten geven dan weer secundaire en tertiaire problemen. Rourke et al. komen tot een tiental diagnostische criteria waarvoor wordt verwezen naar Tabel 1. 5 Njiokiktjien meldt als obligate symptomen voor de diagnose NLD: op testniveau gestoorde intermodale integratie met visueel-ruimtelijke en gestaltproblemen en als gevolg daarvan ten minste dyscalculie en constructieve dyspraxie/dysgrafie. 6 Forrest oppert een onderscheid tussen NLD met primaire problemen op school (met name rekenstoornissen) en NLD met voornamelijk sociale problemen door gebrek aan cerebraal gemedieerde vaardigheden. 7 David et al. vinden een gemiddelde verbale en een beneden gemiddeld performale (non-verbale) vaardigheid essentieel en geven daarbij aan dat motorische en sociale problemen variabel aanwezig kunnen zijn. 8 Serlier-van den Bergh komt tot een vele tientallen items tellende vragenlijst om de waarschijnlijkheid van de diagnose NLD te kunnen bepalen. 9 Vervolgens dient dan uitgebreid neuropsychologisch onderzoek te worden verricht om het vermoeden te bevestigen. Het begrip NLD is al met al dus niet helder omschreven. De term zelf is al ongelukkig gekozen, omdat deze aangeeft wat het niet is: namelijk géén talige leerstoornis zoals dyslexie. Volgens sommigen is het zelfs de vraag of NLD als een op zichzelf staand syndroom mag worden gezien of dat het moet worden beschouwd als een vorm van het syndroom van Asperger. Volgens anderen, waaronder Njiokiktjien 6, komt NLD sterk overeen met het rechterhemisfeersyndroom. Dit is geen nosologische eenheid maar bestaat uit partiële, voornamelijk neuropsychiatrische defecten. Het valt niet mee om een klinisch relevante keuze te maken tussen de geopperde symptomen en bevindingen bij NLD, maar de volgende functiestoornissen worden door de meeste auteurs toch als essentieel beschouwd. Zij gaan dan uit van een dysfunctionerende rechterhemisfeer die zich uit in een verwerkingsstoornis van voornamelijk visuele en tactiele informatie en die leidt tot problemen in een aantal domeinen zoals: Leerstoornissen. Zoals in de term NLD besloten ligt, is een probleem bij het leren op school een conditio sine qua non voor de diagnose. Kinderen hebben moeite met het aanleren van nieuwe schoolse vaardigheden. Ze krijgen problemen met rekenen (dyscalculie) en lopen achterstand op ten opzichte van leeftijdsgenoten. Het lezen en spellen gaat hen aanmerkelijk beter af, maar het begrijpend lezen verloopt moeizamer dan het technisch lezen. Hoofd- en bijzaken worden slecht onderscheiden en ze hebben de neiging bij het verwerven van kennis door de bomen het bos niet meer te zien. Sociale en executieve problematiek. De verbale capaciteiten zijn goed, maar ze hebben moeite met de non-verbale aspecten van communicatie zoals bijvoorbeeld gelaatsuitdrukkingen. Ze missen dan ook nogal eens aansluiting met anderen. Ze hebben meer moeite om de structuur van verhalen te doorzien en deze na te vertellen. 10 Ze hebben meer moeite om zich te concentreren. De diagnose AD(H)D wordt bij deze kinderen vaker gesteld. Soms zijn ze echter traag te noemen met weinig exploratief gedrag. 11 Volgens Forrest is één van de meest voorkomende verschijnselen dat ze letterlijk te dicht bij andere kinderen staan, door een gebrek aan gevoel voor persoonlijke ruimte. 7 Gebrek aan tijdsbesef maakt dat ze afspraken vergeten en regelmatig te laat komen. Veelal hebben ze moeite met het omgaan met nieuwe omstandigheden, omdat ze de neiging hebben het overzicht te verliezen. Ze hebben de neiging te verdwalen in een vreemde omgeving. Motorische problematiek. Kinderen zijn vaak onhandig, struikelen vaak, stoten dingen om en schrijven onduidelijk. Slechts zelden is er een links-rechtsverschil waarneembaar. De hier genoemde problemen hebben natuurlijk hun gevolgen voor het welbevinden van het kind. Rourke et al. stellen dan ook dat deze kinderen veel vaker angstig of, ook later, depressief zijn en nemen dit dan ook op in hun diagnostische criteria (zie Tabel 1). 5 Anderen ontkennen dit en stellen dat een verbale leerstoornis een grotere bedreiging voor het welbevinden is. 7 De verhouding jongens:meisjes is 1:1 en daarmee opmerkelijk omdat bij andere stoornissen, die het leren kunnen beïnvloeden zoals ADHD en dyslexie, de jongens in de meerderheid zijn. De prevalentie en prognose zijn niet bekend. Serlier-van TIJDSCHRIFT VOOR NEUROLOGIE EN NEUROCHIRURGIE VOL. 106 NR

4 Tabel 2. Diagnostische richtlijnen zoals die gebruikt worden in de Oosterscheldeziekenhuizen. Voor de diagnose NLD dienen minimaal de volgende kenmerken aanwezig te zijn: leerstoornissen, met name moeizaam rekenen (dyscalculie) vloeiende spraak, maar non-verbale communicatie is zwak sociale stoornis: situaties niet goed aanvoelen, weinig aansluiting bij leeftijdsgenoten motorische onhandigheid c.q. coördinatiestoornis, die bij voorkeur tot uiting komt door een lage score op de movement-abc ( developmental coordination disorder ) bij de Wechsler intelligence scales for children is performaal IQ meer dan 15 punten lager dan verbaal IQ en totaal IQ in principe niet onder de 80 beneden gemiddelde score op de Rey complex figure test en de Beery-Buktenica developmental test of visual-motor integration den Bergh meent dat zo n 5% van de schoolgaande kinderen NLD of NLD-achtige problemen heeft! 9 Etiologie Naast het primaire NLD-syndroom, dat opgevat moet worden als een cerebrale ontwikkelingsstoornis, bestaan er ook symptomatische vormen ten gevolge van een aantoonbare laesie of als onderdeel van een genetisch bepaald syndroom. Rourke stelde dat het NLD-syndroom het gevolg is van beschadigde of dysfunctionerende witte stof in de rechterhersenhelft. 4,5 Beeldvormend (MRI) onderzoek heeft deze aanname niet eenduidig kunnen bevestigen. Een enkele keer hebben we te maken met kinderen met een aanwijsbare afwijking in de rechterhemisfeer of corpus callosum die NLD-symptomen kan veroorzaken. 12 Doorgaans is echter geen biologische marker of neurologisch substraat aantoonbaar. Wel zijn er een aantal syndromen en aandoeningen waarbij een NLD-profiel meer voorkomt als door het toeval verklaarbaar is. Het syndroom van Asperger is een aandoening binnen het autistische spectrum, maar met intacte verbale capaciteiten. Het neuropsychologische profiel lijkt bij het overgrote deel van de patiënten op dat van NLD. 13 Het rekenen en de motorische functies zouden relatief beter zijn (wat weer afhangt van de afbakening van NLD) en de patiënten zouden minder behoefte hebben aan sociale contacten. Kinderen met het syndroom van Williams en meisjes met het Turner-syndroom hebben in hun gedrag en neuropsychologisch functioneren meestal een NLD-profiel, ook als ze volwassen zijn. 14,15 Zij functioneren echter meestal op een lager niveau. Kinderen met hydrocephalus door een spina bifida dysfunctioneren nogal eens en bij onderzoek blijkt het dan bij ongeveer 50% van deze kinderen te gaan om afwijkingen die passen binnen NLD. 16 Zowel bij deze kinderen (gedeeltelijk) als bij het syndroom van Williams wordt wel gesproken van een cocktailpartyspraak. Dit is een vlotte spraak, maar met weinig structuur en inhoud. Bij het Noonan-syndroom komen ook leeren gedragsstoornissen voor die in de richting van NLD gaan. 17 Diagnose Een zorgvuldige anamnese en heteroanamnese, uiteraard óók van de leerkracht, kunnen de verdenking doen rijzen op een stoornis binnen het NLD-profiel. Specifiek moet de onderzoeker een indruk krijgen van de schoolprestaties (rekenen!), de sociale, communicatieve en executieve vaardigheden, en de motorische prestaties, gezien de bovenstaande probleemgebieden. Theoretisch zouden er aanwijzingen moeten zijn voor lateralisatie ten nadele van de linkerlichaamshelft, maar dit is meestal niet het geval. Neurologisch onderzoek naar motoriek, sensibiliteit of peesreflexen levert namelijk geen of nauwelijks links-rechtsverschillen op. Motorische onhandigheid ( clumsiness ) hoort bij het syndroom. De kinderfysiotherapeut kan dit nader objectiveren en eventueel in maat en getal uitdrukken, bijvoorbeeld door afname van een movement-abc. 18 Aanvullend onderzoek zoals EEG of MRI, geeft meestal weinig houvast. Belangrijker is het neuropsychologische onderzoek. Dit onderzoek kan de klinische verdenking bevestigen. Ook hier is er weer verschil van inzicht over welke onderzoeken 204 VOL. 106 NR TIJDSCHRIFT VOOR NEUROLOGIE EN NEUROCHIRURGIE

