Q3 14. Ik ben bang voor Icesaveachtige. toestanden. Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Q3 14. Ik ben bang voor Icesaveachtige. toestanden. Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer"

Transcriptie

1 OMNI Verbindt mensen, meningen en feiten over pensioenen en vermogensbeheer Q3 14 NIEUW EUROPARLEMENT Werk aan de winkel voor pensioensector MEDEZEGGENSCHAP De politiek heeft het nog ingewikkelder gemaakt ROBBERT COENMANS: Een partij als 50+ is een ramp voor de discussie AANDEELHOUDERS Verbeteren van de dialoog is het devies DENNIS DE JONG SP-Europarlementariër Ik ben bang voor Icesaveachtige toestanden

2 PENSIOENDROOM Ciao! Ilona Witsiers Interieurstyliste Mint lifestyle Sinds ik in Verona heb gestudeerd en gewoond, ben ik verliefd op Italië. Het is een prachtig land en het ademt zóveel cultuur. De Italianen zijn daar onwijs trots op en stralen dat ook uit. Ze zijn bovendien gastvrij en doen alles vol overgave. Daar hou ik van. Ik zou graag in Italië leven. Niet in Verona, maar aan een van de meren in het noorden. Ik zie het al helemaal voor me: lekker eten en drinken met vrienden aan een grote houten tafel, met uitzicht op het meer. En verder? Een beetje schilderen en yoga. Maar eigenlijk wil ik nog niet nadenken over mijn pensioen. Ik vind mijn werk veel te leuk. Ik ga pas naar Italië als ik aan het einde van mijn carrière genoeg huizen heb ingericht. Beeld: Studio Zero / Hans van den Heuvel 2 OMNI Q3 14 OMNI Q3 14 3

3 INHOUD Q3 14 VOORWOORD 8 Cover Dennis de Jong, SP-Europarlementariër Europa begrijpt de tweede pijler niet 13 Na de verkiezingen Hoe lopen de hazen in het Europees Parlement? Ruud Hagendijk directievoorzitter MN Dialoog 16 Wet versterking bestuur pensioenfondsen Medezeggenschap moet zichzelf opnieuw uitvinden Dossier Economische scenario s Moeten we leren leven met de New Normal? 30 Mijnpensioenoverzicht.nl Interview met Francine Giskes, voorzitter van de Stichting Pensioenregister 34 Op weg naar het nieuwe FTK De reacties 36 Interview Robbert Coenmans, voorzitter FNV Jong De echte bedreiging is dat mensen straks niet meer in het systeem vertrouwen 40 Verantwoord ondernemen Actief aandeelhouderschap in actie 2 Pensioendroom 5 Voorwoord 6 Kort 20 Column Sander van Ginkel 29 Recensie Capital in the twenty-first century 43 Cartoon Ruim vijf jaar geleden vroeg ik me op deze plek af, of het geen tijd was voor een nieuw paradigma. In die periode woedde de discussie over het verhogen van de pensioenleeftijd. Politici, analisten en sociale partners grossierden in pensioenvisies, steeds meer commissies bogen zich over de vele deelaspecten van ons pensioenstelsel. Destijds uitte ik daarover mijn zorgen; het gekissebis hield ons af van de noodzakelijke dialoog over de meer existentiële vraag waar we nu eigenlijk naartoe willen met ons pensioenstelsel. Hoewel rijkelijk laat, vindt deze dialoog nu dan toch plaats. Onze staatssecretaris gaat in gesprek met bonden en werkgevers, pensioenuitvoerders, organisaties van jongeren, ouderen en wetenschappers, maar ook met burgers. Het ministerie van SZW lanceert zelfs een speciale website: denationalepensioendialoog.nl. Dit alles om een duidelijk richting te bepalen voor de vier belangrijkste waarden van ons pensioensysteem: keuzevrijheid, solidariteit, collectiviteit en verantwoordelijkheid. Het is een lovenswaardig initiatief, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de hete aardappel wordt doorgeschoven naar, ja, waarnaartoe eigenlijk? In het voorjaar van 2015 gaan de resultaten van onder andere deze dialoog in een hoofdlijnennotitie naar de Tweede Kamer. In deze hoofdlijnennotitie legt het ministerie vervolgens verbindingen tussen maatschappelijke trends, beschrijft het consequenties voor de inrichting van het stelsel en blikt het vooruit naar mogelijke transitiepaden. Een notitie, kortom, om politieke keuzes te faciliteren. Begrijp me niet verkeerd, ik ben geen zwartkijker. Maar ik pleit wel voor zorgvuldigheid bij de revisie van ons pensioenstelsel. En waar het gaat om het aanpassen van de fundamenten van ons systeem wil ik graag Willem Elsschot aanhalen: Tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren. Laten we hopen dat ik over vijf jaar op deze plek kan schrijven over de gewenste paradigmashift, die er dan toch eindelijk is gekomen. Ruud Hagendijk 4 OMNI Q3 14 OMNI Q3 14 5

4 KORT Brainpower Brainpower KORT Wanneer gaat het brein met pensioen? 4 Als volwassene De piek van onze hersenkracht bereiken we rond ons 22e levensjaar en duurt slechts 5 jaar. Tussen 45 en 49 jaar verliezen mannen en vrouwen 3,6% van hun brein, en de capaciteit voor geheugen, redenering en begrip begint te tanen. Dat komt doordat de groeven op het oppervlak van de hersenen verbreden. Remedies tegen ouderdom zijn er steeds meer. 100 jaar zou al een makkelijk bereikbare leeftijd zijn voor baby s die nu worden geboren. Maar hoe zit het met ons brein? De ontwikkeling van ons brein in 5 stappen Tijdens de zwangerschap Vanaf het moment dat het brein begint te groeien, vier weken na de conceptie, heeft het een gezonde omgeving nodig om goed te kunnen ontwikkelen. Op sommige momenten tijdens de zwangerschap komen er neuronen per minuut bij. Een kortere zwangerschap kan leiden tot problemen in de breinontwikkeling, wat later kan uitlopen op psychische en gedragsproblemen. 2 Als kind Het brein produceert 2 keer zoveel neuronen dan het nodig heeft. Alleen degenen die gebruikt gaan worden, blijven uiteindelijk over. In deze leeftijdsfase is het brein het meest flexibel en energetisch. Op de leeftijd van 6 jaar weegt het brein 95% van het volwassen brein. 1 Als tiener Het brein is uitgegroeid en begint in onze tienerjaren al te verouderen. Voor de 20e verjaardag verdwijnt per jaar alweer 1% van de grijze massa. 3 Rond de pensioenleeftijd Tussen 65 en 70 jaar verliezen mannen 9,6% van hun brein en vrouwen 7,4%. Op de leeftijd van 80 jaar hebben de hersenen gewicht verloren en zijn iets gekrompen. Dat komt vooral doordat er water uit de hersenen verdwijnt. Daardoor verminderen cognitieve mogelijkheden, zoals ruimtelijk inzicht, redeneringskracht en verbaal geheugen. Veel oudere mensen ervaren ook daadwerkelijk dat ze zich minder goed kunnen oriënteren. Er is echter niet alleen slecht nieuws. Emotionele reacties kunnen onder controle gehouden worden, doordat de amygdala meer gaat interacteren met dat deel van het brein dat de emoties bepaalt. Wat hebt u zelf in de hand? De essentie is dat ons brein uitdroogt als we ouder worden. Het helpt niet om meer water te drinken, en ook wonen in een droog klimaat heeft hier geen invloed op. Wat kunt u er wel zelf aan doen? Blijf leren en houd het brein actief. Blijf in beweging, bijvoorbeeld door drie keer per week 45 minuten flink door te wandelen. Acht uur slaap per nacht helpt geheugenverlies te voorkomen. Eet gevarieerd, rook niet en probeer een normale bloeddruk en cholesterolspiegel te behouden. Door een hoge bloeddruk krimpt het brein sneller en verminderen mentale mogelijkheden. Vermijd stress, want daardoor verdwijnen de neuronen in de hippocampus in grote aantallen. (Bron: TermLifeInsurance.org) 5 6 OMNI Q3 14 OMNI Q3 14 7

5 INTERVIEW Dennis de Jong Dennis de Jong INTERVIEW EUROPA BEGRIJPT DE TWEEDE PIJLER NIET Tweedepijlerpensioenen zijn een blinde vlek voor de Europese Commissie. Europa ziet onze pensioenen als een financieel product, niet als een sociale afspraak, zegt SP-Europarlementariër Dennis de Jong. Tekst André de Vos Beeld Linelle Deunk 8 OMNI Q3 14 OMNI Q3 14 9

6 INTERVIEW Dennis de Jong Dennis de Jong INTERVIEW Een dik pak nieuwe regels, meer bureaucratie en een blanco cheque voor de Europese Commissie om in de toekomst nog meer regels te bedenken. Er zijn ongetwijfeld lovender manieren om de herziene Europese IORP-richtlijn (Institutions for Occupational Retirement Provision) te omschrijven. Maar die komen niet uit de mond van Dennis de Jong. De SP-voorman in het Europees Parlement heeft weinig op met de aangepaste regelgeving, die volgens zijn partij onnodig veel nieuwe voorstellen bevat. De Jong is aan zijn tweede zittingsperiode als Europarlementariër begonnen. Hij is onder meer lid van de commissie IMCO, kort voor Interne Markt en Consumentenbescherming. Hij verwacht dat daar de komende tijd belangrijke onderwerpen op de agenda komen. Veel Nederlandse collega-parlementariërs wilden graag in de commissie financiële en economische zaken. Daar gebeurde het de afgelopen vijf jaar. Maar met de komst van de bankenunie is het wetgevingsproces vrijwel achter de rug. Het wordt nu een kwestie van toezicht en handhaving. Lastig, maar politiek niet zo spannend. U denkt dat het opwindender wordt in de commissie interne markt en consumentenbescherming? IMCO wordt een van de belangrijkste commissies. Het is een brede commissie, waar veel onderwerpen voorbijkomen. Dat maakt het werk leuk. De komende jaren staat de vervolmaking van de interne markt op de agenda, inclusief de positie van de consument. Bedrijven klagen erover dat zij nog veel te maken hebben met afwijkende nationale regels en obstakels, maar ook consumenten lopen vast. We hebben recent een Europese consumentenrichtlijn afgesproken, waardoor consumenten overal in Europa een minimum aan bescherming krijgen. Tegelijk heeft de Europese Commissie Europees kooprecht geïntroduceerd dat bedrijven bij online verkopen kunnen hanteren. Dat maakt het voor consumenten weer ingewikkelder. Het is nog steeds niet mogelijk om elders in Europa een bankrekening te openen als je daar geen adres hebt. Dat kan allemaal beter. Al moet je je wel afvragen of je alles moet harmoniseren binnen een Europese markt of dat je een deel nationaal kunt regelen. Er liggen heel gevoelige onderwerpen op tafel. Zoals Europese normen voor opleidingskwalificaties. Maar ook pensioenen. Voor de pensioenen is er de herziene Europese richtlijn IORP 2. Daar zit Nederland niet echt op te wachten. Het rare is dat IORP 2 er uitsluitend is voor de tweede pijler, de bedrijfspensioenen, terwijl er maar vier of vijf landen in de Europese Unie zijn met een stevige tweede pijler. De officiële reden voor die uitgebreide richtlijn is dat het mogelijk is tweedepijlerpensioenen in heel Europa te harmoniseren. Dat is handig voor multinationals die nu per land verschillende pensioenregelingen hebben. Deze wetgeving moet volgens de Europese Commissie ook een stimulans zijn voor lidstaten die nog geen tweede pijler hebben om er een op te bouwen. Maar dat zie ik niet gebeuren. Waarom niet? De tweede pijler bestaat dankzij afspraken tussen werkgevers en werknemers. Die relaties zijn in veel landen niet goed. Er loopt een heel rudimentaire scheidslijn door Europa. Er zijn landen met een vechttraditie tussen sociale partijen, zoals in Frankrijk en Italië. Daar gaat een tweede pijler niet van de grond komen. Daar heb je polderoverleg voor nodig. De Europese Commissie had zich er sterk voor kunnen maken dat landen als Griekenland, Portugal en Spanje een sterke tweede pijler ontwikkelen. In de strijd tegen de vergrijzingskosten zou dat goed zijn. Maar dat is financieel onhaalbaar in deze economische tijd. Een tweede pijler opbouwen is nu veel te duur. De trojka van de Europese Commissie, Europese Centrale Bank en het IMF heeft dan ook geen opbouw van de tweede pijler geadviseerd. Tegelijkertijd breken ze wel de eerste pijler af. In Griekenland zijn de staatspensioenen dramatisch gedaald. Mensen in Zuid-Europa krijgen een groot pensioenprobleem. Wat betekent de nieuwe richtlijn voor Nederland? De meeste eisen uit IORP kennen we al lang in Nederland. Er komen nieuwe regels bij, voor bijvoorbeeld communicatie. De Nederlandse pensioenlobby is erin geslaagd om de Solvency II-eisen, zoals die voor verzekeraars gelden, uit de richtlijn te houden. Gelukkig, anders hadden we nog grotere buffers moeten aanhouden. Daar ben ik trouwens nog niet helemaal gerust op. In de kleine lettertjes staat dat de Europese Commissie de mogelijkheid openhoudt om daar in de toekomst op terug te komen. Bovendien behoudt de Europese Commissie het recht om details zelf in te vullen. Dan kan het gaan om ingrijpende zaken als beloningsbeleid en risico s. Terecht leeft er bij de regering en de Pensioenfederatie de angst dat dat op termijn toch weer tot oekazes uit Brussel gaat leiden. Waarom bemoeit Europa zich met de bedrijfspensioenen, terwijl het zo n klein aantal landen betreft? Europa begrijpt tweedepijlerpensioenen niet. Voor de Europese Commissie heb je enerzijds de staatspensioenen zoals Ellende Ik ben ervan overtuigd dat met pensioenen de grens overgaan alleen maar tot ellende leidt de AOW, de eerste pijler. Daarnaast zijn er de individuele pensioenproducten: de derde pijler. Die twee componenten begrijpt Europa. Staatspensioenen zijn een nationale aangelegenheid. Daar heeft de EU alleen iets over te zeggen als de begrotingseisen niet worden nageleefd. Individuele pensioenen zijn financiële producten, die zijn van de markt. Bedrijfs pensioenen zijn een sociale afspraak tussen werkgevers en werknemers, maar de Commissie ziet ze als een financieel product waar allerlei markteisen voor gelden op gebied van toezicht en communicatie. Een misvatting? Een pensioengerechtigde is geen consument. Je krijgt in Nederland een pensioentoezegging van ongeveer 70 procent van je loon en het fonds zorgt ervoor dat je dat geld krijgt. Dat is uniek in Europa. Hoe dat precies gebeurt, maakt de pensioengerechtigde niet zoveel uit, als het geld er maar is. Je hebt ook geen keuze, je valt onder de pensioen regeling van je bedrijf of de bedrijfstak. Dat is een heel andere positie dan die van de consument. Die maakt een keuze tussen verschillende producten die juist géén garanties bieden over de opbrengst. Dan is het heel belangrijk dat je goede informatie over die producten krijgt, zodat je ze kunt vergeleken. En dat er goed toezicht is op die markt. Maar pensioenen zijn geen markt. Het zou beter zijn als de pensioenen niet onder interne markt vielen, maar onder sociaal beleid. Dan waren deze richtlijnen er misschien niet gekomen. Maar de harde pensioentoezegging is in Nederland behoorlijk onder druk komen te staan. Misschien is extra regelgeving niet onverstandig. Pensioenfondsen hebben het helemaal niet zo slecht gedaan. De dekkingsgraad is onderuitgegaan, maar dat heeft vooral te maken met de lage rekenrente. De rendementen van de pensioenfondsen zijn goed. Het Nederlands toezicht heeft goed gefunctioneerd. Door niet te indexeren en in sommige gevallen te korten, is de dekkingsgraad van de meeste pensioenfondsen weer op orde. Er zijn ongetwijfeld verbeterpunten. Maar we hebben in Nederland meer dan 1000 miljard gespaard voor onze oude dag, meer dan bijna alle andere lidstaten. En dan krijg ik te horen van een Italiaanse Europarlementariër dat wij zoveel risico lopen met onze pensioenen. Dat daar regels voor moeten komen. Italië hééft niet eens een tweede pijler. Het is gewoon een totaal andere manier van denken. U vindt dat tweedepijlerpensioenen nationaal geregeld moeten worden? Ja. Je hoeft alleen iets te regelen voor grensoverschrijdende regelingen voor multinationals. Daar heb je IORP niet voor nodig. Ik ben ervan overtuigd dat met pensioenen de grens overgaan alleen maar tot ellende leidt. U vindt de ontwikkeling naar DCpensioenen in Nederland gevaarlijk. Waarom? Eigenlijk zijn er twee redenen. Aan de ene kant is de werknemer bij een DCpensioen altijd meer geld kwijt omdat hij bij tegenslag zelf het risico loopt, de werkgever springt niet meer bij. Maar het heeft ook weer met die marktgedachte te maken. Met beschikbare premie heb je geen harde pensioentoezegging meer. Dan wordt een pen- 10 OMNI Q3 14 OMNI Q

