verken, herken deel DE ZZP- MAATSCHAPPIJ Te groot om te negeren

Transcriptie

1 verken, herken deel DE ZZP- MAATSCHAPPIJ Te groot om te negeren

2 Inhoud De werkelijkheid is daar, maar 6 Alle onderzoeken zijn er eigenlijk al... 6 Het risico van negeren of ontkennen... 7 Een ecologisch perspectief... 8 Het ware gezicht van de zzp er 10 De zzp-groep in al haar vormen...10 Acquisitie, opdrachten en opdrachtgevers...16 Professionalisering...24 Financieel administratief...32 Welzijn en sociale inzet...36 Projecten en ideeën 40 Bronnen 72 Over KIZO 74 Colofon Redactie Vormgeving Prof. dr. mr. Leo Witvliet, bestuurslid KIZO, Nyenrode Business Universiteit Robbert Brantz, algemeen directeur KIZO Drs. Lilian Boonstra, Realisatieadvies / Pr8werk Drs. Elise Schutte, onderzoeker KIZO De Haas in Vorm ISBN/EAN Eerdere uitgave KIZO: : Zuiver Zicht op de Praktijk onderzoeksresultaten 2013 Werk en publicaties van KIZO zijn op te vragen via Alle bronnen die gebruikt zijn, worden verantwoord in de tekst. Een apart overzicht is opgenomen met bestaande onderzoeken en artikelen die recentelijk zijn gepubliceerd door diverse auteurs en onderzoeksbureaus. Kennisinstituut Zelfstandig Ondernemerschap Sluisplein 13a 2266 AV Leidschendam info@kizo.nl 2 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 3

3 Zonder ZZP ers... Hoe zou een maat schappij zonder zzp ers eruit zien? De bouw bestaat grotendeels uit zzp ers. 1 Er wordt in Nederland niet meer gebouwd. Sportverenigingen, vrijwilligersnetwerken en buurthuizen verdwijnen. Driekwart van de zzp ers is maatschappelijk actief. 2 De WMO is onuitvoerbaar. Het aanbesteden en inkopen rechtstreeks bij zzp ers is niet georganiseerd. 6 Zonder ZZP'ers... Werkgevers overleven de kredietcrisis niet. Steeds meer bedrijven maken gebruik van zzp ers. 7 Het pensioensysteem verdwijnt door de illusie van het vaste contract. Het grootste exportproduct, land- en tuinbouw, leidt tot economische krimp. Het aandeel zzp ers in land- en tuinbouw is hoog. 3 De kleur van creativiteit verdwijnt. Zzp ers maken de weeffouten zichtbaar. 8 Horeca verdwijnt uit het straatbeeld. In de horeca is 60% flexwerker. 9 Werknemers houden hun vaste baan niet. Zonder mensen om hen heen die zonder vaste baan kunnen, waaronder zzp ers. 10 Nederland komt ver achter op onderwijs- en talentontwikkeling. De vakspecialist die lucht biedt aan een overspannen onderwijsteam. 4 De creatieve industrie bestaat vrijwel volledig uit kleine bedrijven en zzp ers. 5 1 Jansen, F.J. (2013). Bouw in beeld Amsterdam: EIB 2 ECHTZZP, Enquête Sociaal Ondernemerschap, articles/1541 (2013) 3 Ybema, J.F. et al. (2013). Zelfstandigen Enquete Arbeid Hoofddorp/Heerlen: TNO/CBS 4 Vereniging Hogescholen, Wel degelijk echte ZZP ers in het Hbo, in: De Volkskrant, 11 april Born, J.A. van den (2013 De creatieve sector als inspirator; Wat kunnen andere ondernemingen van de creatieve sector leren? Oratie uitgesproken ter aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar creatief ondernemerschap. Tilburg: Universiteit van Tilburg. 6 Notitie Belastingdienst bedreigt voortbestaan zzp ers in de zorg FNV Zelfstandigen/Stichting ZZP Nederland, Goudswaard, A., et al. (2014). De toekomst van flex; een onderzoek van TNO naar flexstrategieen van Nederlandse bedrijven Hoofddorp: TNO/ABU 8 PZO-ZZP, Collectief pensioenfonds voor zzp ers, (2014) 9 Goudswaard, A., et al. (2014). De toekomst van flex; een onderzoek van TNO naar flexstrategieen van Nederlandse bedrijven. Hoofddorp: TNO/ABU 10 Ende, M. van der, et al. (2014). Vacatures in Nederland 2013; De vacaturemarkt en personeelswerving in werking, Amsterdam: UWV Werkbedrijf afd. Arbeidsmarktinformatie en -advies 4 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 5

4 De werkelijkheid is daar, maar... (overview) De werkelijkheid is daar, maar Er is een grote maatschappelijke beweging die aanpassing vereist op de arbeidsmarkt en in het sociale stelsel. Het gaat om brede traditionele vraagstukken die gemoderniseerd moeten worden. Hoe kan een zzp er een gezin opbouwen en een woning kopen? Schept de zzp er werk en is dit een serieuze oplossing voor de (jeugd)werkloosheid en hoe? Hoe past een sociaal verzekeringsstelsel in de flexibiliserende maatschappij? Hoe ziet de pensioenopbouw in de toekomst er uit? Moderne vraagstukken die ook maatschappelijk bewegen zijn er eveneens. Wat zijn de nieuwe gewoontes als gevolg van de exponentieel groeiende technologische mogelijkheden? Wat zijn de individuele veranderingen en waar komen ze psychologisch vandaan? Wat is er sociologisch gewenst vanuit de zzp er als het gaat om samenwerkingen en collectieven? Zakelijke dienstverleners zitten te springen om informatie en trends. Defensie werkt met reservisten en vraagt zich af of de zzp er met zijn ondernemende instelling passend kan zijn in de militaire cultuur en de uitzendwereld broedt op haar nieuwe rol. Ook dit roept weer vragen op. Welke maatschappelijke rol wordt verwacht van commerciële partijen als banken, verzekeraars, telecomproviders en uitzendbureaus? Maar ook de non-profit sector zal zich moeten aanpassen. Hoe faciliteren schoolopleidingen, gemeentelijke instanties en overheid dit deel van de arbeidsmarkt? De verandering is er al en is gaande. Ook is volstrekt duidelijk dat deze verandering weerstanden oproepen, zoals het gebruikelijk en nuttig is om niet zomaar mee te waaien met opportunistische bewegingen en redeneringen. Wat niet wegneemt dat de verandering heel snel gaat en deze ook wendbaarheid vraagt van de overheid en het bedrijfsleven. Alle onderzoeken zijn er eigenlijk al Onderzoeken uitgevoerd door belangrijke toonaangevende partijen als AWVN, TNO, ABU, EIM, Ecorys, KvK, RWW, SEO, Verwey-Jonker, FNV en CNV geven meer dan voldoende informatie over de ontwikkeling van de arbeidsmarkt, flexibilisering en de groei van het aantal zzp ers. Al deze onderzoeken geven zicht op een aantal actuele vraagstukken die te maken hebben met de emancipatie van de zzp er en hoe hier mee om te kunnen gaan. Wij gaan dat niet overdoen; het is gedaan en er is meer dan voldoende informatie om beleidsmatig mee aan de slag te gaan. Als het gaat om de zzp er is de som op dit moment belangrijker dan de losse delen. Daarom geven wij vorm aan de analyse die op meerdere plaatsen gemaakt is, met een visie op innovatie en vooruitgang. Er is sprake van een grote verandering in het werken en de beleving hoe dit zou moeten. Dit blijkt uit de resultaten van het kwantitatieve en kwalitatieve onderzoek dat het afgelopen jaar heeft plaatsgevonden binnen ECHTZZP. De resultaten worden beschreven in het hoofdstuk Het ware gezicht van de zzp er. We kunnen er vanuit gaan dat het zelfstandig vormgeven aan je toekomst en verantwoordelijkheid nemen voor je eigen werkzekerheid noodzakelijk is geworden. Nieuwe interacties tussen vast en flexibel zijn een gegeven. Het bedrijfsleven heeft de behoefte in te spelen op steeds sneller veranderende markten. Alles is in informatie- en kennistermen voldoende duidelijk. Het risico van negeren of ontkennen Toch zien wij dat verantwoordelijke politici en beleidsmakers deze kennis negeren en doorgaan alsof er niets aan de hand is. Ontkennen of negeren is dan ook niet gebaseerd op een informatietekort, maar gebaseerd op (partij)belangen of - in deze tijd - bezuinigingsdoelstellingen. Het is een bewuste keuze van politici en beleidsmakers om niet welgevallige ontwikkelingen te negeren en via belangencoalities proberen de ontwikkeling tegen te gaan, gebruikmakend van alle (machts)middelen die daarbij horen. Zij gaan voort op het doodlopende pad van de maakbare samenleving. Prof. dr. P. Sloterdijk verwoordt dit als volgt: Ze is identiek aan de geschiedenis van het protectionisme en de externalisering. De protectie richt zich altijd op een lokaal Zelf, de externalisering op een anonieme omgeving, waarvoor niemand de verantwoordelijkheid op zich neemt. 6 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 7