5 A ANWIJZINGEN VOOR DE PRAKTIJK 1 Overweeg NLD bij een kind dat slecht rekent en sociaal en motorisch onhandig is. 2 Vraag expliciet naar eventuele moeilijkheden bij het aanleren van schoolse vaardigheden. NLD is per definitie immers een leerstoornis. 3 Door de jaren heen kunnen diagnoses bij een en hetzelfde kind wijzigen, waarbij NLD er soms één in de rij is. 4 Leer- en gedragsstoornissen met een NLD-profiel komen meer voor bij kinderen met hydrocephalus, het syndroom van Williams en Asperger en bij het Noonan- en Turnersyndroom. 5 Aanvullend (neuropsychologisch) onderzoek is pas nuttig na een zorgvuldige vraagstelling die verkregen is door een goede anamnese. 6 Behandeling is meer op theorie en ervaring dan op wetenschappelijk onderzoek gebaseerd. nuttig of obligaat zijn maar in de kliniek van de auteur wordt in ieder geval een IQ-test (WISC) verricht. Hierbij dient het performaal IQ minstens 15 punten lager te liggen dan het verbale IQ. Voor de performale scores worden een zestal subtests gedaan: onvolledige tekeningen, plaatjes ordenen, blokpatronen, figuurleggen, substitutie en doolhoven. De verbale score is opgebouwd uit de volgende subtests: informatie, overeenkomsten, rekenen (N.B. geen rekensommen, maar een verhaal met mondelinge antwoorden), woordkennis, begrijpen en cijferreeksen. Het natekenen van het complexe figuur van Rey (tekening) zal bij NLD-kinderen ook problematisch zijn. Ook visuo-motorische tests als de Pegboard-test en de Beery-Buktenica developmental test of visual-motor integration kunnen nuttige informatie opleveren. Tegenwoordig is er steeds meer aandacht voor het neuropsychologisch testen van de sociale intelligentie, bijvoorbeeld ten aanzien van emotieherkenning en inlevingsvermogen. Wellicht dat deze tests, de zogenaamde theory of mind (TOM)-tests, meer en meer een rol in de klinische praktijk gaan spelen. Bij verdenking op een aandoening binnen het autistische spectrum (syndroom van Asperger) is ten slotte verwijzing naar een kinderpsychiater noodzakelijk. Het is duidelijk dat het diagnostische proces niet uniform is. Enerzijds door gebrek aan consensus, anderzijds omdat ieder kind uniek is. Daarbij komt dat de interpretatie van de bevindingen mede afhankelijk is van het vakgebied van de desbetreffende onderzoeker. Bovendien leert de ervaring dat de diagnose door de tijd heen niet altijd consistent is. Ook de hier beschreven patiënten Iris en Bas hebben in de loop van de tijd een aantal verschillende diagnostische labels gehad. Het is dan ook raadzaam om eerst duidelijk na te gaan waar het kind op vastloopt. Naar aanleiding van deze vaststelling kan dan gericht aanvullend onderzoek worden gedaan. Vaak zal blijken dat pas na multidisciplinair onderzoek, waarbij de neuropsycholoog een belangrijke rol speelt, een eindoordeel mogelijk is. In Tabel 2 staan de diagnostische richtlijnen vermeld zoals die in de kliniek van de auteur worden gebruikt. Behandeling Een causale of medicamenteuze behandeling bestaat niet. Wetenschappelijk bewezen behandelmethoden zijn er niet en de adviezen zijn dan ook gebaseerd op theorie en ervaring. 19 Afhankelijk van de problematiek waar het kind tegen aanloopt, moet een aanpak gekozen worden in overleg met de ouders en de school of de schoolbegeleidingsdienst. Aangezien de kinderen auditief beter toegankelijk zijn dan visueel, is verbale uitleg op school en thuis belangrijk. Hierbij moet gewaakt worden voor oeverloze discussies. Het nut van kinderfysiotherapie is discutabel. Het stimuleren van samen spelen en groepsactiviteiten ligt voor de hand. De aandachtstekortstoornis is wellicht medicamenteus beïnvloedbaar. TIJDSCHRIFT VOOR NEUROLOGIE EN NEUROCHIRURGIE VOL. 106 NR