7 INTERVIEW Dennis de Jong Europees Parlement ANALYSE Informeren Natuurlijk moet je mensen goed informeren. Maar niet op de wijze waarop IORP dat regelt sioen ineens veel meer een financieel product dan een sociaal product. Waarom zou je dan nog bij je pensioenfonds blijven? Dan ga je liever naar een ander fonds dat lagere kosten heeft, of meer keuze biedt. Zo haal je de markt, de financiële sector binnen. En dán heb je Europese regels nodig. Maar wat is er gevaarlijk? Voor het toezicht moet je vervolgens vertrouwen op de lidstaat waar de pensioeninstelling gevestigd is. Je mag zelf geen aanvullend toezicht uitoefenen. Ik ben bang voor Icesave-achtige toestanden. Als je inderdaad een Europese markt krijgt voor pensioenuitvoerders, dan gaan de fondsen op zoek naar de Cv Dennis de Jong Dennis de Jong (1955) studeerde rechten en publieke economie in Rotterdam. Hij promoveerde in Maastricht op het onderwerp Godsdienstvrijheid in de Verenigde Naties. De Jong werkte op de ministeries van Justitie, Sociale Zaken en Buitenlandse Zaken. Hij was justitieadviseur bij de Permanente Vertegenwoordiging van Nederland bij de EU in Brussel. Daar hield hij zich vooral bezig met asiel, migratie en grenscontroles. Voor de VN en de OESO was De Jong betrokken bij de bestrijding van corruptie en mensenhandel. Sinds 2009 is De Jong lijstaanvoerder van de SP in het Europees Parlement. Hij is ook actief voor de SP in zijn woonplaats Rotterdam. goedkoopste uitvoerders. Die zitten dan misschien in IJsland of Cyprus, met nationale toezichthouders. Wie draait er dan op voor de kosten als het misgaat? Nu al gaan pensioenfondsen naar België omdat daar het toezicht minder streng is. Dat lijkt me toch geen goede ontwikkeling. Zo hol je het systeem uit. Het Nederlandse stelsel geldt als een van de beste ter wereld. Maar de pensioensector is er blijkbaar niet in geslaagd om dat model goed te verkopen in Brussel. We hebben het wel geprobeerd, met Pieter Omtzigt als speciale pensioenambassadeur. Maar de discussie is vrij snel verengd tot Solvency II. Het was geen ideologische discussie over hoe je de oudedagsvoorziening van werk nemers het beste kunt regelen. Jammer. Ik hoop dat de discussie over wat pensioen is nog komt op Europees niveau. Wij hebben lang geleden in Nederland bedacht dat je pensioen het beste kunt regelen voor werknemers. Omdat ze anders zelf op jonge leeftijd niet genoeg sparen en omdat het collectief goedkoper is. Brussel zit op een heel ander spoor. Naast het staatspensioen, dat in veel landen wordt versoberd, moeten mensen zelf voor hun pensioen sparen. Dan moeten ze kunnen kiezen uit individuele producten. En als ze dan maar goed de bijsluiter lezen, maken ze wel de juiste keuze. Het idee van de rationele consument. Maar die rationele consument bestaat niet. Daarom zijn er ooit pensioenfondsen gekomen. We zijn weer terug bij af. Goede informatie over pensioenen kan toch geen slechte zaak zijn. We zijn er in Nederland ook achter gekomen dat dat wel wat beter kan. Natuurlijk moet je mensen goed informeren. Maar niet op de wijze waarop IORP dat regelt. Dat is domweg mensen laten verzuipen in informatie. Pensioenfondsen moeten zelfs gaan rapporteren over de klimaateffecten van hun beleggingen. Ook de SP is voor een duurzamer samenleving, maar dit is onzin. Dat gaan mensen echt niet lezen. Als je dan mensen wilt informeren over hun pensioen, hanteer dan het Nederlandse systeem van informatie in lagen. Op het eerste niveau uitleg in grote lijnen en dan steeds een stapje dieper voor mensen die dat willen. Voor een dergelijke aanpak ga ik me op Europees niveau sterk maken. De Europese Commissie hecht veel waarde aan de derde pijler: individuele producten zoals pensioenverzekeringen. Hoe Europees is die markt? Nauwelijks. Verzekeraars klagen erover dat ze hun producten niet in andere lidstaten kunnen verkopen. De verzekeringsmarkt is heel nationaal. Dat heeft te maken met de wetgeving op gebied van contracten. Wil je dat harmoniseren, dan kom je bijna uit bij een Europees Burgerlijk Wetboek. Dat is erg ingrijpend, en dat moeten we voorlopig ook niet willen. Ondertussen heeft de financiële consument weinig aan Europa. Hij kan geen hypotheken of pensioenverzekeringen afsluiten in het buitenland. Een spaarrekening elders openen is heel ingewikkeld. De financiële consument is in Europa belabberd af. Dat gaan we de komende periode dus veranderen. U heeft gedurende de hele crisisperiode in het Europees Parlement gezeten. Hoe goed staat Europa er nu voor? Ik ben nog steeds erg somber over de euro. De begrotingen van de meeste landen zijn op orde, maar er staan nog steeds astronomische schulden uit. Die zijn onder tafel geveegd. Begrijpelijk, we moeten de economische stemming positief houden. Maar die schulden moeten toch worden aangepakt. Ik voorzie voorlopig niet hoe dat anders kan dan dat er een permanente overdracht van geld van noord naar zuid zal zijn. Tegelijk zie je een immigratiestroom in de andere richting. Talent ontvlucht de Zuid-Europese landen. Er is nog steeds sprake van bijzonder onevenwichtige verhoudingen in Europa. Heel zorgelijk. Werk aan de winkel voor pensioensector na Europese verkiezingen Europese Volkspartij, socialisten, liberalen, conservatieven: bij de Europese verkiezingen dit voorjaar verloren de gevestigde partijen allemaal. Reden om ons zorgen te maken als het gaat om het krachtenveld in het Europees Parlement? Patrick Janssen, manager Public Affairs bij MN, laat zien dat het allemaal wat genuanceerder ligt. Tekst Gerhard Sluiter 12 OMNI Q3 14 OMNI Q

8 ANALYSE Europees Parlement Europees Parlement ANALYSE D e gevreesde verdere neergang in de opkomst van de kiezer voor de Europese verkiezingen kwam er niet. Voor het eerst in dertig jaar was sprake van een zeer lichte stijging van het opkomstpercentage: van 43 naar 43,09. De Europese Volkspartij (EPP) en de Sociaaldemocraten (S&D) verloren beide terrein, maar blijven met bijna 55 procent van de zetels de grootste fracties in het Parlement. De ECR en de ALDE, de conservatieve en de liberale fractie, verloren ook zetels. En waar zoveel verliezers zijn, zijn er ook winnaars. Die vinden we vooral in een bont gezelschap van Eurosceptische partijen uit allerlei landen. Interpretatie van de uitslag Interessant, maar hoe moeten we deze uitslag interpreteren? Janssen concludeert allereerst dat de EPP geen meerderheid meer vormt met ECR en ALDE. Daardoor wordt de samenwerking met de sociaaldemocraten belangrijker. De twee groepen EPP en S&D vormen de basis van een brede coalitie, die een gezamenlijk werkprogramma heeft opgesteld voor de komende vijf jaar. Ook ALDE maakt onderdeel uit van deze coalitie. De Eurosceptische partijen willen een minder machtige EU en verzetten zich tegen de invloed van Brussel op nationale begrotingen. Hoewel deze partijen op links en op rechts - flink winnen, zien MN en haar opdrachtgevers voor hen geen prominente rol weggelegd op het Europese toneel. De pro-europese partijen blijven de komende vijf jaar het grootst in het Europees Parlement, ondanks de crisis en de groeiende euroscepsis in de lidstaten. Ondanks hun groei blijft de invloed van de anti-europese partijen gering, omdat een partij deel uit moet maken van een Europese fractie om amendementen te kunnen indienen en om aanspraak te maken op extra geld en spreektijd in het Parlement. Zolang deze partijen EMPL Agnes Jongerius (PvdA) Jeroen Lenaers (CDA) ECON Esther de Lange (CDA) Paul Tang (PvdA) Cora van Nieuwenhuizen (VVD) IMCO Dennis de Jong (SP) Onze pensioensector heeft veel gehad aan de inzet van Nederlandse Europarlementariërs op het pensioendossier niet in staat zijn om binnen het Europees Parlement een machtsblok te vormen, is de invloed op beslissingen van het Parlement gering. Invloed op de pensioensector Voor de pensioensector zoomen we in op enkele commissies in het Europees Parlement: de commissie voor Economische en Monetaire Zaken (ECON), Werkgelegenheid en sociale zaken (EMPL) en de commissie voor Interne markt en consumentenbescherming (IMCO). Nederland is goed vertegenwoordigd in deze commissies, stelt Janssen, en dat is van belang voor de Nederlandse pensioensector omdat deze parlementaire commissies de lead hebben op pensioen en pensioengerelateerde dossiers. MN en haar opdrachtgevers zijn positief over de Nederlandse vertegenwoordiging in de commissie. Paul Tang kennen wij vanuit zijn vorige functie als projectleider van de Task Force Verzilveren, waar MN destijds ook bij aangehaakt was. We hebben goede contacten met hem. Agnes Jongerius kent de Nederlandse pensioensector vanuit haar vorige rol bij FNV goed, dus zij weet prima waar onze belangen liggen in Brussel. Dit kan de Nederlandse pen sioensector zeker helpen de komende jaren in Brussel. Niet alleen om onze belangen voor het voetlicht te brengen bij Europese beleidsmakers, maar ook om de werking van het Nederlandse stelsel tussen de oren te krijgen bij collega-europarlementariërs uit andere lidstaten. Werk aan de winkel Prima mensen dus, maar dat moet ook wel, want het zijn niet de minsten die zij moeten vervangen. De afgelopen vijf jaar heeft de Nederlandse pensioensector veel gehad aan de inzet van Nederlandse Europarlementariërs op het pensioendossier. Denk aan de inzet van Ria Oomen op het Witboek Pensioenen en de portability richtlijn over verwerving en het behoud van aanvullende pensioenrechten. En de rol van Corien Wortmann als het gaat om financiële regulering en de positie van pensioenfondsen in de discussie daarover. Deze voormalige Europarlementariërs hebben ervoor gekozen om zich niet opnieuw verkiesbaar te stellen, waardoor voor de pensioensector belangrijke contacten verloren zijn gegaan. Des te belangrijker zijn dus de banden met de nieuwe Nederlandse Europarlementariërs en parlementsleden uit lidstaten met vergelijkbare pen sioenstelsels en dus gelijke belangen. Werk aan de winkel voor de Nederlandse pen sioensector. En voor MN en haar opdrachtgevers. Na het zomerreces, als het nieuwe Parlement volledig up-and-running is, is het moment om een goede basis leggen voor een vruchtbare samenwerking de komende vijf jaar. We zetten daarom in op kennismakingsgesprekken met de voor ons relevante Europarlementariërs in Brussel. Dat betekent ook dat we vaak fysiek aanwezig zullen zijn in Brussel. Naast kennismaking geldt voor MN en haar opdrachtgevers uiteraard dat aanwezigheid in Brussel van groot belang is voor het goed kunnen monitoren en volgen van belangrijke financiële en pensioendossiers. De invloed van Europese toezichthoudende instanties als EIOPA wordt meer zichtbaar als het gaat om pensioenen Europese Commissie Nadrukkelijk kijken MN en haar opdrachtgevers ook naar de Europese Commissie als het om de pensioenen gaat. De samenstelling van de nieuwe Commissie kan gevolgen hebben voor de invloed van Brussel op de Nederlandse pensioensector. Twee invloedrijke departementen, namelijk DG ECFIN en DG MARKT lijken elkaar te vinden op het thema consumer protection, vertelt Janssen. In pensioentermen: bescherming van en informatievoorziening aan deelnemers. Ook de recente oproep van de Europese toezichthouder op verzekeringen en pensioenen EIOPA voor het opnemen van een Key Information Document in de Europese pensioenfondsenrichtlijn IORP duidt op een trend in deze richting. Eerder zijn dit soort documenten en financiële bijsluiters verplicht geworden voor dienstverlening aan particuliere beleggers. Aanbieders van dergelijke dienstverlening moeten daarin basisinformatie verschaffen over hun beleggingsproducten, risico s, kosten en verwachte returns. De invloed van Europese toezichthoudende instanties als EIOPA wordt sowieso meer zichtbaar als het gaat om pensioenen. Zie bijvoorbeeld het rapport van EIOPA waarin zij haar strategie uitzet ten aanzien van consumer protection issues en deze rechtstreeks koppelt aan pensioenen. Gezien deze trends is een goede samenwerking met het Europees Parlement van belang, concludeert Janssen. Uit oogpunt van democratische controle en om te zorgen dat we zelf de kaders van ons pensioenstelsel kunnen blijven bepalen. 14 OMNI Q3 14 OMNI Q

9 BESTUUR Platform Medezeggenschap Platform Medezeggenschap BESTUUR Medezeggenschap pensioenfondsen moet zichzelf opnieuw uitvinden Onafhankelijker, democratischer, deskundiger en diverser. Het Platform Medezeggenschap stelt ambitieuze doelen voor de deelnemersvertegenwoordiging bij pensioenfondsen. De wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen helpt daarbij niet. De politiek heeft het nog ingewikkelder gemaakt. Tekst André de Vos Beeld Jose Luis Garcia Nieuwe naam, zelfde activiteiten. Het Platform Deelnemersraden heet voortaan Platform Medezeggenschap Pensioenfondsen. Vanzelfsprekend. Sinds 1 juli is de wet Versterking Bestuur Pensioenfondsen van kracht en hebben pensioenfondsen officieel geen deelnemersraden meer. Dat zijn verantwoordingsorganen geworden en in een enkel geval belanghebbendenorganen. In de praktijk is er bij de meeste pensioenfondsen weinig veranderd, zegt John Wolbers, voorzitter van het Platform Medezeggenschap. In veel gevallen zijn de leden van de deelnemersraad overgegaan naar het verantwoordingsorgaan. Er zijn wel mensen afgevallen, omdat de verantwoordingsorganen vaak iets kleiner zijn, maar er is geen sprake van een grote vernieuwing. Politiek bedenksel Het platform is niet erg gelukkig met de nieuwe wet voor het pensioenbestuur. Voorzitter Wolbers (gepensioneerd en lid van het verantwoordingsorgaan bij Zorg en Welzijn) en zijn collega-bestuurder Guus Stroot (lid verantwoordingsorgaan Pensioenfonds Tandtechniek) zien de wet in de eerste plaats als een politiek bedenksel dat de invloed van 16 OMNI Q3 14 OMNI Q