5 De werkelijkheid is daar, maar... (overview) De werkelijkheid is daar, maar... (overview) De recente vraag van de Belastingdienst naar activiteiten van zzp ers in de zorg, het onderwijs en - volgens bronnen - in de nabije toekomst gericht op de bouw, ICT-sector en interim-management, is ook te zien als een (machts)middel van coalities die er belang bij hebben om nieuwe ontwikkelingen tegen te houden en een verouderd systeem (belangen) overeind te houden. Met gevolg dat bij zzp ers in de zorg en in het onderwijs de VAR-verklaringen ingetrokken zijn, waardoor ze nu werkloos thuis zitten. Als voorbeelden van ontkenning verwijzen wij naar het Sociaal Akkoord en de uitwerking van onderdelen daarvan. In het kader van de sectorplannen, gericht bijvoorbeeld op kennisontwikkeling, wordt bewust de zzp er niet meegenomen. Maar ook het pensioenvraagstuk, waar de meer integrale oplossingen al jaren voor de hand liggen en bereikbaar zijn voor zzp ers en daar dus moedwillig buiten gehouden worden. Wat zijn de dieper liggende argumenten die zich onttrekken aan de oppervlakte? Of in de beeldspraak van het toneel; op de bühne zie je de uitkomst van onderhandeling, maar je weet niet zeker wat de invloed nu is van wat er achter de coulissen plaatsvindt. En maar te zwijgen over de kleedkamer, waar de spelers hun maskers afleggen en hun ware aard laten zien. Wij denken dat het focus geven aan deze inspanningen van belang is. Daarmee krijgen ideeën betekenis; zoals eigentijdse fiscale regelingen, inclusieve uitvoering aan de sectorplannen en cao s, de positie van andere culturen en ambachtswerkers en de (inter)nationale en lokale netwerken, zoals hierachter in het boek te lezen valt. Ontkennen, negeren of het niet betreden van de plek der moeite (prof. dr. A. Wierdsma) lijkt op de korte termijn succesvol, maar de geschiedenis heeft allang laten zien dat het geen duurzame strategie is. Een ecologisch perspectief KIZO richt zich op actuele vraagstukken en wil onafhankelijk vorm geven aan onderzoek dat gericht is op de condities, waardoor het mogelijk is om gestalte te geven aan de emancipatie van de zzp er in de arbeidsmarkt en het sociaal stelsel. De allerbelangrijkste stap daarin is het herstellen van een beeld van werkelijkheid, waarbij in de woorden van filosoof en socioloog Georg Simmel ( ), de context of de ander niet meer uitgesloten wordt, maar gezien wordt als een realiteit die de toekomst(ontwikkeling) alleen maar positief kan beïnvloeden. In de wetenschap dat vooruitgang gebaseerd is op het accepteren van diversiteit, blijven we zoeken naar oplossingen die het Zelf overstijgen en mogelijkheden in zich hebben van duurzaamheid. Duurzaamheid in de betekenis van aanpassend vermogen aan een zich steeds maar veranderende context. Ofwel een ecologisch perspectief waarin verandering noodzakelijk en normaal is. Onze focus zal niet alleen gericht zijn op de overheid, die een algemene verantwoordelijkheid heeft voor de ontwikkeling van de arbeidsmarkt en het zelfstandig ondernemerschap, maar ook op de belangenbehartigers, die eveneens ieder hun eigen (Zelf) strijd voeren. Wat zijn de achterliggende redenen dat in de belangenbehartiging van de zelfstandige professional, bijvoorbeeld in de SER, de verdeling gebaseerd is op het klassieke onderscheid tussen werkgevers en werknemers? Robbert Brantz algemeen directeur KIZO juni 2014 Prof. dr. mr. Leo Witvliet bestuurslid KIZO Nyenrode Business Universiteit 8 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 9

6 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er De nieuwe werkende zzp Head Hand In de praktijk is het erg lastig gebleken om tot een sluitende definitie te komen voor de groep zzp ers. De groep is divers en niet in een paar regels te vatten. Dit hoofdstuk begint met een beschrijving van de diverse typen zzp ers die zichtbaar zijn in de ZZP-Maatschappij. Los van het begrip heeft de zzp er een aantal vaardigheden nodig om te kunnen overleven. Deze kernactiviteiten van het zzp-bestaan zijn acquisitie, professionalisering en financieel-administratief. Het afgelopen jaar hebben wij onderzocht hoe zzp ers hiermee omgaan en de belangrijkste resultaten komen in dit hoofdstuk aan de orde. Vrijwillig Ondernemer Alleen Gedwongen Specialist Samenwerkend Acquisitie Financieel administratief Professionalisering De zzp-groep in al haar vormen Zzp ers vormen samen geen homogene groep en kunnen ook niet als zodanig worden beschouwd of onderzocht. Daarom onderscheidt het KIZO tien eigenschappen. De benoemde kenmerken kunnen samengaan om te komen tot bruikbare definities. De groep zzp ers kenmerkt zich over het algemeen door een grote portie autonomie, een hoge arbeidsproductiviteit, maatschappelijke betrokkenheid en een flinke dosis ondernemerschap en/of kennis en vakspecialisme. De groep onderscheidt zich in diverse profielen 11 en feitelijk verschilt dat niet met de arbeidsmarktverdeling bij bijvoorbeeld een ministerie, waar er van hoog tot laag verschillende rollen ingevuld worden; van beveiligingsbeambte tot aan minister. 11 Prof. dr. mr. Leo Witvliet (2013), Een zorgvuldige typering en een realistisch beeld van de zzp ers voorkomt verdere prietpraat 100% Hybride Hand Vrijwillig 100% Specialist Samenwerkend VOORBEELD 1: Om grote opdrachten te kunnen uitvoeren, is een hovenier een samenwerking aangegaan met andere hoveniers. Er is veel concurrentie en de hovenier baalt ervan dat collega s het werk voor een schijntje verrichten. Hij wil kwaliteit leveren en zich onderscheiden. Hij doet dat door samen te investeren in duurzaam tuinieren. Zij volgen opleidingen en ontwikkelen nieuwe producten, zodat ze voorop blijven lopen. Hiervoor kregen zij een ecologisch keurmerk. Head Vrijwillig 100% Ondernemer Samenwerkend VOORBEELD 2: Een ambitieuze exthai boxer, schrijft boeken en cursussen voor o.a. de Aziatische markt. Zijn bedrijf loopt al jaren goed dankzij een groot netwerk. Hij richt zich vooral op train de trainers waardoor de kennis zich snel kan verspreiden. Specialiteit relatiemarketing en interculturaliteit. 10 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 11