6 Conclusie NLD is een begrip dat nuttig is om eventuele leeren gedragsstoornissen beter te begrijpen. Voor de medicus is het van belang om op grond van een goede anamnese te bepalen waar de knelpunten zitten. Pas dan is gericht aanvullend onderzoek of doorverwijzing nuttig. De aanpak van NLD dient primair gericht zijn op de problematiek die het kind in het dagelijks leven tegenkomt en dient niet gericht te zijn op de afwijkingen die wellicht bij aanvullend onderzoek worden gevonden. Dankwoord Met dank aan mw. drs. A. van der Hoop-Mooij, orthopedagoog, Oosterscheldeziekenhuis te Goes, en C. van Baalen, doctoraalstudent Psychologie, Universiteit van Tilburg, voor het kritische commentaar op het manuscript. Nuttige websites Stichting Speciale zorg voor Kinderen met NLD, NLD on the web!, Referenties 1.Stowe LA, Hoeks JC. Functioneel beeldvormend onderzoek van taal. Tijdschr Neurol Neurochir 2003;104: Johnson D, Myklebust HR. Learning disabilities: Educational principles and practices. New York: Grune & Stratton; Myklebust HR. Nonverbal learning disabilities: assessment and intervention. In: Myklebust HR, editor. Progress in learning disabilities. 3rd ed. New York: Grune & Stratton; p Rourke BP. Syndrome of nonverbal learning disabilities: the final common pathway of white matter disease/dysfunction? Clin Neuropsychol 1987;1: Rourke BP, Ahmad SA, Collins DW, Hayman-Abello BA, Hayman-Abello SE, Warriner EM. Child clinical/ pediatric neuropsychology: some recent advances. Annu Rev Psychol 2002;53: Njiokiktjien Ch. Gedragsneurologie van het kind. Amsterdam: Suyi Publicaties; Forrest BJ. The utility of math difficulties, internalised psychopathology, and visual-spatial deficits to identify children with the nonverbal learning disability syndrome: evidence for a visualspatial disability. Neuropsychol Dev Cogn C Child Neuropsychol 2004;10: David RB, David CH, Riley LS. Asperger s and related disorders. Practical Neurology 2003;3: Serlier-van den Bergh AHML. Development and validation of the Dutch nonverbal learning disabilities scale and Dutch preschool nonverbal disorder disabilities scale [dissertation]. KUB Tilburg; Humphries T, Cardy JO, Worling DE, Peets, K. Narrative comprehension and retelling abilities of children with nonverbal learning disabilities. Brain Cogn 2004;56: Landau YE, Auerbach JG, Gross-Tsur V, Shalev RS. Speed of performance of children with developmental right hemisphere syndrome and with attention-deficit hyperactivity disorder. J Child Neurol 2003;18: Panos PT, Porter SS, Panos AJ, Gaines RN, Erdberg PS. An evaluation of a case of agenesis of the corpus callosum with Rourke s nonverbal learning disorder model. Arch Clin Neuropsychol 2001;16: Gunter HL, Ghaziuddin M, Ellis HD. Asperger syndrome: tests of right hemisphere functioning and interhemispheric communication. J Autism Dev Disord 2002;32: Schmitt JE, Eliez S, Warsofsky IS, Bellugi U, Reiss AL. Corpus callosum morphology of Williams syndrome: relation to genetics and behavior. Dev Med Child Neurol 2001;43: Ross JL, Stefanatos GA, Kushner H, Zinn A, Bondy C, Roeltgen D. Persistent cognitive defects in adult women with Turner syndrome. Neurology 2002;58: Yeates KO, Loss N, Colvin AN, Enrile BG. Do children with myelomeningocele and hydrocephalus display nonverbal learning disabilities? An empirical approach to classification. J Int Neuropsych Soc 2003;9: Noordam C, Thoonen G, Van der Burght CJ. Het Noonansyndroom vanuit kindergeneeskundig perspectief. Ned Tijdschr Geneesk 2003;147: Henderson SE, Sugden DA. Movement assessment battery for children. London: The Psychological Corporation; Van Lieshout T. Nonverbal learning disability (NLD). In: Pedagogische adviezen voor speciale kinderen. Houten: Bohn Stafleu Van Loghem; Ontvangen 15 februari 2005, geaccepteerd 30 mei Correspondentieadres auteur: Drs. F. Visscher, neuroloog/ kinderneuroloog Stichting Oosterscheldeziekenhuizen Postbus BB Goes Tel: fvisscher@soz.nl Belangenconflict: geen gemeld. Financiële vergoeding: geen gemeld. 206 VOL. 106 NR TIJDSCHRIFT VOOR NEUROLOGIE EN NEUROCHIRURGIE

Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang.

Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Aandacht stoornissen ADD Attention Deficit Disorder (letterlijk: aandacht tekort stoornis) - Een vorm van ADHD

Nadere informatie

NLD bij (jong) volwassenen in opleiding en werksituaties

NLD bij (jong) volwassenen in opleiding en werksituaties NLD bij (jong) volwassenen in opleiding en werksituaties Lia Charité praktijk voor psychosociale therapie Lia Charité Notenboom 6 5682 HZ Best Nederland tel: +31499 398302 info@liacharite.nl www.liacharite.nl

Nadere informatie

Developmental Coordination Disorder. Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts

Developmental Coordination Disorder. Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts Developmental Coordination Disorder Miriam Verstegen Kinderrevalidatiearts 11-06-2015 Inhoud Developmental Coordination Disorder Criteria Kenmerken Comorbiditeiten Pathofysiologie Behandeling Prognose

Nadere informatie

Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar. Het ADHD-team

Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar. Het ADHD-team Informatie voor patiënten van Ziekenhuis Rijnstate/Zevenaar Het ADHD-team Uw kind heeft AD(H)D of er bestaat het vermoeden dat uw kind deze aandachtsstoornis heeft. Op het ADHD-spreekuur van de polikliniek

Nadere informatie

Neuro Cognitief en Sociaal

Neuro Cognitief en Sociaal Neuro Cognitief en Sociaal wat is pathologie en wat normaal? Mijlpalen in de (ab)normale ontwikkeling KNP Praktijk Neurocognitie onderzoek welkom@knp-praktijk.nl Dr. Annemaaike Serlier-van den Bergh Klinisch

Nadere informatie

EACD recommendations DCD. EACD recommendations. EACD recommendations DCD. EACD recommendations DCD. What s new? EACD recommendations DCD 3-12-2013

EACD recommendations DCD. EACD recommendations. EACD recommendations DCD. EACD recommendations DCD. What s new? EACD recommendations DCD 3-12-2013 EACD recommendations NL vertaling en aanpassing H. Reinders namens DCD Stuurgroep Internationaal: Juli 2011 Vertaling: zomer 2012 Bespreken in werkgroepen najaar 2012 Stuurgroep voorstel: maart 2013 Reactie

Nadere informatie

Inhoud van voordracht: CNL. vier kenmerken: Mattheus-effect: vroege detectie van belang

Inhoud van voordracht: CNL. vier kenmerken: Mattheus-effect: vroege detectie van belang Inhoud van voordracht: CNL Centrum voor Neurologische Leeren ontwikkelingsstoornissen J.G.M. Hendriksen, klinisch neuropsycholoog J.S.H. Vles, kinderneuroloog (1) Leerstoornissen wat zijn dat? (2) Neurologische

Nadere informatie

COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS

COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU) DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire

Nadere informatie

Experts in diagnostiek

Experts in diagnostiek Experts in diagnostiek Het beste in een kind naar boven halen Elk kind heeft zijn eigen talenten. Dit betekent niet dat alle kinderen even goed mee kunnen komen op school. Sommige kinderen hebben onvoldoende

Nadere informatie

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis

Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Executive functioning bij kinderen met een ontwikkelings- of gedragsstoornis Sylvie Verté INLEIDING Reeds geruime tijd worden pogingen ondernomen om te bepalen welke aspecten van diverse ontwikkelings-