10 BESTUUR Platform Medezeggenschap Platform Medezeggenschap BESTUUR deelnemers op het pensioenbestuur eerder kleiner dan groter maakt. Dat heeft vooral te maken met het feit dat pensioenfondsen in overgrote meerderheid hebben gekozen voor voortzetting van het paritaire bestuursmodel, met werkgevers en werknemers in het bestuur. Wolbers: Pensioenfondsen willen zoveel mogelijk bij het oude laten. Maar in het nieuwe paritaire model heeft het verantwoordingsorgaan minder in te brengen dan de oude deelnemersraad. Veel van de taken zijn overgegaan naar de Raad van Toezicht. Het verantwoordingsorgaan kan alleen achteraf nog iets vinden. Sommige pensioenfondsen vullen die rol vrijwillig wat zwaarder in, maar puur wettelijk gezien zijn we er op achteruit gegaan. Het verantwoordingsorgaan is niet mede-beleidsbepalend. Wolbers had liever gezien dat pensioenfondsen waren overgestapt op een model met een onafhankelijk deskundig bestuur en daarnaast een belanghebbendenorgaan met daarin werkgevers, werknemers en gepensioneerden. Het belanghebbendenorgaan heeft meer en zwaardere wettelijke bevoegdheden. Nu krijg je de situatie dat in het verantwoordingsorgaan precies dezelfde bloedgroepen zitten als in het bestuur: werkgevers, vakbonden en gepensioneerden. In het bestuur is de positie van gepensioneerden nieuw, terwijl in het verantwoordingsorgaan ook werkgevers zitting krijgen. Maar het blijft een erg gesloten wereldje zo. Democratisch Persoonlijk wil Wolbers af van het automatisme dat leden van de verantwoordingsorganen worden voorgedragen door werkgevers- en werknemersorganisaties. De vakbonden krimpen en zijn niet meer representatief. Het is als FNV-lid natuurlijk vloeken in de kerk, maar het zou veel mooier zijn als het verantwoordingsorgaan democratisch werd gekozen door de werknemers en gepensioneerden. De wet biedt daar ook ruimte voor. Als je 500 handtekeningen bij deelnemers ophaalt, kun je verkiezingen organiseren. Dat is bijvoorbeeld bij ABP gebeurd. Op die manier kun je ook meer diversiteit krijgen in de groep mensen die zich nu namens de deelnemers met pensioenen bemoeien. Het platform, waarvan 65 verantwoordingsorganen lid zijn en nog enkele tientallen op ad hoc basis zijn betrokken, maakt zich sinds Vloeken Het is als FNV-lid natuurlijk vloeken in de kerk, maar het zou veel mooier zijn als het verantwoordingsorgaan democratisch werd gekozen door de werknemers en gepensioneerden de oprichting in 2005 sterk voor grotere betrokkenheid van werknemers en gepensioneerden bij pensioenfondsen. Vanaf het begin staat deskundigheidsbevordering bovenaan de agenda. We organiseren voor leden en niet-leden bijeenkomsten waar deskundigen uitleg komen geven, zegt Guus Stroot. Daar is veel behoefte aan. Voor de gewone deelnemer is het pensioendossier amper te volgen. Dat is er met de nieuwe wet niet eenvoudiger op geworden. De politiek heeft het nog ingewikkelder gemaakt. We lobbyen als platform voor eenvoudiger pensioenwetgeving, waardoor de betrokkenheid van deelnemers groter wordt, maar dat is een lastig gevecht. Af en toe krijg ik de indruk dat zelfs politici niet meer begrijpen waar het precies over gaat. Niet sexy Het is met name voor kleinere pensioenfondsen niet eenvoudig om voldoende leden te vinden voor het verantwoordingsorgaan. Die leden zijn bovendien steeds minder een weergave van de achterban. Dat is een van onze grootste zorgen, zegt Stroot. Op onze bijeenkomsten zie je veel mensen zoals wij: oudere, witte mannen met een vakbondsachtergrond. Dat is ietsje beter aan het worden. De pensioendiscussie begint bij meer mensen te leven. Een enkele vrouw meldt zich aan, jongeren uit de vakbeweging tonen interesse. Maar het blijft mondjesmaat. Pensioen is geen sexy onderwerp. Meer en nieuwe mensen vinden voor de verantwoordingsorganen zal geen makkelijke opgave worden. De interesse voor pensioenen bij de gemiddelde deelnemer is weliswaar toegenomen door de dalende dekkingsgraden van pensioenfondsen; het blijft taaie en tijdrovende materie. Stroot: Vijf, zes keer per jaar vergaderen, en dan vooraf dikke stukken doornemen. Wie gaat dat doen? De werkgever moet hier zijn werknemer weliswaar voor vrijstellen, maar dan nog? Rekenrente, doorsneepremie, dat heb je niet zomaar allemaal door. Daar moet je veel tijd in investeren. John Wolbers schat dat hij alles bij elkaar één dag per week kwijt is aan zijn vrijwilligerswerk. Papieren tijger Dat het nieuwe verantwoordingsorgaan minder wettelijke bevoegdheden heeft dan de oude deelnemersraad zal ook niet bijdragen aan een grotere animo. De deelnemersraad werd er al vaak van beticht een papieren tijger te zijn. Dat risico is bij het verantwoordingsorgaan nog groter. Niet voor niets stelt toezichthouder DNB geen deskundigheidseisen aan de leden van het verantwoordingsorgaan. Dat is wel het geval bij het veel zwaardere belanghebbendenorgaan. Maar het aantal pensioenfondsen dat zo n orgaan heeft, is op de vingers van één hand te tellen. Het Themadag nieuwe pensioenwetgeving Wat zou er in de nieuwe pensioenwetgeving geregeld moeten worden? Die vraag stond centraal tijdens een themabijeenkomst van het Platform Deelnemersraden eerder dit jaar. Deskundige sprekers benaderden het probleem vanuit verschillende invalhoeken: juridisch, politiek en macro-economisch. De juridische invalshoek: Hans van Meerten Wat er geregeld moet worden? Bijzonder weinig. Hans van Meerten, advocaat bij Clifford Change en docent pensioenrecht aan de Vrije Universiteit, houdt het in eerste aanleg simpel. Van Meerten is expert op het gebied van de PPI, de Premie Pensioen Instelling. Hij beschrijft drie ontwikkelingen: de wetgeving rond de PPI; het Algemeen Pensioenfonds, dat nu nog boven de markt zweeft; en de Europese ontwikkelingen op pensioengebied, die steeds meer impact krijgen op de wijze waarop wij ons stelsel inrichten. Daarna legt hij zijn prikkelende beginstelling uit: We hoeven weinig te regelen, want we hebben al veel geregeld. De kwestie rond de individuele eigendomsrechten is al geregeld in de PPI. Met de komst daarvan is veel duidelijker geworden waar de eigendomsrechten liggen. Transponeer die bepalingen naar de pensioenfondsen, zonder dat je tornt aan het collectieve karakter. Ook de zogenaamde ringfencing, het scheiden van de verschillende vermogens op het niveau van de regeling of van de deelnemer, is in de PPI al geregeld. En dat geldt ook voor het doorvoeren van de knip tussen de opbouw- en de uitkeringsfase en voor de BTW. Van Meerten: Laat ook maar alle uitvoerders toe in de nieuwe pensioenregeling. Hoe meer partijen je op die markt toelaat, hoe beter dat is voor de regeling en dus uiteindelijk voor de deelnemer. Voor de pensioenfondsen geldt: zie alternatieve pensioeninstellingen niet als iets vijandigs, maar probeer je voordeel te doen met de positieve elementen. De politieke invalshoek: Steven van Weyenberg Steven van Weyenberg gooit meteen de knuppel in het hoenderhok door DNB-directeur Klaas Knot te citeren: Het Nederlandse pensioenstelsel is onhoudbaar geworden. Van Weyenberg, D66-kamerlid en behartiger van de portefeuille van sociale zaken en werkgelegenheid, ziet 6 redenen voor het gelijk van Klaas Knot: 1. We worden sneller dan voorzien ouder. verantwoordingsorgaan moet zijn rol opnieuw uitvinden, zegt Wolbers. Maar de taak blijft onveranderd: de spreekbuis zijn van werknemers en gepensioneerden. Behalve over de invulling van de verantwoordingsorganen, is het bestuur van het platform ook hard aan het nadenken over de eigen toekomst. Nu krijgt het platform nog een financiële bijdrage van de Pensioenfederatie, maar die heeft al aangekondigd deze bijdrage te willen afbouwen. Vervelend, vindt Wolbers, maar ook wel een goede ontwikkeling. Het platform moet onafhankelijk zijn. Dat vindt DNB ook. In het ideale geval houdt dat in dat we worden betaald door onze leden: de verantwoordingsorganen. Dan moeten we dus ook ons eigen bestaansrecht bewijzen. 2. De hoogte van de pensioenpremies is bijna verdubbeld de laatste vijftien jaar. Maar er zit een macro-economische grens aan wat we kunnen en willen betalen. Het premie-instrument is bot. 3. Het huidige stelsel belooft meer dan het in de praktijk waar kan maken. De onzekerheid van Defined Benefit is te weinig door politiek en pensioenfondsen voor het voetlicht gebracht. 4. De geringe keuzevrijheid in het huidige pensioenstelsel staat haaks op de wens in de samenleving om zelf de regie over je leven te hebben. 5. Het stelsel mist aansluiting op onze moderne arbeidsmarkt. Organisatie op sectorniveau past minder goed waar mensen van baan wisselen over de sector heen of als zelfstandige werken. 6. Herverdelende elementen maken het toerekenen van eigendomsrechten moeilijk. Daarnaast ziet Van Weyenberg een gebrek aan representativiteit. Met een knipoog naar zijn vooral uit oudere mannen bestaande publiek: Als het gaat om governance moeten we echt eens wat doen aan de oververtegenwoordiging van vrouwen en jongeren in de verantwoordingsorganen. De macro-economische invalshoek: Casper van Ewijk De hele discussie over herverdelingseffecten van jong naar oud gaat helemaal niet tussen twintigers en oudere werkenden, maar tussen veertigers en zeventigers. Twintigers hebben namelijk nog helemaal geen kapitaal opgebouwd. Een van de eyeopeners waarmee Casper van Ewijk zijn toehoorders verraste. Van Ewijk is hoogleraar macroeconomie aan de economische faculteit van Amsterdam en directeur van Netspar, het netwerk voor pensioenonderzoek in Nederland. Een nieuwe pensioenregeling zou minder gevoelig moeten zijn voor herverdelings effecten, meent Van Ewijk. Aan de hand van grafieken laat hij zien dat ons pensioenstelsel niet losstaat van onze magere economische prestaties. Wat hem betreft zouden we verstorende effecten op de economie moeten voorkomen, onder andere door te verhinderen dat de pensioenpremie procyclisch werkt. Maar tegelijkertijd, ziet Van Ewijk, moet je wel wat extra s doen om hetzelfde pensioen te halen als de rente laag is. Dat is nogal een puzzel. De vraag is: moet je op zo n moment aan je pensioenambitie willen vasthouden? Macroeconomisch is het op zo n moment aantrekkelijker om te investeren in menselijk kapitaal, dus om langer te werken. De macro-economische problemen laten zich vooral gelden bij een DB-systeem; een DC-systeem is makkelijker stabiel te maken. In januari organiseert het Platform verkiezingen voor een nieuw bestuur. Eind dit jaar is er een themadag waar uitsluitend vrouwelijke pensioendeskundigen zullen spreken. Stroot: Als we willen dat meer vrouwen in de verantwoordingsorganen zitting nemen, moeten we ook meer activiteiten organiseren die vrouwen aanspreken. Dit is een beginnetje. 18 OMNI Q3 14 OMNI Q

11 COLUMN Sander van Ginkel Economische scenario s LONGREAD Column BREED PERSPECTIEF De Britse historicus Niall Ferguson sprak de woorden There is no such thing as the future. There are only futures, plural. MN deelt dit inzicht en werkt daarom nadrukkelijk met verschillende scenario s om de mondiale toekomst in kaart te brengen. Een scenario is een hypothetische reeks gebeurtenissen die de aandacht vestigen op causale relaties en beslissingsmomenten. Het gaat verder dan een toekomstvoorspelling, omdat het meerdere mogelijkheden voor de toekomst voorhoudt. Daarmee zijn scenario s erg geschikt om beleid te formuleren dat rekening houdt met deze verschillende ontwikkelingen. De beroemde managementconsultant Peter Drucker stelde in dit verband: The greatest danger in times of turbulence is not the turbulence; it is to act with yesterday s logic. Door oorspronkelijk te denken worden we gedwongen ons wereldbeeld en beleid, en dat van onze opdrachtgevers, continu ter discussie te stellen. Sterker nog, dat is onze fiduciaire plicht. Dat doen we niet alleen. MN is een niet te verwaarlozen speler op het gebied van vermogensbeheer, dus beleggingshuizen en banken zijn meer dan bereid hun research met ons te delen. Wij zoeken daarbinnen uiteraard naar de beste economen en strategen, op basis van ervaring, mondiale reikwijdte en track record. Daar sparren we op reguliere basis mee. Ook volgen we goed hoe gerenommeerde internationale instituten als het IMF, de Wereldbank, de OECD en centrale banken tegen de wereld aankijken. Ten slotte werken we met onafhankelijke researchhuizen en denktanks op het gebied van economie, financiële markten en (geo)politiek. Immers, bij al deze externe partijen werken grote bataljons onderzoekers van wiens input wij graag gebruik maken. Sander van Ginkel Adviseur Beleidsvisie MN There are only futures, plural De ervaringen van onze portfoliomanagers die dicht op de markt zitten vormen eveneens een belangrijke input. Wat speelt er in de markt? Wat zijn de sentimenten? Met ander woorden, zien zij bottom-up bepaalde ontwikkelingen in de markt die het top-down wereldbeeld challengen? Deze netwerkgedachte levert een breed pallet aan visies en opinies op; ideale input voor het formuleren van verschillende scenario s. De veelgehoorde klacht zet drie economen in een kamer en je hebt vier meningen, is voor ons daarom juist een waardevol gegeven. Deze analyses en meningen worden bij de afdeling Beleidsvisie gewogen en aan eigen interne inzichten en modellen getoetst. De economische scenario s vormen vervolgens een belangrijke input voor het zogenaamde dynamische beleggingsproces van MN. Onze primaire horizon is daarbij één tot drie jaar. De top-down scenario s worden doorvertaald naar factoren waarvan is vastgesteld dat ze van invloed zijn op de koersvorming in activamarkten. De verschillende scenario s zijn daarbij een uitstekend middel om de portefeuilles van onze opdrachtgevers te stresstesten of ze voldoende robuust zijn. Bovendien zijn we continu scherp op mogelijke nieuwe drijvers en beleggingsmogelijkheden. Uiteindelijk worden de mondiale scenario s en dynamische asset allocatie vertaald naar concrete adviezen voor de MN modelportefeuille. Het Investment Committee is de eigenaar van deze modelportefeuille. Dit proces is er primair op gericht onze opdrachtgevers te ondersteunen in hun visie en beleidvorming. Zodat zij voorbereid zijn op de futures, plural. WAT ECONOMEN VERWACHTEN Leren leven met de New Normal Ter voorbereiding op het samenstellen van de beleggingsportfolio van opdrachtgevers, zet MN verschillende economische scenario s op een rij. Een spoedcursus macro-economie. Tekst Sander van Ginkel, Adviseur Beleidsvisie MN 20 OMNI Q3 14 OMNI Q

12 LONGREAD Economische scenario s Economische scenario s LONGREAD Nadat de kredietcrisis had toegeslagen, introduceerde s werelds grootste obligatiebelegger PIMCO in 2009 de New Normal. Hierin omschreef ze welke omstandigheden zij verwachtte in het post-crisistijdperk. Belangrijkste boodschap: beleidsmakers en beleggers moesten leren leven met structureel lagere economische groei en rendementen in activamarkten. Als de lonen in de VS sneller stijgen dan verwacht, zou de Fed sneller tot renteverhogingen kunnen overgaan Risicoscenario 1: agressieve beleidsafbouw Fed New Normal slechts deels uitgekomen Deze verwachtingen waren grotendeels gebaseerd op extensieve studies van academische economen als Reinhart en Rogoff, over de naweeën van gebarsten activabubbels. Reinhart en Rogoff 1 bestudeerden maar liefst acht eeuwen aan financiële crises. Zij kwamen tot de conclusie dat in veruit de meeste gevallen vele jaren van schuldsanering volgden om balansen te repareren; een zogenaamde balansrecessie. Deze langdurige schuldsanering zou vervolgens tot structureel lagere vraag leiden, waardoor bedrijfswinsten geraakt zouden worden en faillissementen zouden oplopen. Onder andere hierdoor zouden de rendementen op meer risicodragende beleggingen structureel lager komen te liggen. Deze New Normal -verwachting vond een vruchtbare voedingsbodem, vanwege diens intuïtieve aantrekkingskracht en empirische onderbouwing. Het werd zelfs de blauwdruk van de crisis voor veel marktvorsers. Maar de praktijk bleek weerbarstig. Een recent Bloomberg-artikel kopte treffend No New Normal as stocks and bonds rallied like the 1990 s. Volgens het artikel had PIMCO slechts half gelijk gekregen. De economische inschattingen bleken redelijk juist, maar activamarkten hebben veel betere rendementen laten zien dan de New Normal had voorgeschreven. Financiële markten presteren beter dan economie Hoe valt dit verschil tussen economie en financiële markten te verklaren? Waarschijnlijk als volgt. Door de diepe recessie in 2009 ontstond in ontwikkelde economieën een ongeëvenaarde overcapaciteit en werkloosheid. Die overcapaciteit bleef ook in stand door het gematigde economische herstel dat volgde. Ondertussen breidden opkomende landen de productiecapaciteit nog eens op grote schaal uit. Deze combinatie leidde wereldwijd tot een dalende trend in inflatie. De lage groei en inflatie maakten dat centrale banken extreme stimuleringmaatregelen moesten en konden nemen. Eerst verlaagden zij de beleidsrente naar (bijna) 0%. Daarna kochten zij massaal obligaties op, om ook de marktrentes te drukken. Zouden zij dit niet De diepe recessie in 2009 creëerde in ontwikkelde economieën ongeëvenaarde overcapaciteit en werkloosheid doen, dan zou deflatie dreigen. Bovendien waren de meeste activamarkten door de kredietcrisis sterk ondergewaardeerd geraakt, waardoor centrale banken voorlopig niet hoefden te vrezen voor nieuwe bubbels. Centrale banken drijven activaprijzen op Sterker nog, het lijkt erop dat de Amerikaanse centrale bank, de Federal Reserve (Fed), bewust de activaprijzen opdreef. Zo probeerde zij de balansreparatie in de economie te laten verlopen via stijgende vermogens, in plaats van via schuldenvermindering. Hoe werkte dat? De centrale banken voerden een zeer ruim monetair beleid, hetgeen dat de rentes fors omlaag drukte. Het directe initiële effect daarvan was echter bij zowel huishoudens, bedrijven als banken maar beperkt. De kredietverlening bleef laag. Het geld dat centrale banken in het systeem brachten, werd dus niet naar de economie doorgezet, maar stroomde steeds meer naar de financiële markten. Hetzij door de directe aankopen van centrale banken, hetzij door een zoektocht naar rendement die zij creëerden. De zeer lage rentes op cash en veilige staatsobligaties - veelal negatieve rendementen in reële termen - dwongen beleggers namelijk te investeren in risicovollere activa om toch nog enig rendement te behalen. Lage groeiomgeving deels ook positief voor bedrijven Het was echter niet alleen de liquiditeitsgolf van centrale banken die activakoersen opdreef. De lage economische groeiomgeving bleek positiever dan verwacht voor het bedrijfsleven. Zo ontnamen de ruime arbeidsmarkten werk nemers de mogelijkheid om hogere lonen af te dwingen. Hierdoor zijn de loonkosten per eenheid product laag gebleven. Bovendien zorgde de zoektocht van beleggers naar rendement voor een ruim aanbod van kapitaal voor bedrijven. Zij konden leningen herfinancieren tegen lagere rentes en langere looptijden, en zo de financieringskosten verlagen en hun balansen versterken. Daarnaast is er weinig geïnvesteerd vanwege de overcapaciteit en lage vraag. En daardoor bouwden bedrijven weer enorme cashbuffers op. Dit gebeurde ook deels onder druk van aandeelhouders. Behoudend acterende bedrijven werden door de aandeelhouder beloond met hogere koersen. De aandeelhouders werden op hun beurt weer beloond door mee te delen in de hoge cashaccumulatie en koersstijging via onder andere toenemende dividenden. Positieve spiraal voor activamarkten Kortom, ondanks de lage economische groei hebben de mondiale financiële markten zich sinds de crisis in feite in een positieve spiraal bevonden van lage inflatie, zeer ruime monetaire condities, dalende rentes en verbeterende omstandigheden voor het bedrijfsleven. Dit heeft in aanzienlijke koersstijgingen geresulteerd. 1 This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly. C.M. Reinhart & K.S. Rogoff, 2008 IMAGINECHINA/CORBIS Voorzitter Janet Yellen communiceert dat de Fed haar zeer ruime beleid de komende jaren slechts geleidelijk zal afbouwen. Reden daarvoor is de nog aanzienlijke overcapaciteit en (verborgen) werkloosheid. Er zijn echter economen die veronderstellen dat de Amerikaanse economie het punt van volledige capaciteitsbezetting al (veel) dichter is genaderd. Redenen die zij hiervoor noemen zijn een structurele daling van de arbeidsparticipatie, capaciteitsdestructie en de lage investeringen van de laatste jaren. Zij stellen dat het leeuwendeel van de ontmoedigde werkers en langdurig werklozen niet meer zal terugkeren op de arbeidsmarkt als gevolg van pensionering, verlies van vaardigheden en discriminatie van werkgevers. Deze economen denken dus dat de structurele werkloosheid beduidend hoger ligt, en dat loonstijgingen binnenkort significant zullen oplopen. Looninflatie kan beleidsafbouw Fed versnellen Wanneer deze economen gelijk krijgen en de lonen inderdaad eerder dan verwacht oplopen, dan zou dat de beleidsafbouw van de Fed aanzienlijk kunnen versnellen. Om te beginnen zal het haar inschattingen van de inflatievooruitzichten beïnvloeden. Een krapper blijkende arbeidsmarkt herbergt immers een groter risico van een loon-prijsspiraal. Bovendien zal de Fed dan haar verwachtingen voor de reële groei opschroeven. Lage loonstijgingen zijn nu nog een belangrijke missende schakel in het economisch herstel. Oplopende loonstijgingen zouden bijdragen aan hogere bestedingen, herstel van de huizenmarkt en kredietvraag. maar dat kan leiden tot onzekerheid Een snellere beleidsafbouw van de Fed zou de monetaire condities in de VS waarschijnlijk flink verkrappen. Dan zullen niet alleen de beleidsrente, maar waarschijnlijk ook de langetermijnrentes en de dollar oplopen. Voor de activamarkten, die deels door lage rentes en liquiditeit worden gedreven zou dat zeer nadelig kunnen zijn. Immers, het ruime beleid van de Fed droeg zeer positief bij aan de jarenlange koersstijgingen. Versnelde afbouw van dit beleid kan derhalve tot grote onzekerheid leiden onder beleggers. Te meer omdat de winstmarges dan onder druk kunnen komen te staan, door looninflatie en hogere financieringslasten. Met andere woorden, een sterkere economie hoeft niet onverdeeld positief uit te pakken voor activamarkten. Effect wereldwijd Omdat de Fed leidend is in de mondiale monetaire ontwikkelingen, kan dit scenario wereldwijd negatief uitpakken voor activamarkten. Juist ook omdat een sterkere dollar de disinflatoire druk elders in de wereld kan doen afnemen, waardoor ook daar een minder ruim monetair beleid gevoerd zal worden. 22 OMNI Q3 14 OMNI Q