7 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er De kenniswerkers head Specialisten: Van de zzp ers, is ongeveer een derde gespecialiseerd in vakdisciplines waarbij management, hogere bedrijfskundige of zeer gespecialiseerde kennis ter beschikking gesteld wordt. Generalisten: Een kleine kopgroep daarboven wordt gevraagd voor zware bestuurlijke vraagstukken. De generalisten en specialisten waren eerder in loondienst en daarin niet gelukkig. Ze hadden te weinig ruimte om hun talenten te ontplooien en hun ideeën over innovatie te realiseren. Zij liepen vast in interne stroperigheid en politieke spelletjes. Deze consultants, interimmers, adviseurs, begeleiders en coaches doen veel onderzoek, volgen cursussen, gaan naar dure conferenties en congressen, schrijven publicaties, allemaal om bij te blijven in nieuwe ontwikkelingen en om zichtbaar te zijn bij potentiële opdrachtgevers. In tegenstelling tot de specialisten ligt de focus van de generalisten niet op één onderwerp, maar op tenminste twee of drie. Bijvoorbeeld een projectleider in het maatschappelijk domein, die zich heeft gespecialiseerd in duurzaamheidsprojecten bij gemeenten. Kennis en ervaring in projectmanagement, duurzaamheid en maatschappelijke ontwikkelingen maakt hem wendbaar, omdat hij telkens nieuwe combinaties kan maken en zo snel kan inspelen op vragen die zich voordoen. In gesprek met opdrachtgevers komen ze tot het inzicht waar de behoefte ligt en bedenken een dienst of product om dit probleem op te lossen. De meesten denken over vijf jaar ook nog wel zzp er te zijn, wellicht in een grotere vorm door samen te werken met andere specialisten. Of ze ontwikkelen zich door op een ander interessevlak dat zich aandient. werkten eerder vaak in loondienst en waren daarin ook niet gelukkig. Ze blijven doen wat ze deden, omdat ze houden van hun vak. Deze groep is zeer gemêleerd, zoals stoffeerders, loodgieters, tandtechniekers, timmerlieden of lassers. Een aantal groten vinden hun weg op het wereldtoneel en worden uiteindelijk leider van een grote onderneming, zoals er in de schoenenmakerij en tassenindustrie vele voorbeelden zijn. De vakmensen scholen zich bij om hun kennis op niveau te houden. Ze volgen opleidingen en zijn lid van hun branchevereniging. Dit maakt dat ze actuele kennis hebben en kunnen en willen inspelen op ontwikkelingen in de markt, om zich te onderscheiden van collega s. Voorop blijven lopen is een must. Wat betreft hun toekomstverwachting denken ze hetzelfde werk te doen, hetzij verdiept of verbreed en dan met meer klanten. Vrijwillig of gedwongen Het is een utopie te denken dat elke zzp er vrijwillig begint. In de huidige arbeidsmarkt, waarbij er onvoldoende werkgelegenheid is, wordt menigeen die ontslagen is en geen werk meer kan vinden door uitkerings instanties in de richting van het zelfstandig ondernemerschap geduwd, al dan niet begeleid en van financiële middelen voorzien. De motivatie en daarmee de kans op succes verschilt tussen vrijwillig en gedwongen. Meer onderzoek hiernaar is op zijn plaats. Waarom moet iemand zzp er worden? Is een omscholingstraject niet een logischer reactie? Is het de rol van het UWV om iemand die al 25 jaar in loondienst zit, bij ontslag het zzp-schap in De vakman en ambachtswerkers hand Een deel van de zzp ers is onder te verdelen in directe inzetbare uitvoerende mensen en gespecialiseerde vakmensen. De groep van direct inzetbare uitvoerende mensen omvat eigenlijk alle denkbare functies op uitvoerend niveau, van mensen die meewerken in de landbouw om de gewassen op tijd binnen te krijgen, tijdelijk inspringen bij zorgverleners of zich via bouwbedrijven laten inhuren. Een deel van deze banen wordt ook bemiddeld door de uitzendbranche. De groep van vakmensen oefent een ambacht uit, maakt concrete producten en werkt voor zichzelf of in kleinschalige organisaties met andere zelfstandigen. Ze Ben gestart na faillissement werkgever vanuit de WW. Dus met startersuitkering van UWV. Gestart vanuit WW-situatie, de beruchte groep WW-fraudeurs van de commissie Vreeman...;-). Ik ben gestart vanuit de ziektewet, dus met een uitkering van het UWV. Bron: individuele reacties op ECHTZZP, (januari 2014) 12 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 13

8 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er te duwen of zijn er andere mogelijkheden? Gesprekken met diverse instanties rechtvaardigen het gezegde De vraag stellen is hem beantwoorden. Ondanks de financiële ondersteuning ervaren enkele geïnterviewde zzp ers die op de rand van faillissement zitten, dat het financiële probleem niet opgelost is. Zij voelen dat zij niet bij machte zijn te ontsnappen aan de vicieuze cirkel die gedomineerd wordt door een gebrek aan geld en schulden. Het gevoel van menselijk falen, het continu moeten verantwoorden van de situatie, legt een loden last op deze ondernemers. Specialist of ondernemer Is de zzp er ondernemer? Dit is een hardnekkige discussie. Moet hij als ondernemer afgerekend worden op de normen die verbonden zijn aan het ondernemerschap, zoals het creëren van arbeidsplaatsen of het bewerkstelligen van economische groei? Of is hij een zelfstandige die ondernemende skills moet hebben om zichzelf in de reguliere arbeidsmarkt te kunnen wegzetten? Sommige zzp ers zullen zich als start-up ontwikkelen tot ondernemer met personeel en snel niet meer vallen onder de term zzp ers. Het merendeel is echter een ondernemende professional in de arbeidsmarkt. Hybride Hoe verzamelt een zzp er zijn inkomen? Hij is volledig gespecialiseerd in een vakgebied en haalt hier 100% zijn inkomen uit of hij genereert op een hybride manier zijn inkomen. Bijvoorbeeld een combinatie van het zzp-schap met een parttime baan in vaste dienst. Deze vorm is vaak te zien bij startende zzp ers, totdat ze voldoende opdrachten hebben om volledig op het zzp-schap te richten. Samen versus alleen Het is volstrekt zeker, dat de grootste zekerheid voor de zzp er onzekerheid is. Dat is een bewuste keuze, maar het lijkt er op dat er toch een behoefte is aan zekerheden. Velen doen pogingen tot samenwerken. Is dit in hetzelfde vakgebied, dan ontstaat er vaak concurrentie of verschil in kwaliteitsbeleving en daarmee teleurstelling. Het onderzoek van ECHTZZP laat zien dat nagenoeg alle zzp ers wel ergens netwerken of een samenwerking hebben. Het uitgangspunt van de zzp er is dat Specialist: de vakman in de zadelmakerij. hij een eenmansbedrijf heeft en vanuit zijn individuele belangen en skills vorm geeft aan zijn ondernemerschap. De zzp er als solist zal over het algemeen niet kunnen bestaan en daarom werkt hij in meer of minder georganiseerde netwerken van zzp ers en van opdrachtgevers. Zelfstandig betekent niet alleen. Als je zzp er wilt zijn, weet dan dat je jezelf in een context plaatst waar je onderdeel bent van een vluchtig bestaan. Is dit niet de bedoeling en wil je zekerheid, dan moet je gewoon wat anders verzinnen. Bijvoorbeeld: Word lid van een ondernemerscoöperatie of maatschap, ga samen de markt bestormen Bron: individuele reactie op ECHTZZP, (april 2014) 14 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 15