Nadere informatie

ADHD. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli

ADHD. Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli 00 ADHD Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit Hoe wordt de diagnose bij kinderen gesteld? ADHD poli U bent met uw kind verwezen naar de ADHD poli. De ADHD poli is een samenwerkingsverband tussen

Nadere informatie

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence

Lezing voor de NVA. Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog. Ontwikkelingsstoornissen Dimence Lezing voor de NVA Door Harmke Nygard-Smith Klinisch psycholoog Ontwikkelingsstoornissen Dimence Waarom diagnostiek? Hoe doen we eigenlijk diagnostiek? De DSM 5 Wijzigingen in de DSM 5 voor de autisme

Nadere informatie

Kinderen met dyslexie vertonen opvallende en blijvende moeilijkheden met lezen en spelling en dit vooral op vlak van:

Kinderen met dyslexie vertonen opvallende en blijvende moeilijkheden met lezen en spelling en dit vooral op vlak van: Dyslexie Kinderen met dyslexie vertonen opvallende en blijvende moeilijkheden met lezen en spelling en dit vooral op vlak van: Aandacht en concentratie. ze zijn vergeetachtig en lijken of zijn verstrooid,

Nadere informatie

HBO Toegepaste psychologie Contactdag GGZ Kinderen en Jeugd. Drs. Yèrma van Egeraat Registerpsycholoog NIP

HBO Toegepaste psychologie Contactdag GGZ Kinderen en Jeugd. Drs. Yèrma van Egeraat Registerpsycholoog NIP HBO Toegepaste psychologie Contactdag GGZ Kinderen en Jeugd Drs. Yèrma van Egeraat Registerpsycholoog NIP Programma Kennismaking Competenties Gespreksvaardigheden Anamnesegesprek: o Uitvoeren o Observeren

Nadere informatie

Poliklinische revalidatie bij DCDproblematiek. jaar

Poliklinische revalidatie bij DCDproblematiek. jaar Poliklinische revalidatie bij DCDproblematiek bij kinderen van 4 tot 12 jaar Inleiding Stil zitten, veters strikken, schrijven, met bestek eten of een bal vangen. Dit zijn een aantal activiteiten waarvan

Nadere informatie

Kinderfysiotherapie in het St. Anna ziekenhuis

Kinderfysiotherapie in het St. Anna ziekenhuis Kinderfysiotherapie in het St. Anna ziekenhuis Kinderfysiotherapie Binnen de afdeling fysiotherapie van het St. Anna Ziekenhuis bestaat ook de afdeling kinderfysiotherapie. De kinderfysiotherapeuten die

Nadere informatie

Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X

Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X Ontwikkelingsrisico s bij het opgroeien met triple X Hanna Swaab Sophie van Rijn Suus van Rijn Hanna, Sophie en Suus werken op de afdeling orthopedagogiek van de universiteit Leiden en op het Ambulatorium.

Nadere informatie

Depressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ?

Depressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ? Depressie bij jeugd: Ook een dip in het IQ? Samenvatting t.b.v. Karakter Nijmegen Dorith Merkx d.merkx@karakter.com Probleem Depressie bij kinderen gaat vaak samen met leerproblemen waarbij de depressie

Nadere informatie

Kinderrevalidatie: het bereiken van een optimale autonomie en participatie voor kinderen met beperkingen

Kinderrevalidatie: het bereiken van een optimale autonomie en participatie voor kinderen met beperkingen Kinderrevalidatie: het bereiken van een optimale autonomie en participatie voor kinderen met beperkingen Anke Meester-Delver, kinderrevalidatiearts, afd. revalidatie, AMC Definitie kinderrevalidatie Kinderrevalidatie

Nadere informatie

Het motorisch onhandige kind

Het motorisch onhandige kind Workshop Het motorisch onhandige kind Signalering en doorverwijzing door de leerkracht 01-10-2014 Ester Litjens, Ergotherapeute Pia Hoezen, Kinderfysiotherapeute (Master Pediatric Physical Therapy MPPT)

Nadere informatie

Growing into a different brain

Growing into a different brain 221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten

Nadere informatie

De inhoud van dit thema:

De inhoud van dit thema: DC 13 Leerstoornissen 1 Inleiding In dit dc-thema lees je in het kort iets over enkele leerstoornissen. Je zult géén deskundige worden in het herkennen en behandelen van leerstoornissen door dit dc-thema

Nadere informatie

Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie voor ouders/verzorgers

Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie voor ouders/verzorgers Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie voor ouders/verzorgers Wat is DCD? DCD is de Engelse afkorting van Developmental Coordination Disorder; vrij vertaald in het Nederlands een motorische

Nadere informatie

INTERVIEW MET KINDERNEUROLOGE DR. ANN OOSTRA

INTERVIEW MET KINDERNEUROLOGE DR. ANN OOSTRA INTERVIEW MET KINDERNEUROLOGE DR. ANN OOSTRA OVER DCD (DEVELOPMENTAL COORDINATION DISORDER) WIE IS DR. ANN OOSTRA? Dr. Ann Oostra is een kinderneurologe. Ze is werkzaam in verschillende diensten (Poli

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. Het foetaal alcohol syndroom. www.kinderneurologie.eu

Kinderneurologie.eu. Het foetaal alcohol syndroom. www.kinderneurologie.eu Het foetaal alcohol syndroom Wat is het foetaal alcohol syndroom? Het foetaal alcohol syndroom is een combinatie van aangeboren afwijkingen bij een baby die veroorzaakt zijn door alcohol gebruik van de

Nadere informatie

Doordat bewegen en uitvoeren van activiteiten moeilijker gaat, voelt een kind met DCD zich soms onzeker. Ook kan het activiteiten spannend vinden.

Doordat bewegen en uitvoeren van activiteiten moeilijker gaat, voelt een kind met DCD zich soms onzeker. Ook kan het activiteiten spannend vinden. Onlangs is uw kind gezien in het observatieteam en is de diagnose DCD gesteld. In deze folder leest u wat DCD is, wat de behandeling bij Libra Revalidatie & Audiologie locatie Blixembosch inhoudt en hoe

Nadere informatie

Het onhandige kind. Allemaal naar de revalidatiearts? Tanja Blom-Luberti, revalidatiearts

Het onhandige kind. Allemaal naar de revalidatiearts? Tanja Blom-Luberti, revalidatiearts Het onhandige kind Allemaal naar de revalidatiearts? Tanja Blom-Luberti, revalidatiearts 94 jaar onhandig in de medische literatuur DCD SI-probleem De ijsberg en het topje DCD medisch /specialistisch pedagogisch/didactisch

Nadere informatie

Resultaten van neuropsychologisch en gedragsonderzoek bij 13 kinderen met PTPN11 mutatie

Resultaten van neuropsychologisch en gedragsonderzoek bij 13 kinderen met PTPN11 mutatie Resultaten van neuropsychologisch en gedragsonderzoek bij 13 kinderen met PTPN11 mutatie Diane Willekens Mie-Jef Descheemaeker Orthopedagogen, CME, Leuven 29/09/07 1 Literatuurgegevens Weinig specifieke