13 LONGREAD Economische scenario s Economische scenario s LONGREAD Risicoscenario 2: schuld-deflatie spiraal in de EMU In het basisscenario vormt lage, maar stabiele inflatie een belangrijke schakel in de per saldo positieve omgeving voor financiële markten. Zou echter de lage inflatie doorslaan naar deflatie dan zou dit waarschijnlijk juist sterk negatief zijn voor activakoersen. Disinflatie kan omslaan naar deflatie Dit risico is met name in de EMU aan de orde. Er bestaat een risico dat de overcapaciteit in de EMU nog groter is dan we in het basisscenario aannemen. Ook kan de overcapaciteit meer neerwaartse druk op de inflatie uitoefenen dan we verwachten. In het verleden keerde de disinflatoire trend soms pas wanneer de overcapaciteit volledig verdwenen was. Want dan ontstaan voor bedrijven en werknemers pas weer mogelijkheden om prijzen te verhogen. En omdat de inflatie al zeer laag is, én het nog jaren zal duren voordat de overcapaciteit is verdwenen, kan de lage inflatie omslaan in deflatie. Uiteraard zal de ECB dan alles uit de kast halen om deflatie te voorkomen. Echter, zolang bankbalansen gesaneerd worden, functioneert het kredietkanaal nog niet optimaal. Dat kan de maatregelen van de ECB teniet doen, waardoor de EMU toch wegzakt in deflatie. Deflatie zou schuldenlast verzwaren In dit risicoscenario past ook een nieuwe escalatie rond de staatsschulden van perifere lidstaten. Die zijn nog altijd hoog. Sommige van die lidstaten zijn al in deflatie gezakt; anderen balanceren op de deflatiegrens. Als die deflatie verder toeneemt, kunnen schulden onhoudbaar worden. De hoofdsom van de schuld blijft wel gelijk, maar de inkomsten en winsten waaruit de rente- en aflossingsverplichtingen moeten worden voldaan, nemen af. Dus hoe meer de deflatie toeneemt, hoe zwaarder de schuldenlast wordt. Zo kan zelfs de paradox ontstaan dat hoe meer schulden worden geliquideerd, hoe groter de schuldenlast wordt. Zo kan toenemende deflatie de schuldproblemen van de perifere staten opnieuw laten escaleren. Basisscenario: normalisering mondiale groei In ontwikkelde economieën lijkt nu de meest intense fase van de schuldsanering voorbij. De economische groei kan hierdoor de komende jaren enigszins normaliseren. In de private sector konden de balansen worden gerepareerd door het zeer ruime beleid van de centrale banken, steeds verder dalende rentes en de resulterende activa-inflatie. In die zin is de strategie van centrale banken dus geslaagd. Zo is de dekkingsgraad van met name Ame rikaanse en Britse huishoudens vooral hersteld door toenemend vermogen. Bovendien konden daar naast bedrijven ook huishoudens hun (hypotheek)leningen herfinancieren tegen lagere rentes en langere looptijden. En ook zij hebben grotere cashbuffers opgebouwd. Ook in de publieke sector zijn inmiddels in veel ontwikkelde landen de tekorten op de jaarlijkse overheidsbegroting aanzienlijk afgenomen, net als de druk van financiële markten en politiek tot verdere reductie. Zo is het overheidstekort in de VS terug op een niveau dat de staatsschuld het komende decennium stabiliseert. Er lijkt in ieder geval de eerstkomende jaren weinig drang tot grootscheepse bezuinigingen. In de EMU lijkt er nu eveneens minder druk te zijn om versneld tekorten te verminderen. Zo onthief de EU bijvoorbeeld recent een zestal lidstaten van de zogenaamde Excessive Deficit Procedure, omdat zij goede voortgang hebben gemaakt met het terugbrengen van de tekorten. Nog geen ongeremd mondiaal herstel Toch zal er waarschijnlijk nog geen sprake zijn van een ongeremd mondiaal herstel. Weliswaar neemt in ontwikkelde economieën de intensiteit van de schuldsanering af, totaal verdwijnen zal deze niet. De dekkingsgraad van Amerikaanse huishoudens is met name door toenemend vermogen hersteld Zo is bijvoorbeeld de doelstelling voor EMU-lidstaten dat zij uiteindelijk de staatsschulden terugbrengen binnen het 60% Maastricht-criterium. Bijna geen van de lidstaten voldoet op dit moment aan dit criterium, zelfs Duitsland niet. Nog altijd gematigde groei doet vermoeden dat de schuldsanering een lang proces zal zijn. Met andere woorden: weliswaar zal de broekriem niet veel strakker getrokken worden, hij zal nog jaren strak blijven zitten. Ook de balanssanering in de private sector in ontwikkelde landen is nog niet overal voltooid. In diverse EMU-lidstaten is nog sprake van hoge schulden bij huishoudens of bedrijven. Onder andere de balans van het Europese bankwezen is nog enorm, afgezet tegen de totale omvang van de economie. Onder druk van verscherpte regelgeving lijkt de afbouw van bankbalansen nog jaren te zullen aanhouden. In de VS zijn de balansen van huishoudens, bedrijven en banken inmiddels een stuk gezonder, maar ook daar lijkt het erop dat de scher- 24 OMNI Q3 14 OMNI Q

14 LONGREAD Economische scenario s Economische scenario s LONGREAD... maar economische activiteit voorlopig nog niet normaal Risicoscenario 3: Harde landing China Net als ontwikkelde landen implementeerde China in 2009 een ongekend stimuleringspakket. Deze enorme stimulering heeft tot een ware kredietboom geleid. Hierdoor zijn de schulden in China fors opgelopen de afgelopen jaren. Dat de economische groei waarschijnlijk enigszins normaliseert, wil nog niet zeggen dat economieën al meteen terug zijn in hun normale conditie. Een economie in evenwicht opereert op volledige capaciteitsbezetting en werkgelegenheid, zonder capaciteitstekorten en inflatoire druk. Centrale banken streven altijd naar deze normale conditie. Buiten de Verenigde Staten zijn veel ontwikkelde economieën echter nog niet eens of pas net teruggekeerd op hun oude piekomvang van voor de krediet crisis. Maar ondertussen zijn beroepsbevolkingen en productiviteit wel toegenomen. Ten opzichte van deze trendgroei is nog sprake van een aanzienlijke achterstand, ook in de Verenigde Staten. De vraag is hoe snel deze achterstand op basis van de verwachte cyclische groei zal worden ingelopen. Forse groei schaduwbanksysteem Hoewel de meerderheid van leningen via het banksysteem zijn verstrekt, zijn in China ook andere kanalen van kredietverlening sterk gegroeid de laatste jaren. Hierbij moet bijvoorbeeld gedacht worden aan trust bedrijven, beleggingsfondsen en investeringsmaatschappijen welke producten als wealth management producten en trust leningen aanbieden. Het is vooral dit zogenaamde schaduwbanksysteem dat zorgen baart, vanwege het ondoorzichtige en deels ongereguleerde karakter. Lagere economische groei Hoge schuld hoeft niet direct een probleem te vormen, zolang de economische groei hoog genoeg is om aan de schuldverplichtingen te voldoen. In China is echter de afgelopen jaren de economische groei juist afgenomen. Veel van de schuld is aangegaan om investeringen te doen. Bij een lagere economische groei zal een toenemend deel van deze investeringen onrendabel blijken. ANP/ ZHOU GK pere regels een hernieuwde grootscheepse (krediet)expansie voorkomen. Daar komt bij dat China en andere opkomende landen lijken te beseffen dat een groeimodel dat op hoge kredietverlening, investeringen en export is gebaseerd, op de lange termijn onhoudbaar is. Deze landen streven daarom naar een nieuw groeimodel, dat veel meer gebaseerd is op inkomen en consumptie. Dit moet gepaard gaan met graduele schuldafbouw, wat de komende jaren waarschijnlijk een rem op de economische groei houdt. Structurele hervorming kent vaak een J-curve Kortom, het lijkt erop dat mondiaal de schuldsanering geleidelijk afneemt, maar dat voorlopig Opkomende landen streven naar een nieuw groeimodel, meer gebaseerd op inkomen en consumptie grootscheepse hernieuwde schuldopbouw nog uitblijft. Ook blijft de noodzaak van structurele hervorming bestaan. Hervormingen kennen vaak een zogenaamde J-curve: de economie wordt initieel geremd en de vruchten kunnen pas jaren later worden geplukt. Per saldo levert dit groeiverwachtingen op voor ontwikkelde economieën die weliswaar boven het lage post-crisisniveau liggen, maar nog onder het pre-crisisniveau. Nobelprijswinnaar Paul Krugman noemde een dergelijke situatie in het verleden weleens de twilight zone. De groei van opkomende economieën zal waarschijnlijk eveneens lager liggen dan wij het afgelopen anderhalve decennium gewend waren. Voorlopig nog sprake van overcapaciteit Ten aanzien van de EMU bestaat weinig twijfel dat dit nog vele jaren zal duren. De verwachte cyclische groei ligt er de komende jaren waarschijnlijk slechts licht boven de trendgroei, waardoor de overcapaciteit en werkloosheid maar zeer geleidelijk zal worden weggewerkt. Voor de Verenigde Staten ligt dit enigszins anders. Daar bestaat veel discussie over hoe normaal de economie inmiddels weer is. Er zijn diverse economen die veronderstellen dat de Amerikaanse economie inmiddels wel al vergaand is genormaliseerd. Echter, internationale instituten als het IMF en de OECD zien nog aanzienlijke overcapaciteit in de Amerikaanse economie, namelijk meerdere procenten van de totale potentiële omvang. Ter indicatie: sinds 2009 is in de Verenigde Staten de beroepsbevolking met een kleine vijftien miljoen mensen toegenomen. Het totaal aantal banen is echter pas dit jaar terug gekeerd op het oude piekniveau. Bij de huidige weliswaar verbeterende cyclische groeiverwachtingen zal het waarschijnlijk nog enkele jaren duren voordat de Amerikaanse economie op volledige capaciteitsbezetting functioneert. Enorme capaciteitsexpansie in opkomende economieën In opkomende economieën is veel minder sprake van overcapaciteit dan in ontwikkelde economieën. Dat komt doordat de recessie in 2009 er veel minder diep was. Echter, daar heeft het afgelopen decennium wel een ongeëvenaarde expansie van de productiecapaciteit plaatsgevonden. Zolang een Moeilijke beleidskeuzes voor China Ook ligt in China de inflatie onder de doelstelling van de centrale bank. Dit kan doorslaan naar deflatie. Oorzaken kunnen zijn: minder cyclische groei dan verwacht, krapper monetair beleid om de kredietbubbel te temperen, dalende grondstoffenprijzen, of tegenvallende mondiale groei. De Chinese autoriteiten beschikken over grote financiële reserves om excessieve schuldproblemen en groeiverzwakking of deflatie te voorkomen. In het basisscenario van MN is dat ook de aanname. Echter, Chinese beleidsmakers moeten wel een fijne balans houden tussen het deflateren van kredietmarkten en het inflateren van de reële economie. Een beleidsfout is dan sneller gemaakt. En ook in China kan deflatie diepere schuldproblemen veroorzaken. Het risicoscenario van een harde landing van de Chinese economie is dan ook niet uit te sluiten. dergelijke expansie gaande is, is nog sprake van een groeistimulerend effect. Want de investeringen stimuleren de aanbodkant van de economie én de vraag naar investeringsgoederen. Wanneer echter de investeringscyclus heeft gepiekt, dan valt de vraagimpuls daarvan weg, maar blijft de opgebouwde capaciteit in stand. Sommige economen vrezen dat de investeringsboom in opkomende landen nu inderdaad spoedig zal gaan uitpieken. Dit als gevolg van ontoereikende winstgevendheid, of omdat beleidsmakers de investeringen willen terugdringen om kredietbubbels te voorkomen. Een dergelijke ontwikkeling zou nog eens bijdragen aan de mondiale overcapaciteit. 26 OMNI Q3 14 OMNI Q