9 Het ware gezicht van de zzp er Acquisitie, opdrachten en opdrachtgevers Zzp ers onderscheiden zich in de mate van zelfstandigheid en onafhankelijkheid bij het aangaan van een arbeidsrelatie en het uitvoeren van werkzaamheden. Ze voorzien zichzelf van werk. Uit bestaande onderzoeken is gebleken dat acquisitie niet een geliefd onderdeel is van het zzp-bestaan. Veel zzp ers hebben moeite om voldoende opdrachten binnen te halen. In deze paragraaf behandelen we de verschillende acquisitievormen van zzp ers en de relatie die zij hebben met de klant of opdrachtgever. Opdrachtgevers of klanten In alle discussies die gevoerd worden, is het van groot belang te weten dat welke industrie dan ook, is ontstaan uit het talent en intuïtie van het individu. Deze talenten en intuïties spelen een cruciale rol in de ZZP-Maatschappij. Of het nu gaat om een medewerker in de zorg of het onderwijs, om de interim manager of beleidsmedewerker. Het gaat primair om de klik die de opdrachtgever/klant heeft met de zzp er en het vertrouwen in de toegevoegde waarde die hij of zij kan leveren. Opdrachtgevers Twee jaar geleden is tijdens het congres Flexibilisering van Kennis op Nyenrode het onderscheid al gemaakt. Enerzijds gaat het om een kwantitatieve benadering, het direct kunnen inzetten van mensen in lopende bedrijfsprocessen met vak- en ervaringskennis. Anderzijds een kwalitatieve benadering, waarbij het gaat om het inzetten van unieke en vaak schaarse kennis. Flexibilisering vraagt de competentie deze benaderingen te kunnen toepassen in een concrete context. Er is een veelheid van redenen waarom bedrijven en overheidsorganisaties kennis van specialisten en hoger opgeleiden liever op een flexibele manier bijeenbrengen dan met vaste medewerkers. Vaak gaat het om projecten, om ervaring opdoen met de materie, innovaties uitproberen, ervaringskennis tijdelijk toevoegen of een tijdelijk tekort opvullen. Een reden kan ook zijn dat er geen structurele gelden beschikbaar zijn of dat er een bewuste strategie gevolgd wordt, waarbij het inhuren van gespecialiseerde kennis voor korte perioden plaatsvindt. Waar word je meestal voor ingehuurd? 76% 31% 29% 20% 19% 11% 11% Voor mijn specialisme dat de opdrachtgever zelf niet in huis heeft Voor mijn specialisme om het tekort aan specialisten aan te vullen In tijdelijke projecten voor steeds andere organisaties Om capaciteitstekort in te vullen In tijdelijke projecten voor meestal dezelfde organisatie(s) Als vervanging tijdens ziekte, zwangerschap, verlof van vaste medewerkers Als onafhankelijke projectverantwoordelijke tussen meerdere organisaties In de klassieke arbeidsrelatie staan het dienstverband en de gezagsrelatie tussen werkgever en werknemer centraal. In de arbeidsrelaties tussen zzp ers en organisaties zien we dat deze gezagsrelatie gelijkwaardiger is en afspraken over werkresultaten belangrijk zijn. In een onderzoek over tevredenheid en welzijn 12, beschrijft 78% van de kenniswerkers de relatie met de opdrachtgever als teamwork, 13% ervaart hiërarchie op zijn werk. Geringe betrokkenheid Hoewel de zzp er geprezen wordt om zijn hoge verantwoordelijkheidsgevoel en motivatie, is betrokkenheid van zzp ers bij de organisatie gering te noemen. Van de ondervraagde zzp ers zegt 46% enige mate van betrokkenheid te voelen bij de huidige organisatie, 15,5% wil graag de rest van zijn carrière voor de huidige opdrachtgever werken. Een mogelijke reden om huidige opdrachtgevers te blijven vasthouden, kan zijn dat kenniswerkers moeite hebben om nieuwe gelijkwaardige opdrachtgevers te vinden (20% vindt dit gemakkelijk). Analyse wijst uit dat er 12 KIZO-ZZP-index (oktober 2013) Bron: ECHTZZP, (september 2013) 16 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 17

10 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er een significant verschil is tussen mannelijke en vrouwelijke zzp ers, waarbij vrouwen (50%) vaker dan mannen (32%) aangeven een langdurige relatie te willen met hun opdrachtgever. Een verband tussen een negatieve motivatie om zzp er te worden (bijvoorbeeld ontslag) en een lange termijn relatie met de opdrachtgever werd niet gevonden. Naast de betrokkenheid bij de organisatie is ook gekeken naar de steun die de zzp er ervaart vanuit de opdrachtgever. 72% Van de ondervraagde zzp ers heeft het gevoel dat er naar zijn of haar mening wordt geluisterd. Aan de andere kant zegt 40% weinig openlijke waardering van de opdrachtgever te ontvangen voor het resultaat en wordt er in geringe mate hulp aangeboden als de zzp er problemen ondervindt (36%). Ook worden beloftes niet altijd nagekomen door de opdrachtgever (44%). Betere relatie met opdrachtgever gewenst Op de vraag wat opdrachtgevers kunnen doen om de relatie met zzp ers te verbeteren, geven zzp ers de volgende aanbevelingen: Fatsoenlijke tarieven; Rechtstreeks zzp ers inhuren, niet via tussenpersonen; Betere opdrachtomschrijving; Duidelijke contracten; Tevredenheid tonen over geleverd werk en de resultaten oppakken; Regelmatig afstemmen voortgang, wederzijdse verwachtingen en resultaten; Als volwaardige partner bezien en behandelen; Aanbevelingen na afloop opdracht en opname in het netwerk van de opdrachtgever; Relatie centraal stellen, werken vanuit verbinding en oplossingsgerichtheid. Na een jaar onderzoek kwamen we er achter dat er heel veel samengewerkt wordt met dezelfde zzp ers. Net zoals er gebruik gemaakt wordt van specialistische consultancyorganisaties worden ook vaste specialisten ingevlogen. Hierbij ligt de nadruk op vast, want het blijkt een wens te zijn om aan elkaar verbonden te zijn. Ook binnen overheden is dit fenomeen algemeen bekend en lopen er vele zzp ers met een specialisme rond die altijd op dezelfde plek en voor hetzelfde werk worden ingehuurd. Deze manier van werken biedt blijkbaar voldoende toegevoegde waarde voor de grote organisaties (al dan niet via vaste bemiddelaars) anders zou dit niet op grote schaal bestaan. Toch blijkt voor deze groep loondienst niet de oplossing, voor de opdrachtgevers ook niet, waardoor de grote vraag is of de wet- en regelgeving wel aansluit bij de behoeften. Klanten De vakmensen en ambachtswerkers leveren diensten en producten voornamelijk aan consumenten, de klant. Zij zijn over het algemeen zeer tevreden met hun huidige klandizie. 61% Geeft aan ze als bestaande klant te willen behouden, blijkt uit het onderzoek naar de tevredenheid en welzijn van zzp ers 13. De betrokkenheid bij de klant (47%) ligt op gelijk niveau als dat van de kenniswerker. Verder komt naar voren dat vakmensen (60%) weinig moeite hebben om bestaande klanten vast te houden, maar het wel lastig vinden om nieuwe klanten binnen te halen (41%). Het MKB ziet de zzp ers vaak als concurrent. Vele zzp ers acteren onzichtbaar vanuit huis, buiten het toezicht van handhavers die de groei niet aankunnen. Het kantoor is ingesloten in de binnenzak (smartphone) en er zijn nieuwe manieren van verkoop van diensten en producten. Ook hierbij kan de vraag gesteld worden of de zzp er wel concurrent is en niet veel meer een bondgenoot. Rechtstreekse acquisitie Bij 75% van de zzp ers is de oude werkgever de eerste klant of verantwoordelijk voor de eerste klanten 14. Ook blijkt dat starten als zzp er echt niet over een nacht ijs gaat. Als zij starten, gebruiken zij de eerste 3 maanden om gesprekken te voeren om de behoefte in de markt te achterhalen of aan te scherpen en hiermee zichzelf bekend te maken en te positioneren. Koud klanten benaderen heeft doorgaans weinig nut, zeker als starter zonder naam in de markt. Ook adverteren levert weinig op. Er zijn agressieve adverteerders waarin menig startend zzp er zich vergist. Hoewel 49% binnen een week al in een opdracht zit, duurt de aanloop om zzp er te worden gemiddeld 6 maanden voordat daadwerkelijk de stap genomen wordt 15. Een paar maanden na mijn officiële start, kreeg ik een tip van mijn oude baas. Onderdeel van het netwerken is dat ik contact onderhoud met mensen met wie ik heb gewerkt. In het begin vanuit zakelijk oogpunt, nu omdat ik het leuk vind om mensen te spreken. Het is belangrijk om te blijven netwerken, ook als je een goede opdracht hebt. Daan van Reenen, interview ECHTZZP, (oktober 2013) 13 KIZO-ZZP-index, (oktober 2013) 14 Resultaat op basis van 50 interviews met zzp ers (ECHTZZP, ) 15 ECHTZZP, (januari 2014) 18 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 19