Nadere informatie

Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG

Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose. Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG Diagnostiek en onderzoek naar autisme bij dubbele diagnose Annette Bonebakker, PhD, klinisch neuropsycholoog CENTRUM DUBBELE PROBLEMATIEK DEN HAAG 1 Autisme spectrum stoornissen Waarom dit onderwerp? Diagnostiek

Nadere informatie

Libra Revalidatie DCD. Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis

Libra Revalidatie DCD. Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis Libra Revalidatie DCD Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis Uw kind is gezien door de revalidatiearts en tijdens dit bezoek is met u gesproken over DCD. In deze

Nadere informatie

2. Begeleidingsdeel van de school 1

2. Begeleidingsdeel van de school 1 2. Begeleidingsdeel van de school 1 Handleiding voor de decaan/mentor Dit is het begeleidingsdeel van de school. Dit document dient te worden ingevuld door een begeleider (mentor, decaan en/of LOB-docent)

Nadere informatie

Uit de boot vallen. Developmental Coördination Disorder en Passend Onderwijs. Miriam Verstegen

Uit de boot vallen. Developmental Coördination Disorder en Passend Onderwijs. Miriam Verstegen Uit de boot vallen Developmental Coördination Disorder en Passend Onderwijs Miriam Verstegen Wie ben ik? Opleiding revalidatiegeneeskunde mei 2011 afgerond (RMC Groot Klimmendaal, Rijnstate) Juni 2011

Nadere informatie

IDS-2. Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren. HTS Report. Jeroen De Vries ID Datum

IDS-2. Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren. HTS Report. Jeroen De Vries ID Datum IDS-2 Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren HTS Report ID 256-867 Datum 27.09.2018 IQ screening Testleider: - INLEIDING IDS-2 - scorehulp 2/5 Inleiding De intelligentie- en ontwikkelingsschalen

Nadere informatie

Motor coordination in children with ADHD: clinical, familial and genetic aspects

Motor coordination in children with ADHD: clinical, familial and genetic aspects Nederlandse samenvatting Motor coordination in children with ADHD: clinical, familial and genetic aspects Ellen A. Fliers 1 Motorische problemen komen veel voor bij ADHD. ADHD staat voor Attention Deficit

Nadere informatie

Autismespectrumstoornis. SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND Mandy Bekkers

Autismespectrumstoornis. SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND Mandy Bekkers Autismespectrumstoornis SPV REGIOBIJEENKOMST MIDDEN NEDERLAND 19-10-2016 Mandy Bekkers (mandybekkers@hotmail.com) Waarschuwing vooraf! 2 Geschiedenis Autos (Grieks: zelf) 1937-1940: Term autisme 1943 &

Nadere informatie

. In een notendop. Over de auteur

. In een notendop. Over de auteur Boek : DCD-hulpgids voor leerkrachten. Achtergrond en adviezen bij de motorische coördinatiestoornis. Auteur : Eelke van Haeften 2009, Pica ISBN: 9789077671276 Bespreker : Sofie Bruyneel Datum : april

Nadere informatie

Afd. Kinderfysiotherapie. Afd. Kinderfysiotherapie

Afd. Kinderfysiotherapie. Afd. Kinderfysiotherapie Een syndroom, wat nu? Prof. dr. Ria Nijhuis-van der Sanden Hoofd Kinderfysiotherapie, UMC ST Radboud Hoogleraar paramedische wetenschappen, IQ Healthcare Met hulp van: Jeanne van der Burgt Annette van

Nadere informatie

Foetaal Alcohol Syndroom: Een ondergediagnosticeerde en voorkombare aandoening. Pieter Jelle Vuijk, neuropsycholoog STAP 23 september

Foetaal Alcohol Syndroom: Een ondergediagnosticeerde en voorkombare aandoening. Pieter Jelle Vuijk, neuropsycholoog STAP 23 september Foetaal Alcohol Syndroom: Een ondergediagnosticeerde en voorkombare aandoening Pieter Jelle Vuijk, neuropsycholoog STAP 23 september Indeling presentatie Inleiding FASD: o.a. voorkomen, diagnostiek, gedragskenmerken

Nadere informatie

Chapter 9. Samenvatting

Chapter 9. Samenvatting Samenvatting In dit proefschrift wordt beschreven hoe kinderen met Astma of met Developmental Coordination Disorder (DCD), hun kwaliteit van leven (KVL) ervaren vergeleken met gezonde kinderen. Bij schoolgaande

Nadere informatie

ADHD poli voor kinderen

ADHD poli voor kinderen ADHD poli voor kinderen Afdeling kindergeneeskunde Locatie Veldhoven Inleiding Omdat uw kind (mogelijk) ADHD heeft, is hij of zij doorverwezen naar de ADHD poli voor kinderen van Máxima Medisch Centrum

Nadere informatie

Wat zijn de neuropsychologische gevolgen van een hersentumor bij kinderen. Dr Femke Aarsen, klinisch neuropsycholoog

Wat zijn de neuropsychologische gevolgen van een hersentumor bij kinderen. Dr Femke Aarsen, klinisch neuropsycholoog Wat zijn de neuropsychologische gevolgen van een hersentumor bij kinderen. Dr Femke Aarsen, klinisch neuropsycholoog Wat is neuropsychologie? Neuropsychologie is de psychologie die zich bezighoudt met

Nadere informatie

Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie en behandeling

Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie en behandeling Developmental Coordination Disorder (DCD) Informatie en behandeling Developmental Coordination Disorder Schrijven, met bestek eten, een bal vangen, een logisch verhaal vertellen of huiswerkopdrachten uitvoeren.

Nadere informatie

Epilepsie en het schoolgaande kind Programma voor schoolgaande kinderen met ontwikkelingsproblemen ten gevolge van epilepsie

Epilepsie en het schoolgaande kind Programma voor schoolgaande kinderen met ontwikkelingsproblemen ten gevolge van epilepsie EPILEPSIE Epilepsie en het schoolgaande kind Programma voor schoolgaande kinderen met ontwikkelingsproblemen ten gevolge van epilepsie Het programma Epilepsie en het schoolgaande kind van het epilepsiecentrum

Nadere informatie

Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag. Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens oa Gordonmethode

Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag. Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens oa Gordonmethode Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens o.a. Gordonmethode 28 januari 2015 13.30 16.00 uur Berber Klein Liesbeth van Well Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag

Nadere informatie

Handleiding bijles geven aan leerlingen met leer- en gedragsproblemen

Handleiding bijles geven aan leerlingen met leer- en gedragsproblemen Bijlesnetwerk B.V. Internet: www.bijlesnetwerk.nl E- mail: info@bijlesnetwerk.nl Telefoon: 024-6636089 Handleiding bijles geven aan leerlingen met leer- en gedragsproblemen 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu MCDD

Kinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu MCDD MCDD Wat is MCDD? MCDD is een ontwikkelingsstoornis waarbij kinderen moeite hebben om met hun gevoelens om te gaan en moeite hebben met het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Hoe wordt MCDD

Nadere informatie

Heeft kinderoefentherapie invloed op de motorische vaardigheden bij kinderen met een motorische hulpvraag.