15 LONGREAD Economische scenario s Capital in the twenty-first Loremipsum century BOEKRECENSIE LOREMIPSUM Capital in the twenty-first century Thomas Piketty Vijftien jaar research, maar dan heb je ook wat. De Franse econoom Thomas Piketty onderzocht, samen met collega s, historische veranderingen in de concentratie van welvaart en vermogen over de laatste 300 jaar. Het resultaat van die berg werk heeft hij verwerkt in het boek Le capital au XXI siècle ofwel, in Engelse vertaling, Capital in the twenty-first century. De belangrijkste conclusie van Piketty is dat de groei van de economie structureel lager is dan de vergoeding op kapitaal. Met als gevolg dat vermogenden zich een steeds groter deel van de nationale koek toe-eigenen. De rijken worden rijker, de inkomensverdeling wordt schever. zodat centrale banken een ruim monetair beleid blijven voeren Overcapaciteit is niets meer of minder dan te weinig vraag ten opzichte van het (potentiële) aanbod. Bedrijven en werknemers hebben dan weinig mogelijkheden hun prijzen te verhogen, wat de inflatoire druk beperkt. Ook in diverse grondstoffenmarkten is sprake van enige overcapaciteit. Jaren van relatief hoge prijzen verhoogden het aanbod, zoals schaliegas in de VS. Daartegenover zal de vraag in de grondstofintensieve opkomende economieën juist wat lager liggen de komende jaren. Hierdoor is de kans op een langdurige grondstoffenprijsstijging afgenomen. Ten slotte blijft, zoals gezegd, de kredietverlening en daarmee de geldgroei waarschijnlijk beperkt. Vanuit monetaire hoek zal dan eveneens weinig inflatoire druk optreden. Dit alles combinerend, zal in de meeste regio s de inflatie weliswaar naar de 2%-doelstelling van de centrale bank opkruipen, maar traag en gespreid over jaren. In de EMU blijft de inflatie de komende jaren waarschijnlijk nog (ruim) onder target liggen. Voor opkomende landen wordt zelfs verdere daling verwacht. Per saldo zullen in het basisscenario de komende jaren de monetaire condities nog ruim blijven. Vanwege de beperkte inflatoire druk hebben centrale banken vooralsnog de ruimte om het economisch herstel te blijven ondersteunen. Ook daar waar het beleid gradueel wordt afgebouwd, is slechts sprake van minder stimulering, maar nog geen daadwerkelijke afremming van de economie door centrale banken. Het Het IMF voerde de afgelopen maanden campagne om beleidsmakers te overtuigen niet te snel victorie te kraaien IMF, bij monde van voorvrouw Lagarde, voerde de afgelopen maanden campagne om beleidsmakers te overtuigen niet te snel victorie te kraaien, en de economie te blijven stimuleren. Zij waarschuwde eerder dit jaar dat de Orge of Deflation bestreden moet blijven worden. Ze lijkt hiermee voldoende gehoor te vinden bij s werelds dominante centrale bankiers Janet Yellen en Mario Draghi. Conclusie basisscenario Ondanks alle risico s en de lage economische groei was er in de jaren na de crisis in feite sprake van een positieve spiraal voor activamarkten: lage inflatie, ruime monetaire condities, dalende rentes, een zoektocht naar rendement en verbeterende bedrijfsfundamentals. Dit heeft de koersen van veel activaklassen aanzienlijk opgedreven. Deze constellatie blijft in het MN basisscenario Normalisering grotendeels in stand. De cyclische economische groei ligt te laag om de overcapaciteit snel weg te werken. Hierdoor blijft de inflatie beteugeld en zullen centrale banken een ruim beleid blijven voeren. Rentes kunnen geleidelijk iets oplopen, maar zullen waarschijnlijk per saldo historisch laag blijven. Door dit alles blijft voorlopig waarschijnlijk sprake van een positieve omgeving voor activamarkten, hoewel de hoge rendementen van afgelopen jaren niet gemakkelijk te herhalen zullen zijn. Want inmiddels zijn waarderingen opgelopen. Wel dient goed gemonitord te worden of centrale banken de activamarkten niet te veel opblazen. Er komt een moment dat economieën toch hun normale omvang weer bereiken en tegen capaciteitsgrenzen aanlopen. Dan zal de inflatoire druk toenemen en moeten centrale banken wellicht versneld hun ruime beleid terugschroeven. Hoe meer de activamarkten dan zijn opgeblazen, hoe groter het risico op negatieve koersreacties. Waar al zoveel gezegd is over inhoud en impact van Capital, is het wellicht zinniger hier in te zoomen op Pikettys visie op pensioenen, overigens niet meer dan een zijpaadje in het totale boek. De econoom is positief over pensioenfondsen, die mogelijk Piketty is voorzichtig een dempend effect hebben op de scheve vermogensgroei. Pensioenfondsen garanderen een flinke meerderheid van gepensioneerden een fatsoenlijke levensstandaard op een betrouwbaarder en billijker wijze dan investeren in financiële instrumenten zou kunnen bereiken. Pensioenfondsen, die overwegend het omslagstelsel volgen, staan voor de uitdaging de vergrijzing het hoofd te bieden. De overgang naar een kapitaaldekkingsstelsel is amper een optie, want er valt dan een generatie buiten de boot en bovendien is het behoorlijk riskant je pensioen afhankelijk te maken van globale financiële markten. Langer werken zal geboden zijn, aldus Piketty, en daarnaast is het een van de belangrijkste uitdagingen voor de verzorgingsstaat van de 21e eeuw om een collectief systeem te ontwerpen met gelijke rechten, waar iedereen in past, hoe ingewikkeld zijn carrièrepad ook is. Waar mensen nu vaak in het duister tasten, stelt zo n systeem mensen in staat weldoordachte beslissingen te nemen over hun spaargeld. Een spraakmakend, met vaart geschreven en indrukwekkend werk. Jammer dat Piketty uit zijn enorme databank geen conclusies heeft getrokken over de specifiek Nederlandse situatie. Het zou interessant zijn om te zien of ook Nederland meegaat in de door Piketty beschreven trend. Bovendien zou Piketty, gewapend met een wat diepgaander kennis van de Nederlandse situatie en van de Nederlandse pensioensector, wellicht wat minder kort door de bocht het omslagstelsel als norm hanteren. Tenslotte heeft het Nederlandse systeem, zij het niet zonder problemen, al een zware economische crisis overleefd en lijkt het ook het meest geschikt om de vergrijzing het hoofd te bieden. Dus Piketty, werk aan de winkel. We need you here! 28 OMNI Q3 14 OMNI Q

16 ACHTERGROND Mijnpensioenoverzicht.nl Mijnpensioenoverzicht.nl ACHTERGROND Mijnpensioenoverzicht.nl vier jaar later In 2011 startte Stichting Pensioenregister de website Mijnpensioenoverzicht.nl. Sindsdien is er veel gebeurd: de pensioensector beweegt, de eisen van de toezichthouders zijn verstevigd en de roep om informatie is luider geworden. Omni berichtte er toen over, en vroeg nu onafhankelijk voorzitster Francine Giskes naar een tussenstand. De Stichting Pensioenregister zit niet stil, zo blijkt. Tekst Riejanne Wolswinkel Archieffoto ANP 30 OMNI Q3 14 OMNI Q

17 ACHTERGROND Mijnpensioenoverzicht.nl Mijnpensioenoverzicht.nl ACHTERGROND Mijnpensioenoverzicht.nl geeft basisinformatie, die iedere deelnemer inzicht geeft in hoe het ervoor staat met zijn pen sioen. Wanneer is Mijnpensioenoverzicht.nl klaar? Nooit, zegt Giskes vol overtuiging. De website is permanent in ontwikkeling. Pensioenen zijn onzeker. Dat betekent dat de inhoud van de informatie verandert, maar dat ook de gedachte over pensioencommunicatie evolueert. Daar ontkomen wij niet aan. Én daar denken we graag over mee. Want waar heeft men nu echt behoefte aan? Acht miljoen bezoekers De website kreeg na de lancering vier jaar geleden direct veel aandacht. Binnen twee weken waren een miljoen mensen op de site geweest. Inmiddels hebben zo n acht miljoen mensen ingelogd; een getal waar Giskes heel blij mee is. Maandelijks hebben we bezoekers. Inhoudelijk is de website nu niet zo heel veel anders dan vier jaar terug. Waar we nu staan heeft alles te maken met onze start. Die was heel erg geïnspireerd op de gedachte: mensen moeten weten hoe ze ervoor staan. Ze hebben kennis nodig over hun eigen situatie. Dat was, en is nog steeds, onze belangrijkste drijfveer. Zo nam de Stichting twee jaar terug onder andere Pensioenkijker.nl over, waardoor inzicht in pensioen en informatie over pensioen onder één dak kwamen. Maar nu zoekt de Stichting in de aanloop naar een versie 3.0 naar verdere verbeteringen. Onder andere met toegankelijker schermen, meer nettobedragen en mogelijk een overzicht op huishoudniveau, zodat de gegevens van meerdere verdieners in een huishouden tegelijk te zien zijn. Duiding Het ideaalbeeld van Giskes is echter input geven voor het antwoord op de vervolgvraag: Hoe moet ik deze informatie duiden, en als ik er iets aan wil veranderen, wat kan ik dan doen? De voorzitster benadrukt dat de Stichting geen ambitie heeft om producten te verkopen of advies te geven, maar alleen mensen een goed inzicht wil geven. Inzicht maakt deelnemers soms ook onzeker. Daarom denkt het bestuur nu na over hoe we mensen concreter kunnen duiden wat de informatie voor hen betekent. Dat kan een glijdende schaal zijn, ja. Wij zullen nooit adviseren om een polis te kopen, maar willen wel perspectief geven. Zodat mensen weten of ze iets moeten ondernemen. De bottomline is dat we zekerheid willen bieden, maar dat het een voorspelling blijft. Je moet immers érgens vanuit gaan, maar het economisch tij heeft z n invloed. Los daarvan willen we kunnen laten zien wat er gebeurt als iemand eerder stopt of juist langer doorgaat met werken. We zoeken nu uit hoe we dat kunnen doen. Concreet houden deze vraagstukken in dat de Stichting zoekt naar drie economische basisscenario s, waarmee koopkracht en risico s voorspeld kunnen worden. Op basis daarvan zou Mijnpensioenoverzicht.nl dan een grove marge kunnen schetsen waartussen de hoogte van het pensioen kan schommelen. Ook wordt gezocht naar mogelijkheden om te spelen met de pensioendatum, om vervolgens te laten zien wat het effect is. Wensenlijstje En daarmee is Giskes nog niet klaar. Ons wensenlijstje voor de kortere termijn is nog langer. We willen op Mijnpensioenoverzicht.nl ook het partnerpensioen en het nabestaandenpensioen laten zien. Scheidingen komen veel voor, maar sommige ex-gehuwden rekenen toch pas uit wat de scheiding financieel betekent als ze daadwerkelijk met pensioen gaan. Verder willen we een gemakkelijke verbinding tussen onze omgeving en de aparte Kunnen weten Het is niet onze opdracht om ervoor te zorgen dat mensen meer wíllen weten, alleen dat ze het kúnnen weten Op 6 januari 2011 lanceert Henk Kamp, dan minister van SZW, samen met Francine Giskes de website Mijn fonds -omgevingen. Daar kan men terecht voor uitgebreidere, specifiekere informatie. Soms heeft een deelnemer te maken met wel vijf uitvoerders, en dan is het heel makkelijk als je direct kunt doorklikken naar het specifieke fonds. En ook voor de langere termijn zijn er nog allerlei plannen. We willen vooral dat de informatie vaker geactualiseerd wordt. Het liefst is die helemaal actueel, zeker als er iets in het reglement verandert. Een UPO komt één keer per jaar uit. De kans is groot dat die informatie in de loop van het jaar achterhaald is. Sommige uitvoerders actualiseren de gegevens nu al vaker, andere hebben daar nog moeite mee. Zo kunnen ook nog lang niet alle uitvoerders makkelijk aangeven wat er gebeurt als een deelnemer eerder stopt of langer doorwerkt. Dat is geen verwijt, maar een gegeven. De ene uitvoerder heeft daar al geautomatiseerde berekeningen voor en kan dat gemakkelijk doorseinen, de andere moet eerst gaan zitten rekenen. Sowieso moet ons systeem er nog voor worden klaargemaakt, zodat die informatie zichtbaar wordt. Doel voor 2014 is om de verbeteringen die de Stichting zelf kan doen, zoals de toegankelijkere schermen op de site, af te ronden. Volgend jaar krijgen de uitvoerders dan de tijd om hun zaken op orde te maken. Binnen twee jaar hoopt Giskes dan Mijn Pensioenoverzicht versie 2.0 met deze nieuwe functies te kunnen lanceren. Intussen wordt nagedacht over een nog verdergaande versie 3.0. Nog steeds een moeilijk thema Tot slot: kan het UPO niet samengaan met Mijnpensioenoverzicht.nl? Bij de start van dit project hebben we gezegd dat de schriftelijke versie van het UPO misschien wel kan verdwijnen. En wij zijn zeker niet uitontwikkeld. En hoe beter, actueler en meer to-the-point het kan, des te liever. Maar over de echte communicatievragen buigen zich weer andere mensen. Daar verwijst Giskes ook naar als we opmerken dat nog steeds het merendeel van de bezoekers van de website 50-plusser is. Op de vraag of ze kan zeggen waarom nog steeds maar vier van de tien Nederlanders weten hoeveel pensioen ze opbouwen ondanks dat er meer over pensioenen wordt gecommuniceerd heeft Giskes geen antwoord. Jongeren en vrouwen blijven nog achter. Dat weten we. En we weten ook dat het voor veel mensen toch een moeilijk onderwerp blijft. Maar het is niet zozeer onze opdracht om ervoor te zorgen dat mensen meer wíllen weten, maar vooral dat ze het kúnnen weten. Overigens hebben we ook nog de telefonische helpdesk Vergeten pensioenen, waar per jaar vragen worden gesteld. Vaak bellen kinderen voor ouders. Die helpdesk voorziet dus duidelijk nog in een behoefte. Betrokken Waar normaal zo n vier fte aan mensen van de Sociale Verzekeringsbank de helpdesk en het beheer van het website verzorgen, worden er voor het ontwikkelingsprogramma richting nieuwe versies extra mensen ingehuurd. Komend najaar wordt een intensieve tijd. Werken de betrokken fondsen goed mee? De pensioensector is zelf verantwoordelijk voor de totstandkoming van deze stichting en website. In het bestuur zitten vertegenwoordigers van SVB, Pensioenfederatie en Verbond van Verzekeraars. De kosten dragen de fondsen ook zelf: momenteel zo n 50 cent per deelnemer. Dat betekent dat ze ook gemotiveerd zijn om de gegevens aan te leveren, hoewel dat natuurlijk best een omslag was. Want de fondsen en verzekeraars moesten er ook voor eigen rekening nog veel werk voor verzetten. Giskes wil als onafhankelijk voorzitster haar waardering daarvoor uitspreken. Daarnaast vindt ze het mooi dat de Stichting een rol mag spelen in de politieke dialoog. We hebben goed contact met het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en zitten regelmatig aan tafel met staatssecretaris Klijnsma. Bijvoorbeeld rondom het nieuwe wetsvoorstel Pensioencommunicatie, dat net terug is van de Raad van State. We worden daar echt goed bij betrokken. Ik vind het heel mooi om te zien hoe het ministerie onze input serieus neemt. 32 OMNI Q3 14 OMNI Q

18 FTK Pensioencontract Pensioencontract FTK Wetsvoorstel nieuw FTK: de reacties De vakcentrales FNV, CNV en VCP maken zich grote zorgen over de effecten van de nieuwe pensioenregels. Dit FTK is instabiel en zorgt niet voor de koopkracht die mensen zo hard nodig hebben, aldus Gijs van Dijk, pensioenbestuurder FNV. De pensioenen worden straks nog steeds niet geïndexeerd, terwijl indexatie voor jong en oud een belangrijke pijler is voor een goede oudedagsvoorziening. Volgens CNV-bestuurder Willem Jelle Berg worden in het huidige FTK pensioenfondsen te veel gedwongen om met de korte termijn bezig te zijn. Deze kortetermijnfocus komt het uiteindelijke pensioenresultaat voor de deelnemers niet ten goede. VCP-duovoorzitter Gerrit van de Kamp: Een integrale afweging van de effecten van het Wetsvoorstel FTK en de Wet Witteveenkader is noodzakelijk om de onderhandelingen die over de pensioenregelingen gevoerd moeten worden succesvol te laten verlopen. De gefaseerde invoering die het kabinet beoogt, grenst aan onbehoorlijk bestuur. Werknemers zijn uiteindelijk de dupe. Ouderenbonden CSO/NVOG/KNVG wijzen het voorstel resoluut af. In de nieuwe wet wordt zekerheid op zekerheid gestapeld, zonder het economisch belang en het belang van de deelnemers daarin voldoende evenwichtig te wegen. De hogere solvabiliteitseisen en de nieuwe methodiek van korten van pensioenrechten betekenen daarnaast dat pensioenfondsen eerder en op de langere termijn gezien ook mogelijk onnodig zullen moeten korten. Extra zekerheden die in het nieuwe FTK op basis van toekomstbestendig indexeren worden geëist, beperken de komende decennia bovendien de indexatie mogelijkheden of maken die zelfs in veel gevallen totaal onmogelijk. De jongeren van de vakcentrales zien het nieuwe FTK als een stap vooruit. Michiel Hietkamp, voorzitter CNV Jongeren: We pleiten al jaren voor een meer symmetrisch pensioen, waarbij het risico gelijk gedeeld wordt. En dat hebben we nu. Toch hebben we het perfecte en toekomstbestendige pensioencontract voor jong en oud hiermee nog niet in handen. FNV Jong verwacht dat de wijziging voor rust in het stelsel zal zorgen. Voorzitter Robbert Coenmans: Met het nieuwe FTK is geen sprake meer van diepe kortingen het ene jaar, en grof indexeren het andere. Dergelijke situaties ondergraven de houdbaarheid van het stelsel. Volgens de VCP-jongeren bestaat er een grote kans dat fondsen eeuwig in een herstelfase blijven hangen en hun strategisch beleggingsbeleid niet op het juiste moment kunnen aanpassen. Langdurige hersteltermijnen zijn schadelijk voor de pensioenuitkomst. Daarnaast is het jammer dat er geen apart herstelmechanisme is voor schokken in de levensverwachting zodat die ook De Pensioenfederatie is positief over bepaalde onderdelen van het wetsvoorstel voor het nieuwe FTK, maar de kritiek overheerst. Zo wordt de manier waarop wettelijk invulling wordt gegeven aan de wens om te komen tot meer evenwicht tussen de generaties volgens de Pensioenfederatie uiterst ongelukkig ingevuld. De nieuwe indexatie-eis, het zogeheten toekomstbestendig indexeren, lijkt op macroniveau weliswaar tot evenwichtige uitkomsten te leiden, maar kan op fondsniveau voor onevenwichtige uitkomsten zorgen. Bovendien is het van belang om niet steeds geïsoleerd naar één element te kijken als het gaat om evenwicht tussen generaties, maar naar álle elementen van de pensioenregeling samen, zoals bijvoorbeeld ook de premieheffing, het spreiden van de eventuele kortingen en de mate van het risico in het beleggingsbeleid. De Pensioenfederatie vat de kritiek als volgt samen: (1) toekomstbestendig indexeren pakt verkeerd uit, (2) het FTK blijft op onderdelen knellen met de sturing op de langetermijnambitie, (3) er is een onduidelijke rolverdeling tussen pensioenfonds en toezichthouder (4) er is geen steun voor het voorgestelde UFR en (5) voorkom onnodige administratieve lasten. ANBO, de belangenorganisatie voor ouderen, vindt de regels voor indexatie in het nieuwe FTK te strikt en is van mening dat het terugdraaien van kortingen en toekennen van inhaalindexatie onder de nieuwe regels eigenlijk onmogelijk is. Een ander kritiekpunt is dat pensioenfondsen bij het vaststellen van premies wel en bij het berekenen van verplichtingen niet mogen uitgaan van verwacht rendement. Ook is ANBO bang dat het uitwerken van losse eindjes in lagere regelgeving leidt tot vertraging of inperking van de ruimte van sociale partners en vraagt het zich af waarom pensioenfondsen geen ruimere mogelijkheden krijgen om een zekerheidsmaat te hanteren die lager ligt dan 97,5%. Alles bij elkaar is het er volgens de senioren vooral complexer op geworden. We betalen een te hoge prijs voor die extra zekerheid. VNO-NCW en MKB los van de schokken op de financiële markten evenwichtiger Nederland noemden eerder dit verdeeld kunnen worden tussen verschillende jaar de nieuwe spelregels noodzakelijke generaties, aldus pensioenwoordvoerder reparatie van het bestaande FTK, maar ze zien Derya Gunaydin van VCP Young geen wezenlijke vernieuwing. Alleen de indexatiemogelijkheden Professionals. zullen volgens de werkgeversorgani- saties beperkter zijn. Ze zijn wel positief over de toezegging een stabiele premie mogelijk te maken. Daarmee ontstaan betere mogelijkheden om de pensioenkosten beheersbaar te houden en risico s te blijven delen voor indexatie van pensioenen. In combinatie met de fiscale aanpassingen van het Witteveenkader zijn zo in de komende jaren niet alleen lagere maar ook stabiele premies mogelijk, volgens de werkgeversverenigingen hard nodig voor het herstel van economische groei en (Bronnen: FNV, CNV, VCP, VNO-NCW, Pensioenfederatie, ANBO, IPN) 34 OMNI Q3 14 de werkgelegenheid. OMNI Q