11 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er Hoe lang heeft het geduurd, sinds je bent gestart als zzp er, voordat je jouw eerste klant/opdrachtgever had? < 1 week 1-2 weken 3-4 weken 1-2 maanden 3-4 maanden 5-6 maanden > 6 maanden 49% 12% 8% 10% 8% 5% 8% De uitdaging zit dus niet bij de eerste klant, die in vele gevallen zelfs de toekomstige enige klant zal blijven. Met name bij de kenniswerkers en interim-managers zien we een cirkel van één tot maximaal drie opdrachtgevers waarbinnen de zzp er zijn werkzaamheden aanbiedt. Voor zzp ers ligt de uitdaging er om na die eerste klant nieuwe klanten bij te krijgen en het netwerk zodanig te organiseren dat er een inkomstenstroom blijft. Waarom drie opdrachtgevers als je met één meer dan voldoende werk hebt? Acquisitienetwerken met opdrachtgevers/klanten Een goede naam hebben en houden, vakinhoudelijke kennis bijhouden, nieuwe producten bedenken en in de markt zetten en netwerken met collega s en bekende onbekenden. Dat is waar de zzp ers 24/7 druk mee zijn om opdrachtgevers de kwaliteit en nieuwe inzichten te kunnen leveren waarmee zij verder komen. 80% Is herhalingsaankoop 16. Er is een vertrouwensband ontstaan, de zzp er kent de organisatie en mensen goed. Dit scheelt in werktijd en doorlooptijd. Oude werkgevers en opdrachtgevers zijn de grootste bron van inkomsten voor generalistische zzp ers. De vakspecialisten hebben vaak veel meer kortlopende klanten en moeten het hebben van mond-tot-mondreclame of gezamenlijke lokale kortingsacties. 16 Resultaat op basis van 50 interviews met zzp ers (ECHTZZP, ) Bron: ECHTZZP, (januari 2014) Bron: individuele reactie op ECHTZZP, (april 2014) Het beste presteren de zzp ers die zich niet focussen op andere zzp ers, maar zich begeven in het netwerk van de opdrachtgever, van de leveranciers tot de klanten van de potentiële opdrachtgever. Niet iedereen slaagt erin om een netwerk te bouwen, te onderhouden of om zichzelf goed in de markt te zetten. Voor de gedwongen zzp ers (2%) 17 is het een grote kluif om de frustratie van het ontslag te ontworstelen en om te zetten in een positieve drive het vak zelfstandig verder uit te voeren. Voor sommige vraagstukken heeft de opdrachtgever geen idee wie in te schakelen. Dan maken zzp ers die in naamsbekendheid hebben geïnvesteerd een goede kans. De generalisten hebben zich zorgvuldig gepositioneerd in artikelen in vakbladen en de pers, optredens, als schrijver van boeken of als spreker bij conferenties. Ook via LinkedIn of Twitter kan de opdrachtgever hen traceren. Specialisten komen in de lokale of regionale pers met acties of bijzondere gelegenheden. Ook doen zij mee aan wedstrijden om hun vakmanschap te tonen en te testen. Of naamsbekendheid altijd een garantie is voor kwaliteit en resultaat? Als je je verhaal niet waarmaakt, ben je als zzp er snel van het toneel verdwenen. Acquisitienetwerken van zzp ers Zzp ers ervaren netwerken zowel positief als negatief. Ruim 30% van de zzp ers uit de onderzoeksgroep beschouwt dit als de beste investering, maar voor sommigen levert netwerken te weinig op. Zo zijn vrienden en familie niet altijd de beste ambassadeur voor de zzp er. Hier volgen een aantal uitspraken van zzp ers uit de onderzoeksgroep over hun slechtste investering 18 : Praten met mensen waar je geen klik mee hebt tegen beter weten in. Vrienden en kennissen; zij bleken mij pas het vertrouwen te gunnen toen ik me al bewezen had als ondernemer. Mijn eerste opdrachten kwamen van onbekenden. Netwerkborrels en netwerkkoffie - het levert wel leuke contacten op maar zeer zelden werk/inkomen. Investeren in contacten waar je niks uit haalt en waar je niks voor terugkrijgt. Als in trekken aan dode paarden. Abonnement op website om ondernemers met ondernemers in contact te brengen Definitie gedwongen zelfstandigheid: Mijn werkgever wilde dat ik als zelfstandige ging werken overgenomen uit Zelfstandige Enquête Arbeid TNO/CBS (2013) 18 ECHTZZP (januari 2014) 19 individuele reacties op ECHTZZP, (januari 2014) 20 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 21