Heeft kinderoefentherapie invloed op de motorische vaardigheden bij kinderen met een motorische hulpvraag. Heeft kinderoefentherapie invloed op de motorische vaardigheden bij kinderen met een motorische hulpvraag. Johannes Noordstar & Mignon Biesta Inleiding Verschillende kinderen in de basisschoolleeftijd

Nadere informatie

Aanmeldingsformulier ouder(s)/verzorger(s) dyslexieonderzoek. Datum invullen. Ingevuld door. Gegevens ouder/verzorger/voogd* Achternaam.

Aanmeldingsformulier ouder(s)/verzorger(s) dyslexieonderzoek. Datum invullen. Ingevuld door. Gegevens ouder/verzorger/voogd* Achternaam. Aanmeldingsformulier ouder(s)/verzorger(s) dyslexieonderzoek Datum invullen Ingevuld door Gegevens ouder/verzorger/voogd* Achternaam Voorletters Telefoonnummer Mobiele nummer E-mail adres Gegevens kind

Nadere informatie

Psychisch functioneren bij het syndroom van Noonan

Psychisch functioneren bij het syndroom van Noonan Psychisch functioneren bij het syndroom van Noonan drs. Ellen Wingbermühle GZ psycholoog / neuropsycholoog GGZ Noord- en Midden-Limburg Contactdag 29 september 2007 Stichting Noonan Syndroom 1 Inhoud Introductie

Nadere informatie

DSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis.

DSM IV interview. Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. DSM IV interview Semi-gestructureerd anamnestisch interview ter beoordeling of er sprake is van een autismespectrumstoornis. A.A. Spek Klinisch psycholoog Centrum Autisme Volwassenen GGZ Eindhoven Wanneer

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. Stemmen horen bij kinderen

Kinderneurologie.eu.  Stemmen horen bij kinderen Stemmen horen bij kinderen Wat houdt stemmen horen in? Met stemmen horen wordt bedoeld dat kinderen in hun hoofd een vreemde stem of meerdere vreemde stemmen horen die geluid maken of iets zeggen. Hoe

Nadere informatie

Inhoud. 1. Inleiding. 2. Voor de eerste bijles. 3. ADHD en ADD. 4. Dyslexie en Dyscalculie. 5. Autisme. 5.1. Syndroom van Asperger. 5.2.

Inhoud. 1. Inleiding. 2. Voor de eerste bijles. 3. ADHD en ADD. 4. Dyslexie en Dyscalculie. 5. Autisme. 5.1. Syndroom van Asperger. 5.2. Inhoud 1. Inleiding 2. Voor de eerste bijles 3. ADHD en ADD 4. Dyslexie en Dyscalculie 5. Autisme 5.1. Syndroom van Asperger 5.2. PDD- Nos 6. Faalangst 7. Bronnenlijst 1. Inleiding Kinderen met veelvoorkomende

Nadere informatie

Autisme spectrum stoornissen en angst

Autisme spectrum stoornissen en angst Autisme spectrum stoornissen en angst Peter Emmery 13 Januari 2011 Intro Inhoud Prevalentie (hoe vaak komt het voor) Korte herhaling autisme En hoe zit dat nu met angst bij ASS? Te behandelen? Besluit,

Nadere informatie

Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016

Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Autisme en een verstandelijke beperking 20 september 2016 Cecile Blansjaar: orthopedagoog/autisme specialist Gedragskundige Stichting de Waerden Mede oprichter De Sociale Bron Wat is Autisme? In Nederland

Nadere informatie

Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD)

Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Wat staat er in deze folder? UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Inleiding voor ouders 1 Informatie

Nadere informatie

Kinderen met ADHD. Inhoudsopgave. Wat is de oorzaak van ADHD? Wat zijn de verschijnselen van ADHD?

Kinderen met ADHD. Inhoudsopgave. Wat is de oorzaak van ADHD? Wat zijn de verschijnselen van ADHD? Kinderen met ADHD Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Wat is de oorzaak van ADHD? 1 Wat zijn de verschijnselen van ADHD? 1 Hoe wordt de diagnose ADHD gesteld? 2 Behandeling van ADHD

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek

Patiënteninformatie. Medische Psychologie. Informatie over neuropsychologisch onderzoek Patiënteninformatie Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek Medische Psychologie Informatie over neuropsychologisch onderzoek U bent door een specialist van het ziekenhuis verwezen

Nadere informatie

Motorische ontwikkeling bij kinderen. Erika Velders Kinderfysiotherapeut 1 e lijn Docent Opleiding kinderfysiotherapie

Motorische ontwikkeling bij kinderen. Erika Velders Kinderfysiotherapeut 1 e lijn Docent Opleiding kinderfysiotherapie Motorische ontwikkeling bij kinderen Erika Velders Kinderfysiotherapeut 1 e lijn Docent Opleiding kinderfysiotherapie Motorische ontwikkeling bij kinderen? Mijlpalen Motometrisch Kwantiteit Gebaseerd op

Nadere informatie

LICHTE COGNITIEVE STOORNISSEN

LICHTE COGNITIEVE STOORNISSEN LICHTE COGNITIEVE STOORNISSEN Wel of geen diagnostiek? Wel of geen diagnose? BrainAgingMonitor Hoe oud is jouw brein? Donderdag 26 april 2012 www.brainagingmonitor.nl Toelichting PAO Heyendael organiseert

Nadere informatie

MRI van de hersenen bij congenitale cytomegalovirus infectie

MRI van de hersenen bij congenitale cytomegalovirus infectie MRI van de hersenen bij congenitale cytomegalovirus infectie Department of Pediatrics / Child Neurology Center for Childhood White Matter Disorders VU University Medical Center Amsterdam, NL Hersenen en

Nadere informatie

BEPERKING ONDERWIJSPARTICIPATIE

BEPERKING ONDERWIJSPARTICIPATIE BEPERKING ONDERWIJSPARTICIPATIE GOOD PRACTICES De onderbouwing van de beperking van de onderwijsparticipatie blijkt uit het VO Aanmeldformulier Amsterdam 2009-2010, niet ouder dan een half jaar, plus diagnostische

Nadere informatie

Adviesburo Comenius bestaat al ruim 20 jaar en is in Midden Nederland bij ouders, scholen en huisartsen inmiddels een begrip.

Adviesburo Comenius bestaat al ruim 20 jaar en is in Midden Nederland bij ouders, scholen en huisartsen inmiddels een begrip. 1 2 INFORMATIE OVER COMENIUS Adviesburo Comenius bestaat al ruim 20 jaar en is in Midden Nederland bij ouders, scholen en huisartsen inmiddels een begrip. Wij mogen daarom met recht zeggen een ruime ervaring

Nadere informatie

Aanmeldingsformulier ouder(s)/verzorger(s) in het kader van de vergoede dyslexiezorg M V

Aanmeldingsformulier ouder(s)/verzorger(s) in het kader van de vergoede dyslexiezorg M V Aanmeldingsformulier ouder(s)/verzorger(s) in het kader van de vergoede dyslexiezorg Datum invullen Ingevuld door Gegevens ouder/verzorger/voogd* bij wie het kind verzekerd is Achternaam Voorletters Telefoonnummer

Nadere informatie

Autisme, wat weten we?