19 INTERVIEW Robbert Coenmans Robbert Coenmans INTERVIEW DE ECHTE BEDREIGING IS DAT MENSEN STRAKS NIET MEER IN HET SYSTEEM VERTROUWEN Robbert Coenmans kwam bij FNV Jong omdat hij zich boos maakte over de jeugdwerkloosheid. Inmiddels is hij voorzitter en nauw betrokken bij het pensioendossier. Steeds als ik denk nu heb ik het door komt er iets nieuws voorbij dat ik niet begrijp. Al wordt dat wel minder. Gelukkig... De FNV-jong voorzitter in elf stellingen. Tekst André de Vos Beeld Linelle Deunk Het pensioenstelsel is niet meer van deze tijd. Landen als Frankrijk en België hebben een puur omslagstelsel. Daar is de boot echt aan het zinken. Zo erg is het bij ons niet, maar het wringt wel op een paar punten. De veranderende verhouding actieven-gepensioneerden vereist een duidelijker kader voor de verdeling van het pensioengeld. De doorsneepremie is een raar ding, een omslagstelsel binnen de kapitaaldekking, gebaseerd op oude ideeën over een loopbaan. Daar moeten we vanaf. Hoe precies, dat weet ik ook niet. De kosten zullen een probleem zijn. Maar veranderingen op die terreinen zijn nodig, willen we het stelsel geloofwaardig houden. De echte bedreiging is dat mensen straks niet meer in het systeem vertrouwen. Dan houdt het op. We zijn op de goede weg met de pensioendiscussie Het is logisch dat de AOW wordt aangepast aan de gestegen leeftijdsverwachting. Het nieuwe financieel toetsingskader is een verbetering. Het stelsel is nu een piramidespel waar iedereen zoveel mogelijk uit wil trekken. Met het nieuwe FTK kunnen de pensioen potten niet meer worden leeggeïndexeerd. Maar het verlagen van de opbouw is een slechte zaak voor jongeren. Die kunnen niet voldoende pensioen meer opbouwen. Dat heeft overigens niets te maken met de pensioendiscussie. Het is gewoon een keiharde bezuinigingsmaatregel. En dan krijgen wij te horen dat we die loonruimte maar moeten terugverdienen aan de CAO-tafel. Zo makkelijk is dat niet. maar de echte keuzes moeten nog worden gemaakt Ik denk het wel. Het nieuwe FTK is noodzakelijk onderhoud. De nieuwe wetten voor pensioenbestuur en pensioencommunicatie zijn ook goed. We overladen mensen nu met informatie waar ze niets van begrijpen. Maar de structurele keuzes zijn niet gemaakt. Het echte pensioendebat moet nog beginnen. Zoals 36 OMNI Q3 14 OMNI Q

20 INTERVIEW Robbert Coenmans Robbert Coenmans INTERVIEW over de doorsneepremie. Maar zelfs al besluiten we daarover in 2015, dan duurt het zeker vijf jaar voordat er iets verandert. Veranderingen gaan traag. Jongeren zijn te weinig pensioenbewust. Mijn beeld is gekleurd. Ik behoor tot dat kleine groepje gekken dat hier volop mee bezig is. Een bijzondere hobby. Tijdens de lunch over rekenrente praten. Ik ben oprecht verbaasd dat jongeren zo bezig zijn met hun pensioen. Tien jaar geleden was dat ondenkbaar. Natuurlijk, het is niet zo actueel als de studiefinanciering, maar vrienden vragen me geregeld of ik ze wil uitleggen hoe het nu eigenlijk zit. Ze lezen ook dat het niet goed gaat met de pensioenen. De betrokkenheid van jongeren kan altijd beter. Hier werken we aan met het Pensioenlab van de gezamenlijke jongerenorganisaties: dat is onze vooruitgeschoven post. Deskun digen luisteren daarnaar. En in het Pensioenlab leiden we jongeren ook op in het pensioendossier. Er is veel belangstelling voor. We beginnen aan onze vierde groep van zeventig jongeren. De vakbond heeft zitten slapen op het pensioendossier. Dat kan ik niet goed beoordelen, daarvoor zit ik hier te kort. Achteraf kun je makkelijk zeggen dat de pensioenfondsen alle verplichtingen hadden moeten afdekken toen de dekkingsgraden hoog waren. Toen was er nog geen crisis. Die zou er nooit meer komen, het einde der geschiedenis, en zo. Onzin, weten we nu. Nu schieten we weer door naar de andere kant: het komt nooit meer goed met de economie. De waarheid is dat we het niet weten. Straks komt er misschien een grote medische doorbraak waardoor we veel langer blijven leven. Of zijn de rendementen structureel veel lager. Dan Cv Robbert Coenmans Robbert Coenmans (28) studeerde rechten in Tilburg. Hij is sinds juni vorig jaar voorzitter van FNV Jong. Daar is hij belangenbehartiger pensioenen, jeugdwerkloosheid en onderwijs. Coenmans is lid van de SER en secretaris van het Pensioenlab. Ramp Een partij als 50+ is een ramp voor de discussie kunnen de afspraken die we nu maken weer dom lijken en moeten we opnieuw aan de slag. De vakbond is te verdeeld om jong en oud te kunnen verenigen. Het is heel goed dat FNV Jong er is, en niet alleen voor de pensioendiscussie. De bonden vergrijzen. Bij de oude achterban is een reflex om verworven rechten uit te melken. Wij spelen intern een belangrijke rol in die discussie door te laten zien wat de effecten zijn op jongeren. We moeten blijven opkomen voor verworven rechten, maar niet ten koste van anderen. De posities binnen de bond worden minder star. De generatiediscussie is aan het afzwakken. Ouderen vinden het ook erg als hun kinderen of kleinkinderen niet aan de bak komen, of straks geen pensioen hebben. Ze beseffen dat ze daar dan ook mee te maken krijgen. Binnen de vakbond komen we daar wel uit. Maar een partij als 50+ is een ramp voor de discussie. Die doen alsof de belangen van jongeren en ouderen onverenigbaar zijn. De solidariteit ondermijnt het pensioenstelsel. Solidariteit kan een allesvernietigend argument zijn in de discussie. Ik ben voor solidariteit in de vorm van een pensioenstelsel met evenwichtige risicodeling. Maar ja, dat past niet op een spandoek. Je moet collectief beleggen en risico s delen. Maar wel evenwichtig, voor alle partijen. Dan kom je in moeilijke discussies. Vrouwen profiteren meer van het pensioenstelsel dan mannen omdat ze langer leven, dat vinden we prima. Dat hoogopgeleiden meer profiteren dan laagopgeleiden, dat is raar. Maar kun je dat allemaal zo precies afstemmen? Wordt het daarmee beter? In ieder geval niet simpeler. Het is onvermijdelijk dat het pensioenrisico bij de deelnemer komt te liggen. Ja. Bedrijven lopen te veel risico. Dan kun je wel zeggen, dat moet dan maar, maar een bedrijf dat over de kop gaat vanwege te grote pensioenrisico s, daar is een werknemer nog minder mee geholpen dan met een slecht pensioen. En we zijn er als vakbond toch in eerste plaats voor de werknemers, niet voor de gepensioneerden. Werknemers moeten zelf verantwoordelijk worden voor hun eigen pensioen. Iedereen een eigen pensioenpotje lijkt me verschrikkelijk. Dan moeten mensen zelf gaan beslissen hoe ze dat beleggen, terwijl ze daar geen verstand van hebben. Iedereen weet dat jongeren meer risico met hun pensioen kunnen lopen dan ouderen. Maar als je jongeren vraagt hoe ze willen beleggen, zijn ze juist erg tegen risico. Zijn ze dan beter af met een eigen potje? Ik denk dat het goed is dat we dat collectief blijven regelen. Pensioenfondsen zijn te duur. De kosten voor pensioenfondsen zijn vijf miljard. Dat is hoe je het ook wendt of keert enorm veel geld. Te veel? Ik weet het niet. Het zal ongetwijfeld voor minder kunnen. Ik ben voorstander van consolidatie in de pensioensector. Dat is goedkoper. Wat het Pensioenlab betreft blijven er tien fondsen over. Dat hebben we expres een beetje scherp ingestoken. We moeten het pensioengeld meer in Nederland inzetten. Iedereen wil iets met die grote pensioenpot. We moeten het geld gebruiken om de huizenmarkt vlot te trekken. We moeten het inzetten om de Nederlandse economie te stimuleren. Leuke ideeën. Maar huizen zijn niet zo n stabiel bezit en met meer geld in de economie pompen heb je niet automatisch banen voor jongeren. Dat pen sioengeld moet in eerste instantie pensioengeld blijven. En renderen om goede pen sioenen te kunnen betalen. Als dat evengoed in Nederlandse beleggingen kan, prima. Zo niet, niet doen. Dat moet de leidende gedachte zijn. En dat vinden jongeren ook. 38 OMNI Q3 14 OMNI Q

Veel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen

Veel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen Veel gestelde vragen kwartaalcijfers pensioenfondsen 1. De kwartaalcijfers van de pensioenfondsen zijn negatief. Hoe komt dat? Het algemene beeld is dat het derde kwartaal, en dan in het bijzonder de maand

Nadere informatie

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Derde kwartaal 2017-1 juli 2017 t/m 30 september 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad eind september 2017 is 117,8% en is gestegen ten opzichte

Nadere informatie

Solvency voor pensioenfondsen. Actuariaatcongres 2011 VSAE Agnes Joseph

Solvency voor pensioenfondsen. Actuariaatcongres 2011 VSAE Agnes Joseph Actuariaatcongres 2011 VSAE Agnes Joseph Agenda Pensioenfondsen Huidig toezicht op Nederlandse pensioenfondsen Europees toezicht financiële instellingen Solvency II voor pensioenfondsen Tot slot: Aangekondigde

Nadere informatie

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Waarom langer doorwerken? De levensverwachting stijgt Elke generatie leeft langer dan de vorige. Dat is al langer bekend, maar de stijging van de levensverwachting

Nadere informatie

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Waarom langer doorwerken? De levensverwachting stijgt Elke generatie leeft langer dan de vorige. Dat is al langer bekend, maar de stijging van de levensverwachting

Nadere informatie

PENSIOEN 2.0 REGIOBIJEENKOMSTEN FEBRUARI EN MAART 2011

PENSIOEN 2.0 REGIOBIJEENKOMSTEN FEBRUARI EN MAART 2011 PENSIOEN 2.0 REGIOBIJEENKOMSTEN FEBRUARI EN MAART 2011 KORTE TERUGBLIK Kabinet Balkenende gevallen: sociale partners pakken kansen Het pensioen is van sociale partners samen, dus moeten wij ook samen naar

Nadere informatie

Bulletin. Heb ik straks genoeg geld?

Bulletin. Heb ik straks genoeg geld? Bulletin BANDEN juli 2014 13 Voor werkgevers en werknemers aangesloten bij het Bedrijfstakpensioenfonds voor de Banden- en Wielenbranche Heb ik straks genoeg geld? Hoeveel pensioen krijgt u later? Veel

Nadere informatie

Bij de opstelling van de notitie is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de positie van de VCP, waarbij ANBO is aangesloten.

Bij de opstelling van de notitie is zoveel mogelijk aansluiting gezocht bij de positie van de VCP, waarbij ANBO is aangesloten. 26 juni 2018 ANBO s visie op pensioen PA-26062018 w.reijn@anbo.nl Inleiding ANBO speelt een actieve rol in de pensioendiscussie. In deze position paper pensioenen staan de uitgangspunten die ANBO hanteert

Nadere informatie

Wat u moet weten over beleggen

Wat u moet weten over beleggen Rabo BedrijvenPensioen Wat u moet weten over beleggen Beleggen voor het Rabo BedrijvenPensioen Uw werkgever betaalt pensioenpremies voor het Rabo BedrijvenPensioen. In deze brochure leest u hoe we deze

Nadere informatie

QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak?

QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak? QE in de eurozone: bezit van de zaak, einde van het vermaak? Komt er QE in de eurozone? Sinds enige maanden wordt er op de financiële markten gezinspeeld op het opkopen van staatsobligaties door de Europese

Nadere informatie

Mag ik dan nooit meer stoppen met werken?

Mag ik dan nooit meer stoppen met werken? Mag ik dan nooit meer stoppen met werken? 67 vragen over aow-vragen en uw pensioen (Uit AD van 1-11-2016) De AOW-leeftijd gaat in 2022 met drie maanden omhoog voor iedereen die na 1954 geboren is. Reden

Nadere informatie

Michiel Verbeek, januari 2013

Michiel Verbeek, januari 2013 Michiel Verbeek, januari 2013 1 2 Eens of oneens? De bankiers zijn schuldig aan de kredietcrisis. De huidige economische crisis is het gevolg van de kredietcrisis van 2008. Als een beurshandelaar voor

Nadere informatie

flits+ Het is veel in het nieuws, maar ik weet niet exact hoe mijn eigen pensioen eruit ziet Ik vind dat ik het moet lezen bpfhibin.

flits+ Het is veel in het nieuws, maar ik weet niet exact hoe mijn eigen pensioen eruit ziet Ik vind dat ik het moet lezen bpfhibin. pensioen Hoe warm loop jij voor het onderwerp pensioen? Informatie over uw pensioen Minder kans op verlaging, ook minder kans op indexatie Bpf HiBiN kiest voor online en digitaal Waar houdt het bestuur

Nadere informatie

Praktische opdracht Economie Euro

Praktische opdracht Economie Euro Praktische opdracht Economie Euro Praktische-opdracht door een scholier 1619 woorden 17 februari 2003 6,7 12 keer beoordeeld Vak Economie 1 Onderzoeksvraag. Mijn onderzoeksvraag is: Wat zijn de voor- en

Nadere informatie

Pensioencommunicatie start bij de werkgever

Pensioencommunicatie start bij de werkgever Pensioencommunicatie start bij de werkgever Artikel Senior adviseur collectieve pensioenen J. Arts (Pon) Pensioencommunicatie start bij de werkgever Welke maatregelen kan de werkgever nemen om het pensioenbewustzijn

Nadere informatie

OWASE Pensioenforum 26 juni 2013. 3 juli 2013 OWASE. Welkom. bij

OWASE Pensioenforum 26 juni 2013. 3 juli 2013 OWASE. Welkom. bij Welkom OWASE Pensioenforum 26 juni 2013 OWASE 3 juli 2013 bij Pensioenfonds en solidariteit: één voor allen, allen voor één! www.owase.nl PFO20130626/20130703 2 Programma Pensioenforum De bedoeling van

Nadere informatie

Kwartaalbericht. 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015. Samenvatting cijfers per 31 december 2014

Kwartaalbericht. 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015. Samenvatting cijfers per 31 december 2014 Kwartaalbericht 4e kwartaal 2014 Den Haag, 30 januari 2015 Samenvatting cijfers per 31 december 2014 Dekkingsgraad: 111,5% Beleidsdekkingsgraad: 112,6% Belegd vermogen: 19,6 miljard Rendement 2014: 27,6%

Nadere informatie

Terugblik op Wie zijn wij? Margreet Verhoef. Rita van Ewijk. Fred Steenwinkel. Sinds 2010 bestuurslid

Terugblik op Wie zijn wij? Margreet Verhoef. Rita van Ewijk. Fred Steenwinkel. Sinds 2010 bestuurslid Programma 1. Terugblik 2018 en financiële positie 2019 2. Toekomst Stichting Pensioenfonds Equens 3. Overgang naar Algemeen Pensioenfonds (APF) 4. Planning overgang 5. Pensioenakkoord 1 Wie zijn wij? Margreet

Nadere informatie

Beschikbare premieregeling: mag het iets anders zijn?