12 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er Samen met twee andere collegaondernemers hebben we een ondernemersnetwerk opgezet, met als doel om samen te werken en elkaars ambassadeur te zijn. Ook zit er een stukje kennisdeling en inkoopvoordeel in, maar de focus ligt op het netwerken om elkaar in werk te voorzien. een samenwerkingsafspraak. Toch maakt de uitzendbranche nog maar mondjesmaat gebruik van de groep zzp ers. Wet- en regelgeving sluiten onvoldoende aan om de samenwerking tussen zzp ers en het uitzendwezen zonder onverwachte risico s aan te gaan. De interpretatie van de VAR en de discussie over schijnzelfstandigheid belemmeren innovaties in deze richting. Loondienst (bepaalde tijd) / freelance / ZZP, wat is het verschil? Volgens mij moet daar meer over bekend worden. We leven in een samenleving waarbij het verschil absoluut aan het vervagen is. Individuele reactie op ECHTZZP, (april 2014) Winnie Weintré, interview ECHTZZP, (april 2014) Acquisitie via social media en online netwerken Naast de fysieke netwerken nemen onlinenetwerken een belangrijke plaats in binnen de acquisitie activiteiten van zzp ers. Facebook wordt gebruikt door de zzp ers die een eigen winkel hebben en waar zaken en privé duidelijk vermengd zijn. Heel veel zzp ers die starten, openen gelijk een Facebookpagina en verzamelen vrienden en likes om hun nieuwe passie kracht bij te zetten. LinkedIn is bij uitstek het middel voor de meewerkende zzp ers om contacten te leggen en connecties te maken met (potentiële) klanten en opdrachtgevers. In een rondvraag op ECHTZZP, zegt 74% LinkedIn te gebruiken. Uit een vervolgvraag blijkt dat LinkedIn voor 31% 20 van de zzp ers een middel is om vindbaar te zijn voor klanten. LinkedIn is naast een netwerktool tegelijkertijd een soort CV databank. Bemiddeling en uitzendbureaus De uitzendsector beweegt zich steeds meer op het terrein van dienstverlening aan de zzp er. Vele facetten die de uitzendonderneming biedt, zouden als shared service tegen betaling afgenomen kunnen worden. De zzp er kan zijn netwerk gebruiken en bij een opdrachtgever een uitzendkracht kunnen aanleveren via In mijn optiek heeft acquisitie doen weinig zin. Laat gewoon zien wie je bent en wat je kan. Als mensen een goed gevoel bij je hebben, komen ze vanzelf naar je toe. Jürgen de Clercq, interview ECHTZZP, (oktober 2013) 20 ECHTZZP (juni 2013) 22 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 23

13 Het ware gezicht van de zzp er Professionalisering Onder professionalisering vallen alle activiteiten die tot doel hebben kennis en vaardigheden te verbeteren en verder te ontwikkelen. Dat professionalisering duidelijk verder gaat dan het behalen van een diploma of certificaat, blijkt uit de vele interviews 21 met zzp ers. Ook het topsectorenbeleid en de stimulering van opleiding om opdrachten te blijven vinden in de arbeidsmarkt is een heel actueel issue. In dit hoofdstuk aandacht voor professionaliteit, opleidingen, opleidingsbehoefte, kennisnetwerken en innovatie. passie grensoverschrijdend is. Het beroep doen op rechten is veel minder belangrijk dan de plicht aan zichzelf om maximaal in het vak te kunnen werken. De bijzondere beroepen en de ambachten ontlenen hun hele identiteit aan passie voor het vak en de maatschappelijke noodzaak hiervan wordt niet gezien maar is daar. Om als zzp er serieus genomen te worden, is een grote groep (48%) continu bezig met identiteit en imagovorming. Het beeld dat uit de vele reacties naar voren komt, is dat het imago ontstaat door een betrouwbaar, specialistisch, betrokken en stabiel persoon te zijn die in staat is mee te denken en kennis te delen. Kwaliteit leveren en afspraken nakomen (betrouwbaar) Doen waar je goed in bent (specialist) Service verlenen er 110% zijn (betrokken) Mezelf en autonoom/onafhankelijk zijn (stabiel) Professionaliteit en imago Hoe wil jij als zzp er gezien worden door jouw omgeving? De professionaliteit komt het meest tot uitdrukking in het hebben van een eigen website, visitekaartje, (online) cv en bedrijfslogo. Meerdere onderzoeken hebben laten zien dat de motivatie om als zelfstandige te willen functioneren te maken heeft met het vorm kunnen geven aan een eigen professionele positie, dat men het betuttelende werken in organisaties beu is en dat men als zelfstandige volledig kan doen waar hij of zij goed in is. De zzp er streeft meesterschap na op het vakgebied (61%) en zoekt diezelfde zzp er op om het soortgelijke te doen op een ander gebied. Volledig in lijn met de rol die zzp ers vervullen, dat de kansen liggen in het invullen van de behoefte naar verdere nichevorming, specialismen en kleinschaligheid. Passie voor het vak staat bij de meerderheid centraal en is ook hetgeen waar de erkenning in wordt gezocht. Het onderzoek naar imago en identiteit 22 geeft mooie inzichten dat juist de 61% Meester in vakmanschap 16,5% Zeldzame specialist 13% Ik hecht hier geen waarde aan 7% De grote vernieuwer 2,5% Super ondernemer Bron: ECHTZZP, (december 2013) Hoe etaleer jij jouw professionaliteit? (meerdere antwoorden mogelijk) Eigen website Visitekaartje (online) CV Bedrijfslogo Door cursussen te geven Certificering / keurmerk Door mee te doen aan blogs Telefoonservice 74% 67% 55% 42% 26% 25% 16% 6% 21 Resultaat van 50 interviews met zzp ers (ECHTZZP, ) 22 ECHTZZP onderzoek (december 2013) Bron: ECHTZZP, (maart 2014) 24 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 25

14 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er Opleidingsbehoefte In de ZZP-Maatschappij gaat opleiding veel verder dan een diploma of titel. Het gaat juist om de ervaringen, (ondernemers)vaardigheden en het vakmanschap. De persoonlijke groei en verandering ligt in de behoefte aan verdere ontwikkeling in acquisitie (66%), netwerken (63%) en ondernemerschap (46%) 23. Veel zzp ers geven aan dat het ontbreken van tijd en een te hoge prijs doorslaggevend zijn om geen opleiding te volgen buitenshuis 24. Verder sluit veel aanbod niet aan bij de behoefte: de inhoud is al bekend, is te theoretisch en te weinig op de praktijk gericht of de inhoud sluit niet aan bij de huidige ontwikkelingen, ook niet bij het werken als zzp er en is dus achterhaald. Toch is er ook aanbod dat aansluit en wordt gevolgd, met verschillende beweegredenen: Wat zijn voor jou de drie belangrijkste redenen om voor een bepaalde opleiding of training te kiezen? en richting te krijgen over de mogelijkheden die er allemaal zijn in het ondernemerschap. Daarmee werd een grote behoefte aan reflectie gesignaleerd. Hoe beoordeel jij de kwaliteit van het huidige scholingsaanbod voor zzp ers? Goed Voldoende Onvoldoende Bron: ECHTZZP, (maart 2014) Kwaliteit van aanbod gericht op vakkennis 22% 9% 69% Kwaliteit van aanbod gericht op ondernemersvaardigheden 34% 5% 61% Verwachte baten van de opleiding Noodzakelijk om mijn vak te kunnen blijven uitoefenen Verhoging van het aantoonbare opleidingsniveau Flexibel te volgen opleiding Te investeren tijd in een opleiding 55% 54% 41% 32% 24% Ik mis steeds de rol van emoties en drijfveren in het ondernemerschap in de opleidingen. Leren hoe je het moet doen is leuk, maar wat doe je als je steeds blijft vastlopen? Bron: individuele reactie op ECHTZZP, (maart 2014) In contact komen met andere zzp ers Kosten van de opleiding Mogelijkheid opleiding online te volgen 24% 20% 20% Bron: ECHTZZP, (maart 2014) De ondernemersvaardigheden staan wel ter discussie. Bijna 35% vindt het aanbod onder de maat en van de geïnterviewde zzp ers waarbij het tegenzat is het duidelijk dat ondernemen niet vanzelf gaat. Opvallend was hoeveel van de zzp ers die het niet overleefden zonder steun van de BBZ-regeling al een UWV of DWI achtergrond hadden. De geïnterviewde zzp ers waren blij begrip te krijgen 23 ECHTZZP, (december 2013) 24 ECHTZZP (maart 2014) Opleidingsaanbod sluit nog niet aan Vanuit het traditionele van het ambachtsvak zijn er ontzettend veel opleidingen niet alleen voor studenten, maar ook die door industrieën worden gegeven aan professionals, om te kunnen omgaan met innovaties en nieuwe producten. Een voorbeeld is de Microsoft Certified System Engineer, die alleen maar met deze software kan werken. Het opleidingsaanbod voor andere zzp ers kan via de reguliere onderwijsinstellingen plaatsvinden. Binnen de Hogescholen gaan geluiden op dat er lesgegeven moet worden in zelfredzaamheid. Zelfs sommige opleidingsinstellingen geven aan dat ze de afgeschafte algemene ondernemersvaardigheden diploma-eisen gewoon aanleren. Dat blijkt wel uit bijvoorbeeld de Rock Academie in Rotter- 26 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 27