Autisme, wat weten we? Autisme, wat weten we? Matt van der Reijden, kinder- en jeugdpsychiater & geneesheer directeur Dr Leo Kannerhuis, Oosterbeek 1 autisme agenda autisme autisme en het brein: wat weten we? een beeld van autisme:

Nadere informatie

De huid en het brein. Multidisciplinaire expertise bij ontwikkeling, leren en gedrag van kinderen en jongeren met neurofibromatose type 1

De huid en het brein. Multidisciplinaire expertise bij ontwikkeling, leren en gedrag van kinderen en jongeren met neurofibromatose type 1 De huid en het brein Multidisciplinaire expertise bij ontwikkeling, leren en gedrag van kinderen en jongeren met neurofibromatose type 1 Het Centrum voor Neurologische Leer- en ontwikkelingsstoornissen

Nadere informatie

Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen

Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen Yvette Dijkxhoorn, Autisme en Bewegen De autismespectrumstoornissen - Kwalitatieve stoornissen in de sociale interactie - Kwalitatieve stoornissen in de communicatie - Kwalitatieve stoornissen in het verbeeldingsvermogen

Nadere informatie

CHC - Werkdocument benadering het zeer lage IQ. Talige personen met vermoedelijke ML boven 7 jaar

CHC - Werkdocument benadering het zeer lage IQ. Talige personen met vermoedelijke ML boven 7 jaar CHC - Werkdocument benadering het zeer lage IQ Talige personen met vermoedelijke ML boven 7 jaar Naam: School: Klas: CL in maanden: Onderzoeksdatum: Geboortedatum: CL: CL*: Gf: Vloeiende intelligentie

Nadere informatie

Neurocognitieve ontwikkeling van kinderen en jongeren met 22q11.2 deletie syndroom

Neurocognitieve ontwikkeling van kinderen en jongeren met 22q11.2 deletie syndroom Neurocognitieve ontwikkeling van kinderen en jongeren met 22q11.2 deletie syndroom Dr. Sasja N. Duijff, GZ-psycholoog io tot IMH specialist Divisie Kinderen: Medische psychologie & Maatschappelijk Werk

Nadere informatie

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H.

Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening. Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Onderzoek naar het cluster 4 onderwijs: kinderen en hulpverlening Drs. R. Stoutjesdijk & Prof. Dr. E.M. Scholte M.m.v. drs. H. Leloux-Opmeer Voorwoord Inhoudsopgave Een tijd geleden hebben Stichting Horizon

Nadere informatie

Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens o.a. Gordonmethode

Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens o.a. Gordonmethode Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag Workshop 3: Gedragsstoornissen & aanpakken volgens o.a. Gordonmethode 27 januari 2016 14.30 17.00 uur Madeleine Vreeburg Leerlijn Omgaan met ongewenst gedrag in de

Nadere informatie

Welkom. DGM en Autisme. Esther van Efferen-Wiersma. Presentatie door

Welkom. DGM en Autisme. Esther van Efferen-Wiersma. Presentatie door Welkom DGM en Autisme Presentatie door Esther van Efferen-Wiersma Inhoud Autisme: recente ontwikkelingen Van beperkingen naar (onderwijs)behoeften DGM en autisme Hulpmiddelen en materialen Vragen? Autisme?

Nadere informatie

Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep

Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr, logopedist Congres 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep Over welke kinderen praten we vandaag? Engels: Specific Language Impairment: Is SLI wel zo

Nadere informatie

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen

Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen SAMENVATTING Aandachtsklachten en aandachtsstoornissen worden geobserveerd in verschillende volwassen klinische populaties, waaronder ook de Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Ook al wordt

Nadere informatie

Psychiatrie & Psychologie bij 22q11DS

Psychiatrie & Psychologie bij 22q11DS Studiedag Stichting 22Q11 19 november 2017 A.M. Fiksinski a.m.fiksinski@umcutrecht.nl Psycholoog & onderzoeker (PhD kandidaat) Department of Psychiatry, Rudolf Magnus Institute of Neuroscience, University

Nadere informatie

Op naar DSM 5. Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie

Op naar DSM 5. Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie Op naar DSM 5 Mariken van Onna Klinisch psycholoog-psychotherapeut Supervisor VGCt Karakter Nijmegen Universitair Centrum Kinder- en jeugdpsychiatrie Nieuwe (wetenschappelijke) ontwikkelingen Meer kennis

Nadere informatie

ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk

ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk ASS in de verzekeringsgeneeskundige praktijk Dr. P. Remijnse, psychiater UWV Breda, 4-7-2017 Disclosure belangen spreker (Potentiële) belangenverstrengeling Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties

Nadere informatie

UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren

UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren UMCG Centrum voor Revalidatie locatie Beatrixoord Coördinatiestoornis bij kinderen en jongeren Developmental Coordination Disorder (DCD) Wat staat er in deze folder? Inleiding voor ouders 1 Informatie

Nadere informatie

Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme?

Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Neurofeedback: een geschikte behandeling voor autisme? Mirjam Kouijzer, MSc Radboud Universiteit Nijmegen Het programma Controversiële behandelingen Wat is biofeedback? Mijn onderzoek naar de effecten

Nadere informatie

Wat is het XXX-syndroom? Het XXX-syndroom is een syndroom waarbij meisjes drie in plaats van twee maal een X- chromosoom hebben.

Wat is het XXX-syndroom? Het XXX-syndroom is een syndroom waarbij meisjes drie in plaats van twee maal een X- chromosoom hebben. XXX-syndroom Wat is het XXX-syndroom? Het XXX-syndroom is een syndroom waarbij meisjes drie in plaats van twee maal een X- chromosoom hebben. Hoe wordt het XXX-syndroom ook wel genoemd? Het XXX-syndroom

Nadere informatie

Omgaan met verschillen, passend onderwijzen!

Omgaan met verschillen, passend onderwijzen! Omgaan met verschillen, passend onderwijzen! Gedrag in de klas Labelen ASS en ADHD, waar denk je aan? Geef me de Vijf (Colette de Bruin) De methode heeft als uitgangspunt dat mensen met een autistische

Nadere informatie

7 Nederlandstalige Samenvatting

7 Nederlandstalige Samenvatting 7 Nederlandstalige Samenvatting Autisme is een ontwikkelingsstoornis, waarvan de symptomen zich in de kindertijd voor het eerst manifesteren en gedurende het gehele leven in verschillende vormen aanwezig

Nadere informatie

Neuropsychologie. Psychologische diagnostiek en testtheorie. Neuropsychologie. Neuropsychologie. Typering patiënten. Neuropsychologische symptomen

Neuropsychologie. Psychologische diagnostiek en testtheorie. Neuropsychologie. Neuropsychologie. Typering patiënten. Neuropsychologische symptomen Psychologische diagnostiek en testtheorie Neuropsychologie Neuropsychologie De neuropsychologie kijkt naar de relatie tussen het (dysfunctionele) brein en het (verstoorde) gedrag Gudrun Nys g.nys@fss.uu.nl

Nadere informatie

Nederlands Autisme Register, rapportage

Nederlands Autisme Register, rapportage Nederlands Autisme Register, rapportage 20 18 Auteurs: Sander Begeer, Marlies van Wijngaarden, Kawita Mataw en Bernadette Wijnker-Holmes Een initiatief van: Deelrapport 2: ouders/verzorgers over hun kind