Beschikbare premieregeling: mag het iets anders zijn? De ontwikkeling van het Nederlandse pensioenstelsel is nog volop in beweging. Nog dagelijks wordt in de media gesproken over gewenste en ongewenste veranderingen, al dan niet in de vorm van nieuwe wetgeving.

Nadere informatie

Deelnemersbijeenkomst

Deelnemersbijeenkomst Deelnemersbijeenkomst Stichting Pensioenfonds Capgemini Nederland 18 november 2014 13 oktober 2010 Deelnemersbijeenkomst Agenda Opening 2013 Financiën: Dekkingsgraad en financiële situatie Henk Beleggingsbeleid

Nadere informatie

Oudedagsvoorziening nu en straks. Casper van Ewijk Netspar & Universiteit van Amsterdam

Oudedagsvoorziening nu en straks. Casper van Ewijk Netspar & Universiteit van Amsterdam Oudedagsvoorziening nu en straks Casper van Ewijk Netspar & Universiteit van Amsterdam SER, 24 juni 2014 Agenda Internationaal perspectief Probleemanalyse Houdbaarheid Maatschappelijke trends Keuzes voor

Nadere informatie

WAAR WIJ VOOR STAAN. Socialisten & Democraten in het Europees Parlement. Fractie van de Progressieve Alliantie van

WAAR WIJ VOOR STAAN. Socialisten & Democraten in het Europees Parlement. Fractie van de Progressieve Alliantie van WAAR WIJ VOOR STAAN. Fractie van de Progressieve Alliantie van Socialisten & Democraten in het Europees Parlement Strijden voor sociale rechtvaardigheid, het stimuleren van werkgelegenheid en groei, hervorming

Nadere informatie

Pensioenfonds Smurfit Kappa Nederland Nieuwsbrief

Pensioenfonds Smurfit Kappa Nederland Nieuwsbrief Pensioenfonds Smurfit Kappa Nederland Nieuwsbrief Nummer 14 > Jaargang 10 > November 2012 inhoud > Financiële positie: dekkingsgraad blijft laag [p.1] Bestuur / Verantwoordingsorgaan [p.2] Uniform Pensioen

Nadere informatie

Pensioenfonds Robeco. Populair Jaarverslag 2014

Pensioenfonds Robeco. Populair Jaarverslag 2014 Pensioenfonds Robeco Populair Jaarverslag 2014 2014 was een bewogen jaar voor Pensioenfonds Robeco door de sterk dalende rente en de veranderende wet- en regelgeving. In het jaarverslag blikken wij als

Nadere informatie

Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010. Welkom

Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010. Welkom Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010 Welkom Waar willen wij het met elkaar over hebben? Pensioen anno 2010 Stand van Zaken AOW en Pensioenakkoord 4

Nadere informatie

Pensioeninformatiebijeenkomst over herstelplan 2009

Pensioeninformatiebijeenkomst over herstelplan 2009 Pensioenbijeenkomst herstelplan 2009 Pensioenfonds voor de Grafische Bedrijven (PGB) over herstelplan 2009 juli 2009 Inleiding Waarom 5 pensioenbijeenkomsten? ernstige situatie met grote gevolgen voor

Nadere informatie

Het PWRI is er voor ons

Het PWRI is er voor ons Het PWRI is er voor ons Populair jaarverslag 2013 106 102 1.104 2.707 40.937 39.915 Gepensioneerden Werkgevers Voormalige deelnemers Actieve deelnemers WIW SW 98.364 33.926 Onderweg zijn Het PWRI is op

Nadere informatie

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Eerste kwartaal 2017-1 januari 2017 t/m 31 maart 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad eind maart 2017 is 112,6% en is gestegen ten opzichte

Nadere informatie

Presentatie voor de PVGE Best Roel Fonville Best, 10 maart 2017

Presentatie voor de PVGE Best Roel Fonville Best, 10 maart 2017 10-3-2017 Presentatie voor de PVGE Best Roel Fonville Best, 10 maart 2017 1 10-3-2017 2 Opleiding: Doctoraal diploma Anorganische Chemie RU Groningen Carrière: Ruim 30 jaar Koninklijke Philips Electronics:

Nadere informatie

Deutsche Bank Nederland Stichting Pensioenfonds Deutsche Bank Nederland

Deutsche Bank Nederland Stichting Pensioenfonds Deutsche Bank Nederland In deze nieuwsbrief Voorwoord Wat betekenen de nieuwe pensioenmaatregelen voor u? De informatie in dit document is eigendom van en mag noch in haar geheel noch gedeeltelijk van. Page 2 of 5 Voorwoord In

Nadere informatie

Stemmen Europese verkiezingen 2014

Stemmen Europese verkiezingen 2014 Stemmen Europese verkiezingen 2014 2 Voorwoord Dit boek gaat over de verkiezingen voor het Europees Parlement van 22 mei 2014. Het boek is gemaakt door de medewerkers van het Educatief Centrum voor Cliënten,

Nadere informatie

had ik (misschien) al iets meer details over het zogenaamde septemberpakket kunnen vertellen,

had ik (misschien) al iets meer details over het zogenaamde septemberpakket kunnen vertellen, Inleiding Maarten Camps DNB seminar 12 september 2012 Dames en heren, Ik ben met plezier naar Bussum gekomen, maar dacht wel even: jammer dat dit seminar niet een week later wordt gehouden. Dan had ik

Nadere informatie

Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Tweede kwartaal 2014-1 april 2014 t/m 30 juni 2014. Samenvatting: dalende rente

Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Tweede kwartaal 2014-1 april 2014 t/m 30 juni 2014. Samenvatting: dalende rente Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Tweede kwartaal 2014-1 april 2014 t/m 30 juni 2014 Samenvatting: dalende rente Nominale dekkingsgraad gestegen van 123,6% naar 123,7% Reële dekkingsgraad

Nadere informatie

Maatschappelijk perspectief op Pensioen Communicatie

Maatschappelijk perspectief op Pensioen Communicatie Maatschappelijk perspectief op Pensioen Communicatie Naar een totaalaanpak; denkmodel ter bespreking in de discussiegroep Pensioen Communicatie van de KPS Hoevelaken, 12 februari 2008 Deelnemers gaan in

Nadere informatie

Verslag Mandema Update mei 2014

Verslag Mandema Update mei 2014 Verslag Mandema Update mei 2014 Terwijl de leden van de Eerste Kamer zich op 20 mei jl. bogen over de Wet verlaging maximumopbouw- en premiepercentages pensioen, kregen onze relaties te horen wat de consequenties

Nadere informatie

WELKE PENSIOENREGELING IS TOEKOMSTBESTENDIG? Huidige regelingen & recente ontwikkelingen Stacey René & Hans Kennis.

WELKE PENSIOENREGELING IS TOEKOMSTBESTENDIG? Huidige regelingen & recente ontwikkelingen Stacey René & Hans Kennis. WELKE PENSIOENREGELING IS TOEKOMSTBESTENDIG? Huidige regelingen & recente ontwikkelingen Stacey René & Hans Kennis 29 oktober 2015 Agenda Welke pensioenstelsels zijn er? Wat is de houdbaarheid van het

Nadere informatie

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen 15 december 2015 GEWIJZI Vooraf 08 Herziening IORP-richtlijn G 01 Toekomst pensioenstelsel 09 Payroll - motie Hamer G 02 03 04 05 Algemeen pensioenfonds

Nadere informatie

Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Derde kwartaal juli 2017 t/m 30 september Samenvatting:

Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Derde kwartaal juli 2017 t/m 30 september Samenvatting: Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Derde kwartaal 2017-1 juli 2017 t/m 30 september 2017 Samenvatting: De maandelijkse nominale dekkingsgraad is gestegen van 113,6% naar 116,5%; De beleidsdekkingsgraad

Nadere informatie

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Vierde kwartaal 2017-1 oktober 2017 t/m 31 december 2017 Samenvatting: De (12 maands)beleidsdekkingsgraad is gestegen van 112,7% eind september 2017 naar 115,3%

Nadere informatie

THERE IS HELL TO PAY. Kees de Kort AFS Capital Management. PensioenSeminar

THERE IS HELL TO PAY. Kees de Kort AFS Capital Management. PensioenSeminar THERE IS HELL TO PAY Kees de Kort AFS Capital Management PensioenSeminar Paniek op de financiële markten Geldmarktsteun ECB, Fed en BoE LEH FNM FRE WM WB AIG VS Europa NIBC IKB Northern Rock HBOS ING Fortis

Nadere informatie

5 plussen van collectief pensioen

5 plussen van collectief pensioen 5 plussen van collectief pensioen Inhoudsopgave Waarom is uw pensioenregeling verplicht? 4 Invloed op uw pensioen 4 5 plussen van collectief pensioen 4 +1: Een goed pensioen voor ál uw werknemers 5 +2:

Nadere informatie

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I Opgave De eurocrisis Bij deze opgave horen de teksten 9 en. Inleiding De situatie rond de gemeenschappelijke munt, de euro, is tien jaar na de introductie verre van stabiel (mei 2012). In tekst 9 beschrijft

Nadere informatie

Van Lieshout & Partners Nieuwsbrief 3 e kwartaal Bron: Reuters

Van Lieshout & Partners Nieuwsbrief 3 e kwartaal Bron: Reuters In onze eerste nieuwsbrief nieuwe stijl willen wij terugblikken op het afgelopen kwartaal, lichten wij ons beleggingsbeleid nader toe en uiteraard geven wij onze visie op de financiële markten. Terugblik

Nadere informatie

Speech Pensioenfederatie Meeting tomorrow s challenges

Speech Pensioenfederatie Meeting tomorrow s challenges Speech Pensioenfederatie Meeting tomorrow s challenges 17 mei 2016 Merel van Vroonhoven Koninklijke Hoogheid, geacht bestuur en geachte leden van de Pensioenfederatie, beste aanwezigen. Hartelijk dank

Nadere informatie

Investeren in vertrouwen. Samenvatting Meerjarenbeleidsplan 2011-2015

Investeren in vertrouwen. Samenvatting Meerjarenbeleidsplan 2011-2015 Investeren in vertrouwen Samenvatting Meerjarenbeleidsplan 2011-2015 1 Pensioenfonds Zorg en Welzijn: het pensioenfonds voor de sector zorg en welzijn Het meerjarenbeleidsplan 2011-2015 beschrijft welke

Nadere informatie

Alles in het belang van de deelnemers en gepensioneerden

Alles in het belang van de deelnemers en gepensioneerden Otto van t Hof, bestuurslid Pensioenfonds HP Alles in het belang van de deelnemers en gepensioneerden De HP-pensioenregeling wordt vastgesteld door de sociale partners. Het bestuur van het pensioenfonds

Nadere informatie

Quiz. Heeft u een telefoon met internet? Ga naar kahoot.it en doe mee

Quiz. Heeft u een telefoon met internet? Ga naar kahoot.it en doe mee Quiz Heeft u een telefoon met internet? Ga naar kahoot.it en doe mee 2 de pijler SP PvdA GroenLinks CDA 50Plus ChristenUnie SGP D66 VVD PVV Verdere versobering Doorsneepremie Contract Max 40,4% aftrekbaar

Nadere informatie

Verkort Jaarverslag 2013

Verkort Jaarverslag 2013 Verkort Jaarverslag Han Thoman: Ons bestuur is zich echt goed bewust van de risico s die het pensioenfonds loopt. Voorzitter Han Thoman Onze financiële positie is redelijk maar moet nog beter Een jaar

Nadere informatie

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen 25 januari 2019 NIEUW ONGEWIJZIGD Vooraf 07 Acceptatie eid-middelen (eidas en WDO) 01 Toekomst pensioenstelsel 08 Pensioenverevening 02 Tijdelijke wet

Nadere informatie

Dekkingsgraad 121,8% per 30 september 2012, toename van 9,3%-punt ten opzichte van 30 juni 2012.

Dekkingsgraad 121,8% per 30 september 2012, toename van 9,3%-punt ten opzichte van 30 juni 2012. Kwartaalbericht 2012 Samenvatting 121,8% per 30 september 2012, toename van 9,3%-punt ten opzichte van 30 juni 2012. Meer informatie over de dekkingsgraad vindt u op de website. Beleggingsrendement 4,2%

Nadere informatie

Solidariteit in het pensioenstelsel

Solidariteit in het pensioenstelsel Solidariteit in het pensioenstelsel Speech van Harman Korte, AFM-bestuurder tijdens de Themadag van het Platform Deelnemersraden te Zoetermeer, 12 april 2013 Dames en heren, Ook van mijn kant hartelijke

Nadere informatie

Onderzoek. Rapportage. September 2012. Pensioenmodule Publieksmonitor

Onderzoek. Rapportage. September 2012. Pensioenmodule Publieksmonitor Onderzoek Meer grip op pensioen Rapportage Pensioenmodule Publieksmonitor September 2012 Samenvatting (1/4) 1. Kennis over het eigen pensioen De helft van de mensen die via werkgever pensioen opbouwen

Nadere informatie

ONDERWERP PRESENTATIE IS EEN STELSELWIJZIGING IN BELANG VAN U ALS DEELNEMER? GENOEMDE ONTWIKKELINGEN / PROBLEMEN OM ONS PENSIOEN STELSEL TE WIJZIGEN

ONDERWERP PRESENTATIE IS EEN STELSELWIJZIGING IN BELANG VAN U ALS DEELNEMER? GENOEMDE ONTWIKKELINGEN / PROBLEMEN OM ONS PENSIOEN STELSEL TE WIJZIGEN ONDERWERP PRESENTATIE IS EEN STELSELWIJZIGING IN BELANG VAN U ALS DEELNEMER? GENOEMDE ONTWIKKELINGEN / PROBLEMEN OM ONS PENSIOEN STELSEL TE WIJZIGEN 1 GEVOLGEN DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELINGEN 2 REKENRENTE,

Nadere informatie

Tien jaar na de kredietcrisis

Tien jaar na de kredietcrisis Tien jaar na de kredietcrisis met 10 okt 2018 Kees de Kort en Vital Jansen (Clavis) Essentie van een crisis Essentie van een crisis: Een crisis komt nooit uit de lucht vallen, maar heeft altijd een lange

Nadere informatie

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat.

Doel is om voor deelnemers een beeld te schetsen van hoe het pensioen in elkaar steekt en hoe hun eigen pensioen er voorstaat. Majesteit, dames en heren. Hartelijk welkom! En, Majesteit, ik weet zeker dat ik hier namens alle aanwezigen spreek als ik zeg dat wij buitengewoon vereerd zijn dat U bij een deel van dit programma aanwezig

Nadere informatie

2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG

2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG 2013 in het kort SAMENVATTING VAN HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het Jaarverslag 2013 legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen

Nadere informatie

Verslag bijeenkomst SVG 9 maart 2016

Verslag bijeenkomst SVG 9 maart 2016 Verslag bijeenkomst SVG 9 maart 2016 Op woensdagmiddag 9 maart, aansluitend aan de jaarbijeenkomst van de Vereniging Gepensioneerden Getronics (VGG), organiseerde Stichting Voorzieningsfonds Getronics

Nadere informatie

Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008

Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008 Persbericht ABP, eerste halfjaar 2008 Hoofdpunten Rendement over eerste helft 2008 is 5,1%. De dekkingsgraad is medio 2008 uitgekomen op 132%. De kredietcrisis eist zijn tol. Vooral aandelen en onroerend

Nadere informatie

HALLO ALLEMAAL LIKE BPF SCHILDERS OP FACEBOOK WAT DE DEKKINGSGRAAD ONS VERTELT 2. WAT IS ER VERANDERD IN 2016? Wijzigingen pensioenregeling 4

HALLO ALLEMAAL LIKE BPF SCHILDERS OP FACEBOOK WAT DE DEKKINGSGRAAD ONS VERTELT 2. WAT IS ER VERANDERD IN 2016? Wijzigingen pensioenregeling 4 Pensioen voor pensioengerechtigdenblad maart 2016 WAT DE DEKKINGSGRAAD ONS VERTELT 2 Online klantenpanel GEZOCHT: MENSEN MET EEN MENING! 3 WAT IS ER VERANDERD IN 2016? Wijzigingen pensioenregeling 4 BELEGGEN

Nadere informatie

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen 14 september 2015 VERD VERD VERD VERD GEWIJZI Vooraf VERD VERD 08 VERD Herziening IORP-richtlijn VERD G 01 02 03 04 05 VERD Toekomst pensioenstelsel Algemeen

Nadere informatie

Te behalen uitkering varieert bij DC-pensioen sterker dan bij DB

Te behalen uitkering varieert bij DC-pensioen sterker dan bij DB date: 23.06.2014 place: Amsterdam Te behalen uitkering varieert bij DC-pensioen sterker dan bij DB Frank van Alphen, FD media Het verschil tussen de uitkering in een pessimistisch en een optimistisch scenario

Nadere informatie

Verkort jaarverslag. Inhoud. 1 Verkort jaarverslag 2011. Pensioenfonds Werk en (re)integratie. Een terugblik op 2011 2. Sparen of beleggen?