15 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er dam, waar de muzikanten leren om op verschillende manieren een inkomen te vergaren en bewust gemaakt worden van het gegeven dat het combineren van bijvoorbeeld lesgeven en spelen in een band voor velen het businessmodel is om een inkomen te vergaren. Dat initiatief van de onderwijsinstellingen is nog lang geen gemeengoed. Veel instellingen worstelen met het fenomeen zzp. Uitgaande van het feit dat 12% 25 van de arbeidsmarkt uit zzp ers bestaat, is het zzp-schap een meer dan serieus alternatief dat een vaste plek moet krijgen in het onderwijsaanbod. Het is voor een student relatief simpel om aan de slag te gaan als zzp er en een trend die in het zoeken naar werk juist gestimuleerd moet worden, in onze optiek. Kennisnetwerken Vanuit de gesprekken met zzp ers hebben we meer beeld van de type netwerken waarin ze zich begeven. Vaak maken ze onderscheid in twee soorten netwerken: een netwerk van potentiële opdrachtgevers en een netwerk van gelijkgestemden. Het meeste contact met andere specialisten is bij netwerken (69%). De motivatie om naar een netwerk te gaan is voor 46% 26 het delen van kennis en ervaringen. Niet voor niets investeert een grote groep zzp ers jaarlijks in netwerken (26% > 500) 27. In een noodkreet van het OOZZP, een samengestelde groep van zzp-organisaties in Nederland, heeft een ruime vertegenwoordigende groep van zzp ers in een brief aan de Stichting van de Arbeid (zie pagina 45) gevraagd om ondersteuning van de zzp er. Omdat de eigen investeringen van zzp ers niet worden gezien als cofinanciering zit de boel op slot. De omdraaiing heeft al plaatsgevonden op Europees niveau, maar Nederland blijft hierin achter. Het is ruimschoots onderzocht wat de investeringsbereidheid is van zzp ers in opleiding en netwerken. Op basis van de cijfers is dat meer dan er voor werknemers beschikbaar wordt gesteld. Investeren in opleiding is een basisbehoefte voor de zzp ers. Er zijn beroepen die alleen maar als zzp er uitgevoerd kunnen worden. Dat benadrukt nogmaals de noodzaak van een maatschappelijk verantwoorde manier van positionering van de onderwijsbehoefte. Hoeveel euro besteed jij gemiddeld per jaar aan vakgerichte opleiding en/of cursussen? > % 19% Bron: ECHTZZP, (februari 2014) 18% 38% Waar heb jij het meeste contact over je vak met andere specialisten? Bij netwerken Bij opdrachtgever Kantoor Thuis Flexibele werkplek Horeca 69% 45% 22% 20% 15% Met een groep therapeuten (andere zzp ers) hebben we een gemeenschappelijke website opgericht met informatie over wat wij doen. We komen bij elkaar en houden vanuit de verschillende beroepsgroepen intervisie en bijeenkomsten, zodat we kwalitatief goed werk kunnen blijven leveren. Je leert van elkaar, en we kunnen hiermee een grote groep patiënten bereiken. 9% Bron: ECHTZZP, (maart 2014) 25 Bosch, N., Roelofs, G., Vuuren, D. van & M. Wilkens (2012). De huidige en toekomstige groei van het huidige aandeel zzp ers in de werkzame beroepsbevolking. CPB. 26 ECHTZZP, (juli 2013) 27 ECHTZZP, (februari 2014) Maria de Graaff, interview ECHTZZP, (augustus 2013) 28 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 29

16 Het ware gezicht van de zzp er Innovatie In een recent verschenen Engelse studie naar The role of freelancers in the 21st century British economy wordt de 21ste eeuw gekenschetst als de eeuw waarin het innovatieve vermogen dat bij de zelfstandigen aanwezig is, van grote betekenis is voor het bedrijfsleven. Het beeld bestaat dat menig zzp er zich niet ontwikkelt of opleidingen volgt. Het tegenovergestelde blijkt waar. Nauwgezet houdt de zzp er zijn vakkennis bij en ontwikkelt hij zijn sociale vaardigheden in de praktijk, waar bedrijven gretig gebruik van willen maken. De zzp er doet dat individueel of in samenwerking met vakgenoten, maar ook samen met opdrachtgevers. Iedereen ziet technologie als grootste beïnvloeding die het werk gaat veranderen. 28 Het is online, digitalisering en informatie die de boventoon voeren. Daarbij wordt opleiding, media en op afstand werken genoemd, maar ook automatisering van onderdelen van het werk (o.a. belasting, vertaling en overheidsbesparing). De innovaties als de zelfrijdende auto s en bijvoorbeeld Google Glass zijn niet genoemd. De dienstverlening en de online mogelijkheden zijn de innovaties waar zzp ers alert op zijn. Op grote schaal denkt 89% dat het werk zal toenemen of sterk zal veranderen als gevolg van innovaties. Het ware gezicht van de zzp er Ik zoek naar een middenweg tussen maatwerkproductie en mijn eigen creatie waar klanten nog wel de mogelijkheid hebben om een kleine aanpassing te kunnen doen. Barbara Teulings, interview ECHTZZP, (maart 2014) De opkomst van nieuwe technologieën als 3D-printing - die een hoger Do It Yourself gehalte meebrengen - laat ook zien dat talent en inzicht nodig blijft. Ook al kan iedereen straks zijn eigen kleding printen, dan zijn er nog steeds kledingontwerpers met skills nodig die de bestanden verkopen waarmee dat kan. Ervan uitgaande dat het verzinnen van een innovatie een individueel gegeven is dat samen in de markt gezet moet worden, maakt de passievolle krachten van een groepje zzp ers een vrije vorm die vooralsnog volledig ontkend wordt. Het geld dat geïnvesteerd wordt in innovatie komt zelden terecht bij zzp ers. Mijn startkapitaal is feitelijk het kunstenaarsnetwerk. Het kost niks, maar daar heb ik dertien jaar veel tijd in geïnvesteerd. 28 ECHTZZP, (december 2012) Mirjam Wintermans, interview ECHTZZP, (april 2014) 30 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 31