Nadere informatie

Het programma Epilepsie en ontwikkelingsstagnatie van DIAGNOSE Kempenhaeghe richt zich op kinderen die kampen met een

Het programma Epilepsie en ontwikkelingsstagnatie van DIAGNOSE Kempenhaeghe richt zich op kinderen die kampen met een Het programma Epilepsie en ontwikkelingsstagnatie van Kempenhaeghe richt zich op kinderen die kampen met een moeilijk behandelbare epilepsie en een ontwikkelingsstagnatie. Daarnaast kan er sprake zijn

Nadere informatie

Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte

Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte NEUROLOGISCHE LEER- EN ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN Spieren en het brein Multidisciplinaire expertise over leren, ontwikkeling en gedrag van kinderen, jongeren en jongvolwassenen met een spierziekte Het centrum

Nadere informatie

Enkele Symptomen van NLD:

Enkele Symptomen van NLD: Wat is NLD: NLD is een Niet-Verbale Leerstoornis die is vernoemd naar de Engelse benaming (Non-Verbal Learning disorder) en is een neuropsychologische aandoening. NLD is lastig om te diagnostiseren, omdat

Nadere informatie

- Wat gaat er om in de hersenen van een persoon met het NLD-syndroom.

- Wat gaat er om in de hersenen van een persoon met het NLD-syndroom. -Inhoud Inleiding Wat is het NLD-syndroom? Wat zijn de kenmerken van het NLD-syndroom? - Sociale omgang Problemen op school - Leervermogen - Wiskundige problemen - Het voortgezet onderwijs - * Verhaal

Nadere informatie

PLS is een broertje van ALS

PLS is een broertje van ALS PLS is een broertje van ALS Juni 2018 Wetenschappelijk onderzoek specifiek naar primaire laterale sclerose (PLS) gebeurt slechts op zeer kleine schaal. Deze motorneuronziekte is zo zeldzaam, dat het moeilijk

Nadere informatie

Visuele aandachtspanne. Madelon van den Boer Universiteit van Amsterdam

Visuele aandachtspanne. Madelon van den Boer Universiteit van Amsterdam Visuele aandachtspanne Madelon van den Boer Universiteit van Amsterdam Programma Waarom visuele aandachtspanne (VAS)? Wat is VAS? Relatie met lezen Recente ontwikkelingen Samenvatting Vragen Dyslexie Een

Nadere informatie

Het gedragsfenotype bij het velo-cardio-faciale syndroom (VCFS of 22q11 deletie) : van peuter tot adolescent.

Het gedragsfenotype bij het velo-cardio-faciale syndroom (VCFS of 22q11 deletie) : van peuter tot adolescent. Het gedragsfenotype bij het velo-cardio-faciale syndroom (VCFS of 22q11 deletie) : van peuter tot adolescent. Ann Swillen Orthopedagoge VCFS-team Centrum voor Menselijke Erfelijkheid Leuven ann.swillen@uzleuven.be

Nadere informatie

In het geval van Carl ziet u op pagina 4 bij de factoranalyses direct: *Laag bij P-IQ Motivatie niveau *Hoog bij P-IQ Non-verbaal redeneren

In het geval van Carl ziet u op pagina 4 bij de factoranalyses direct: *Laag bij P-IQ Motivatie niveau *Hoog bij P-IQ Non-verbaal redeneren Voorbeeld WAIS-III Analyse-rapport Fijn dat u de tijd neemt om echt inhoudelijk kennis te maken met het resultaat van een analyse uit ons kennissysteem. Een kennissysteem dat ik in de afgelopen 25 jaar

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22989 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Pouw, Lucinda Title: Emotion regulation in children with Autism Spectrum Disorder

Nadere informatie

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog

Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis. J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Op naar de DSM 5! Autismespectrumstoornis J. Wolthaus, GZ-psycholoog en C. Schoenmakers, GZ-psycholoog Autisme DSM IV: Stoornissen die meestal voor het eerst op zuigelingenleeftijd, kinderleeftijd of in

Nadere informatie

Kennis en aanpak van ouders met een verstandelijke en/of psychiatrische beperking. Esther Glas & Sandra Segers 10 November 2016

Kennis en aanpak van ouders met een verstandelijke en/of psychiatrische beperking. Esther Glas & Sandra Segers 10 November 2016 Kennis en aanpak van ouders met een verstandelijke en/of psychiatrische beperking Esther Glas & Sandra Segers 10 November 2016 Esther Glas Sandra Segers OUDERSCHAP Stelling 1 Mensen met een verstandelijke

Nadere informatie

Kinderneurologie.eu. NLD

Kinderneurologie.eu.   NLD NLD Wat is NLD? NLD is een aandoening waarbij kinderen problemen hebben met het verwerken van informatie die niet door middel van gesproken taal wordt aangeboden. Kinderen met NLD hebben moeite met het

Nadere informatie

Congres Leerproblemen

Congres Leerproblemen ? bij kinderen Congres Leerproblemen en adolescenten DINSDAG 15 NOVEMBER 2016 DRIEBERGEN Leerproblemen Leerstoornissen en -problemen komen helaas vrij veel voor. Ongeveer een op de vijf kinderen of adolescenten

Nadere informatie

We hopen. ouders. bedankt. nogmaals. Allen. hartelijk. drs. Anke. Scheeren. Autism. Research. Amsterdam. aan dit onderzoek.

We hopen. ouders. bedankt. nogmaals. Allen. hartelijk. drs. Anke. Scheeren. Autism. Research. Amsterdam. aan dit onderzoek. Vervolgonderzoek Wij zijn erg benieuwd hoe de leerlingen zich verder zullen ontwikkelen op school en op sociaal gebied. We hopen daarom in de toekomst een vervolgonderzoek te doen. Wij hopen van harte

Nadere informatie

IDS-2. Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren. HTS Report. Jeroen De Vries ID Datum

IDS-2. Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren. HTS Report. Jeroen De Vries ID Datum IDS-2 Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren HTS Report ID 255-858 Datum 19.10.2018 Intelligentie Testleider: Piet van der Jagt INLEIDING IDS-2 - scorehulp 2/7 Inleiding De intelligentie-

Nadere informatie

DCD & SPINA BIFIDA EN KLINIMETRIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET EEN BEPERKING

DCD & SPINA BIFIDA EN KLINIMETRIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET EEN BEPERKING DCD & SPINA BIFIDA EN KLINIMETRIE BIJ KINDEREN EN JONGEREN MET EEN BEPERKING 24 en 25 mei 2012 Toelichting De Nederlandse Vereniging voor Revalidatieartsen (VRA) organiseert in samenwerking met PAO Heyendael

Nadere informatie

DESSA. Vragenlijst over sociaal-emotionele competenties. HTS Report. Liesbeth Bakker ID Datum

DESSA. Vragenlijst over sociaal-emotionele competenties. HTS Report. Liesbeth Bakker ID Datum DESSA Vragenlijst over sociaal-emotionele competenties HTS Report ID 5107-7085 Datum 10.11.2017 Leerkrachtversie Informant: Jan Jansen Leerkracht INLEIDING DESSA 2/23 Inleiding De DESSA is een vragenlijst

Nadere informatie