Verkort jaarverslag. Inhoud. 1 Verkort jaarverslag 2011. Pensioenfonds Werk en (re)integratie. Een terugblik op 2011 2. Sparen of beleggen? Pensioenfonds Werk en (re)integratie Verkort jaarverslag 2011 Inhoud Een terugblik op 2011 2 Sparen of beleggen? 3 Zorgen over de gevolgen 4 Altijd kijken naar de 5 lange termijn Interessante gegevens

Nadere informatie

Op koers blijven voor een goed pensioen: een update van het bestuur

Op koers blijven voor een goed pensioen: een update van het bestuur Op koers blijven voor een goed pensioen: een update van het bestuur Agenda Stand van zaken PPF APG: kerngegevens, beleggingsresultaten dekkingsgraadontwikkeling Deelnemerstevredenheidsonderzoek Effecten

Nadere informatie

Pensioennieuwsbrief AC Rijksvakbonden. Februari 2012. Ferry Pereboom Angelique Kansouh

Pensioennieuwsbrief AC Rijksvakbonden. Februari 2012. Ferry Pereboom Angelique Kansouh Pensioennieuwsbrief AC Rijksvakbonden Ferry Pereboom Angelique Kansouh Februari 2012 De AC Rijksvakbonden zijn een initiatief van NCF, Juvox, VPW en VCPS Inhoudsopgave 0. Voorwoord......... 3 1. Lage dekkingsgraad

Nadere informatie

Twaalf grafieken over de ernst van de crisis

Twaalf grafieken over de ernst van de crisis Twaalf grafieken over de ernst van de crisis 1 Frank Knopers 26-04-2012 1x aanbevolen Voeg toe aan leesplank We hebben een aantal grafieken verzameld die duidelijk maken hoe ernstig de huidige crisis is.

Nadere informatie

Pensioen vanaf.. Impact sociaal akkoord op pensioenregelingen. drs. Rajish Sagoenie, Actuaris AG. Aon Hewitt Consulting Retirement Actuarial Services

Pensioen vanaf.. Impact sociaal akkoord op pensioenregelingen. drs. Rajish Sagoenie, Actuaris AG. Aon Hewitt Consulting Retirement Actuarial Services Pensioen vanaf.. Impact sociaal akkoord op pensioenregelingen drs. Rajish Sagoenie, Actuaris AG Agenda Waarom Pensioenakkoord? Inhoud Pensioenakkoord Wat doen we ermee? Oplossingsrichtingen Hoe nu verder?

Nadere informatie

Terugblik. Maandbericht april 2018

Terugblik. Maandbericht april 2018 Maandbericht april 2018 Terugblik Aandelenbeurzen lopen in april groot deel van verlies in De keuzes die we voor u maakten in de portefeuilles - we zijn overwogen in aandelen en vastgoed ten koste van

Nadere informatie

- 1. afschaffing van doorsneepremiesystematiek

- 1. afschaffing van doorsneepremiesystematiek Aan de besturen van VNO-NCW, MKB, LTO, Bouwend Nederland, FNV, CNV, VCP, HZC Aan de leden van de commissie SZW en/of pensioenwoordvoerders politieke partijen 2 e Kamer 29 mei 2017 Mevrouw, Mijnheer, De

Nadere informatie

Van Lieshout & Partners Nieuwsbrief 1 e kwartaal 2019

Van Lieshout & Partners Nieuwsbrief 1 e kwartaal 2019 In deze nieuwsbrief blikken wij terug op het afgelopen jaar, lichten wij ons beleggingsbeleid nader toe en presenteren wij onze visie op de financiële markten voor de komende periode. Terugblik 2018 Voordat

Nadere informatie

Het managen van balansen, risico s, risicoprofielen waar u allen druk mee bezig bent, herken ik dus goed.

Het managen van balansen, risico s, risicoprofielen waar u allen druk mee bezig bent, herken ik dus goed. Speech Bert Boertje, divisiedirecteur Toezicht pensioenfondsen bij DNB, tijdens het beleggersberaad van Pensioen Pro op 8 oktober 2015, getiteld Beleggen tussen twee vuren. In zijn speech ging Boertje

Nadere informatie

De financiële situatie van Pensioenfonds UWV vanaf 31 augustus 2014

De financiële situatie van Pensioenfonds UWV vanaf 31 augustus 2014 De financiële situatie van Pensioenfonds UWV vanaf 31 ustus 2014 Op 31 ustus 2014 liep het kortetermijnherstelplan van Pensioenfonds UWV af. Tegen de verwachting in heeft het pensioenfonds de pensioenen

Nadere informatie

Pensioenscenario s in het licht van de komende verkiezingen. Emile Soetendal 10 januari 2017

Pensioenscenario s in het licht van de komende verkiezingen. Emile Soetendal 10 januari 2017 Pensioenscenario s in het licht van de komende verkiezingen Emile Soetendal 10 januari 2017 2 Tsunami van politieke partijen voor komende verkiezingen De kiesraad heeft voor de Tweede Kamer verkiezingen

Nadere informatie

Kwartaalbericht. 2e kwartaal 2015 Den Haag, 14 juli 2015. Samenvatting cijfers per 30 juni 2015

Kwartaalbericht. 2e kwartaal 2015 Den Haag, 14 juli 2015. Samenvatting cijfers per 30 juni 2015 Kwartaalbericht 2e kwartaal 2015 Den Haag, 14 juli 2015 Samenvatting cijfers per 30 juni 2015 Dekkingsgraad (UFR): 108,3% Beleidsdekkingsgraad: 110,0% Belegd vermogen: 19,6 miljard Rendement 2015 1 e halfjaar:

Nadere informatie

Themadag Europa. Europa hoe werkt het? 30/11/2011. Sibylle Reichert Pensioenfederatie Tomas Wijffels Pensioenfederatie

Themadag Europa. Europa hoe werkt het? 30/11/2011. Sibylle Reichert Pensioenfederatie Tomas Wijffels Pensioenfederatie Themadag Europa Europa hoe werkt het? 30/11/2011 Sibylle Reichert Pensioenfederatie Tomas Wijffels Pensioenfederatie 2 Inhoud Europese Instellingen Europees Parlement Europese Raad Raad van de Europese

Nadere informatie

Visie 2020 Onze belofte aan de deelnemers. Samen bouwen aan goed pensioen

Visie 2020 Onze belofte aan de deelnemers. Samen bouwen aan goed pensioen Visie 2020 Onze belofte aan de deelnemers Samen bouwen aan goed pensioen Inleiding ABP heeft een visie ontwikkeld voor de middellange termijn, de ABP-visie op 2020. Met deze visie willen wij richting geven

Nadere informatie

Collectief invaren van bestaande pensioenen: juridisch mogelijk? Een onderzoek naar mogelijke juridische hindernissen

Collectief invaren van bestaande pensioenen: juridisch mogelijk? Een onderzoek naar mogelijke juridische hindernissen Collectief invaren van bestaande pensioenen: juridisch mogelijk? Een onderzoek naar mogelijke juridische hindernissen Artikel Senior adviseur collectieve pensioenen S. Hendriks (AZL) Artikel Collectief

Nadere informatie

Wat is er aan de hand moet onze pensioenen?

Wat is er aan de hand moet onze pensioenen? Wat is er aan de hand moet onze pensioenen? Casper van Ewijk, Netspar & University of Amsterdam KNAW Symposium, 9 januari 2014, Amsterdam Agenda Wat is een pensioen? Goed pensioen is een risicovol pensioen

Nadere informatie

Werken in een andere sector of branche: iets voor u?

Werken in een andere sector of branche: iets voor u? Werken in een andere sector of branche: iets voor u? Uw hele loopbaan blijven werken in dezelfde sector of branche? Voor veel werknemers is het bijna vanzelfsprekend om te blijven werken in de sector of

Nadere informatie

Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Vierde kwartaal oktober 2013 t/m 31 december Samenvatting: stijgende aandelen

Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel. Vierde kwartaal oktober 2013 t/m 31 december Samenvatting: stijgende aandelen Kwartaalbericht Pensioenfonds KLM-Cabinepersoneel Vierde kwartaal 2013-1 oktober 2013 t/m 31 december 2013 Samenvatting: stijgende aandelen Nominale dekkingsgraad gestegen van 120,6% naar 123,0% Reële

Nadere informatie

4e kwartaal 2016 Den Haag, januari 2017

4e kwartaal 2016 Den Haag, januari 2017 Kwartaalbericht 4e kwartaal 2016 Den Haag, januari 2017 Samenvatting cijfers per 31 december 2016 Dekkingsgraad (UFR): 101,4% Beleidsdekkingsgraad: 98,9% Belegd vermogen: 23,1 miljard Rendement 2016: 12,7%

Nadere informatie

Een afbrokkelend taboe: verhoging van de AOWgerechtigde

Een afbrokkelend taboe: verhoging van de AOWgerechtigde Grote Bickersstraat 74 1013 KS Amsterdam Postbus 247 1000 AE Amsterdam t 020 522 54 44 f 020 522 53 33 e info@tns-nipo.com www.tns-nipo.com Political & Social Rapport Een afbrokkelend taboe: verhoging

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

Pensioenuitspraak Donner mist inhoudelijk inzicht

Pensioenuitspraak Donner mist inhoudelijk inzicht Pensioenuitspraak Donner mist inhoudelijk inzicht Donner s pensioenuitspraak zonder inhoudelijk inzicht geeft een pensioeninspraak zonder uitzicht Minister Donner heeft met zijn uitspraak over pensioenen

Nadere informatie

2011 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG

2011 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG 2011 in het kort TOELICHTING OP HET JAARVERSLAG 1 Toelichting op het jaarverslag In het jaarverslag legt het pensioenfonds uitgebreid verantwoording af over de ontwikkelingen, besluiten en gebeurtenissen

Nadere informatie

Bijlage A Enquête solidariteit in de pensioenen... 2. Bijlage B Multivariate regressieanalyses... 13

Bijlage A Enquête solidariteit in de pensioenen... 2. Bijlage B Multivariate regressieanalyses... 13 Bijlagen Pensioenen: solidariteit en keuzevrijheid Stella Hoff Inhoud Bijlage A Enquête solidariteit in de pensioenen... 2 Bijlage B Multivariate regressieanalyses... 13 Bijlagen SCP-publicatie Pensioenen:

Nadere informatie

Eerlijker over pensioen

Eerlijker over pensioen Eerlijker over pensioen Speech Harman Korte tijdens Eye on Pensions Wassenaar, 14 januari 2013 Dames en heren, Mijn hartelijke dank aan onze gastheer voor de gelegenheid om een inhoudelijke bijdrage aan

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 34 934 Wijziging van de Pensioenwet, de Wet verplichte beroepspensioenregeling en de Wet op het financieel toezicht in verband met de implementatie

Nadere informatie

Uw pensioenbulletin juli 2011. Beleggingsbeleid doorgelicht. Algemeen Mijnwerkersfonds

Uw pensioenbulletin juli 2011. Beleggingsbeleid doorgelicht. Algemeen Mijnwerkersfonds Uw pensioenbulletin juli 2011 Beleggingsbeleid doorgelicht Algemeen Mijnwerkersfonds Externe deskundigen hebben in opdracht van het bestuur een zogenaamde ALM-studie (Asset Liability Management) uitgevoerd.

Nadere informatie

Datum 15 april 2016 Betreft Beantwoording schriftelijke vragen effecten van renteverlagingen als gevolg van ECB-beleid voor pensioenen

Datum 15 april 2016 Betreft Beantwoording schriftelijke vragen effecten van renteverlagingen als gevolg van ECB-beleid voor pensioenen > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Parnassusplein 5 T 070 333

Nadere informatie

Presentatie beleggingsresultaten over eerste kwartaal van 2017 van de Life Cycle Fondsen van Aegon PPI. Bas Endlich Jacob Vijverberg 1

Presentatie beleggingsresultaten over eerste kwartaal van 2017 van de Life Cycle Fondsen van Aegon PPI. Bas Endlich Jacob Vijverberg 1 Presentatie beleggingsresultaten over eerste kwartaal van 2017 van de Life Cycle Fondsen van Aegon PPI Bas Endlich Jacob Vijverberg 1 Agenda Financiële markten Resultaten Vooruitzichten Bron: Bloomberg,

Nadere informatie

19 maart 2016. Onderzoek: Korten pensioenen?

19 maart 2016. Onderzoek: Korten pensioenen? 19 maart 2016 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de peilingen

Nadere informatie

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM. Tweede kwartaal april 2012 t/m 30 juni Samenvatting: Lage rente drukt dekkingsgraad

Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM. Tweede kwartaal april 2012 t/m 30 juni Samenvatting: Lage rente drukt dekkingsgraad Kwartaalbericht Algemeen Pensioenfonds KLM Tweede kwartaal 2012-1 april 2012 t/m 30 juni 2012 Samenvatting: Lage rente drukt dekkingsgraad Nominale dekkingsgraad is gedaald van 110,0% naar 105,1% Beleggingsrendement

Nadere informatie

Roads to recovery. George Gelauff, Debby Lanser, Albert van der Horst, Adam Elbourne. Centraal Planbureau 1

Roads to recovery. George Gelauff, Debby Lanser, Albert van der Horst, Adam Elbourne. Centraal Planbureau 1 Roads to recovery George Gelauff, Debby Lanser, Albert van der Horst, Adam Elbourne 1 De Grote Recessie 2008: Financiële crisis subprime hypotheken crisis 15 september: Lehman Brothers bankroet stilstand

Nadere informatie

GROEI NAAR VERMOGEN. Gouden Handdruk HOOG RENDEMENT LAGE KOSTEN INFLATIEBESTENDIG

GROEI NAAR VERMOGEN. Gouden Handdruk HOOG RENDEMENT LAGE KOSTEN INFLATIEBESTENDIG GROEI NAAR VERMOGEN Gouden Handdruk HOOG RENDEMENT LAGE KOSTEN INFLATIEBESTENDIG Maak optimaal gebruik van uw ontslagvergoeding U heeft bij uw ontslag een financiële vergoeding gekregen van uw werkgever

Nadere informatie

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen

Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen Overzicht Beleid & Wet- en regelgeving pensioenen 19 februari 2016 NIEUW VERNIEUWD ONGEWIJZIGD Vooraf VERNIEUWD 08 Payroll motie Hamer ONGEWIJZIGD 01 02 03 04 05 Toekomst pensioenstelsel Verbetering beschikbare

Nadere informatie

Wat is nu precies de rol van de werkgever, de vakbonden en het bestuur van het pensioenfonds?

Wat is nu precies de rol van de werkgever, de vakbonden en het bestuur van het pensioenfonds? Veelgestelde vragen en antwoorden Ontbinding Stichting Pensioenfonds Bavaria (in liquidatie) Wat gaat er op 1 april 2017 gebeuren? Dan gaan de opgebouwde pensioenaanspraken van de actieve en gewezen deelnemers

Nadere informatie

PERSBERICHT. Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro

PERSBERICHT. Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro PERSBERICHT Versterking kapitaalpositie ING met 10 miljard euro Op 19 oktober 2008 is bekend gemaakt dat ING haar kapitaal verder heeft versterkt met behulp van de Nederlandse overheid. De solvabiliteit,

Nadere informatie

ProBeleggen: aanpak en visie. Jaap Koelewijn 23 juni 2017

ProBeleggen: aanpak en visie. Jaap Koelewijn 23 juni 2017 ProBeleggen: aanpak en visie Jaap Koelewijn 23 juni 2017 Agenda Mijn aanpak Zijn er alternatieven? Blik op de actualiteit Mijn portefeuille Mijn dilemma's 2 Mijn aanpak Ik heb zeer bewust gekozen voor

Nadere informatie

Eén panellid, werkzaam in de juridische dienstverlening, geeft juist aan dat zijn omzet is toegenomen door de kredietcrisis.

Eén panellid, werkzaam in de juridische dienstverlening, geeft juist aan dat zijn omzet is toegenomen door de kredietcrisis. Respons Van 25 juni tot en met 5 juli is aan de leden van het Brabantpanel een vragenlijst voorgelegd met als thema Kredietcrisis. Ruim de helft van de 1601 panelleden (54%) vulde de vragenlijst in. Hieronder

Nadere informatie

Uw mening over pensioen

Uw mening over pensioen Uw mening over pensioen Onderzoek naar de risicohouding van pensioenopbouwers en pensioenontvangers van Philips Pensioenfonds mei / juni 2013 Philips Pensioenfonds Inhoud Aanleiding onderzoek Opzet onderzoek

Nadere informatie