17 Het ware gezicht van de zzp er Financieel administratief Zzp ers hebben te maken met boekhouding, belastingen, verzekeringen en andere financiële zaken. Een van de conclusies uit bestaande rapporten is dat de zzp er zijn kennis over financiën en pensioen vaak te hoog inschat. Is het terecht dat hij een stempel opgedrukt krijgt dat hij onvoldoende financieel inzicht heeft? Of wordt het hem vanuit de wetgeving en politiek en door financieel dienstverleners te moeilijk gemaakt om een goede afweging te maken? In dit hoofdstuk worden drie (on)zekerheden behandeld: pensioen, arbeidsongeschiktheid en hypotheekverstrekking. (Collectief) Pensioen Pensioen is een maatschappelijk kapitaal waarbij de complexiteit van het product en het gebrek aan automatisme zorgt voor een discriminatie van heel veel groepen kleine ondernemers, ook binnen het MKB, daar waar het geen directeur grootaandeelhouder betreft. Het is dan ook verwonderlijk dat pensioen gekoppeld wordt aan de zzp ers als probleem; pensioen is een Nederlands maatschappelijk probleem en wel een van methodes en vergrijzing. De zzp er doet te weinig aan pensioen, is de conclusie uit vele onderzoeksrapporten. Vervolgens loopt de discussie of er een verplichtstelling van pensioen moet komen, maar die mening wordt niet breed gedeeld 29. De pensioendiscussie voor zzp ers heeft te maken met de marktwerking en niets anders. Als de zzp er zijn pensioen mag opbouwen in de tweede peiler (alsof hij werknemer is van een onderneming), dan betekent dat ook dat zzp ers hun pensioen meenemen naar hun eigen pensioenfonds als dat beter is dan dat bij de pensioen bij eerder opgebouwde werkgevers. Pensioen is geen zekerheid. Hoewel het verkocht wordt en werd als een zekerheid wordt het met hetzelfde gemak afgebroken waar je bij staat. 29 ECHTZZP, (november 2013) Individuele reactie op ECHTZZP, (november 2013) Misschien is pensioen wel het enige dossier waar de zzp ers tot grote angsten oproepen bij de machtigste lobbyorganisaties van Nederland. Kan een uitgeleide van alle pensioengelden van zzp ers leiden tot het omvallen van enkele grote spelers in de pensioenwereld? Toch is het volstrekt helder: 1e peiler pensioen AOW 2e peiler pensioen opgebouwd in de onderneming 3e peiler pensioen het extraatje Uit de reacties komen geluiden over een verhoging van de AOW en een collectief pensioen voor zzp ers. Dat blijkt in de praktijk niet zo makkelijk te organiseren. Pensioen is van origine een contract tussen werkgever en werknemer, en de steeds groter wordende groep zzp ers past niet in dit plaatje. De huidige regelingen zijn niet flexibel en als er even geen geld is vervallen gelijk allerlei dekkingen. Dat is waar veel zzp ers over struikelen, want de inkomsten zijn nou eenmaal niet elke maand hetzelfde. Komt er ooit een flexibele pensioenoplossing? Zo niet, dan rest niets anders dan te blijven werken. Voor de zzp ers beslist geen schrikbeeld, blijkt uit de meningen van de geïnterviewde zzp ers. Ze verwachten dat zij voor altijd zzp er zullen blijven. Zij veronderstellen dat tegen die tijd er geen pensioen meer is en vinden het zonde om in dit niet werkende systeem te investeren. Sorry, ben zzp er geworden voor de vrijheid, niet om er rijk van te worden of een pensioen op te bouwen... Daarnaast, ik zie me op m n 65ste echt niet alles neerleggen en stoppen met werken. Stel jij neemt deel aan een pensioenregeling voor zzp ers, wat vind je het allerbelangrijkste dat geregeld moet zijn? 33% Zekerheid Bron: ECHTZZP, (november 2013) 17% Flexibiliteit Bron: individuele reactie op ECHTZZP, (november 2013) 8% Waardevast 7% Niks, regel het zelf 6% Geen idee 6% Lage kosten 4% Transparantie 4% Basisinkomen 4% Goed rendement 3% Vrijheid 3% Nabestaandenpensioen 5% Overig 32 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 33

18 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er (Collectief) Arbeidsongeschiktheid sociaal verzekeringsysteem Het eerste wat zzp ers zeggen over arbeidsongeschiktheid, is dat het duur is om te verzekeren. Meer dan de helft kan het zich financieel toch veroorloven om dit risico af te dekken 30. Vaak wordt het gezin moet door gaan als ik wegval genoemd als reden om een arbeidsongeschiktheidsverzekering af te sluiten. Het deel van de zzp ers dat onverzekerd rondloopt, kan het niet betalen. Of zeggen geen verzekering nodig te hebben, omdat het salaris van de partner alleen al voldoende is. Tot slot heb je de zeer positief ingestelde zzp ers die vinden dat de kans op langdurig ziekte of arbeidsongeschiktheid zo klein is, dat mocht er toch iets gebeuren er vast een andere uitweg is. Op de vraag welke risico s zzp ers collectief willen verzekeren, kregen wij als antwoord: breng iedereen terug naar een betaalbare (collectieve) arbeidsongeschiktheidsverzekering (63%). Het begrip collectief moet nader onderzocht worden, want in het kader van de wet van de grote getallen liggen hier toch de kansen voor de verzekeringsmaatschappijen in Nederland. Is het dan niet aan de verzekeringsmaatschappijen om beroepscollectieven te stimuleren om het sociale verzekeringssysteem voor zzp ers commercieel te ondersteunen? Of moeten we eerder denken aan een maatschappelijk rekening-courant, wel geregeld door de overheid die rekening houdt met de positie van de arbeidsongeschikte zzp ers? Een jarenlange langdurige samenwerking kan abrupt eindigen door een ziekte, waarbij na de vervanging de zakelijke relatie met de klant/opdrachtgever niet meer bestaat. Een tweede groep waar sociale zekerheden relevant voor zijn, betreft de groep zzp ers die werken in een schijnconstructie of zichzelf voor een te laag tarief in de markt zetten. Buiten het verdringingsaspect waar vakbonden en uitzendbureaus zich in dit soort gevallen druk over maken, kan het verstandiger zijn voor deze zzp ers om onder een uitzend-cao te gaan werken. Het beroepsgroepenidee van het NCSI (zie pagina 71) is dusdanig kansrijk dat schijnconstructies gewoon reguliere constructies worden, onderhandelbaar binnen een collectieve sociale context. Kopen of huren? In de actualiteit speelt dat hypotheken voor zzp ers maar moeilijk te regelen zijn, terwijl 79% 31 aangeeft een eigen woning te willen kopen. De meest genoemde argumenten op een rijtje: Fijn om iets in eigendom te hebben; Pensioen voor later; Lagere maandlasten dan bij huren; Meer vrijheid. Welke risico s zou je graag door middel van een collectieve aanpak willen verkleinen? Voor 85% van de zzp ers in de onderzoeksgroep geldt dat ze al in bezit waren van een koophuis voordat ze zzp er waren en geen moeilijkheden hebben ervaren. Meer onderzoek is dus gewenst om zicht te krijgen op de problematiek van de huidige woningmarkt voor zzp ers die een huis willen kopen of huren. Een grote belemmering die genoemd wordt door zzp ers met betrekking tot kopen, is dat ze te weinig inkomsten hebben (29%) 32. Ziekte/Arbeidsongeschiktheid (arbeidsongeschiktheid) 63% Verlies van inkomen (inkomensrisico) 32% Ongelukken bij jezelf (overlijdensrisico/ongevallenrisico) 21% In 2013 heeft het Platform Zelfstandig Ondernemen aandacht gevraagd voor de problematiek rondom de hypotheekverstrekking voor zzp ers. De minister voor Conflicten met klanten (rechtsbijstandrisico) 18% Wonen en Rijksdienst heeft als antwoord daarop in een brief aan de Kamer Niet betalende klanten (kredietrisico) 14% aangegeven breed onderzoek uit te voeren naar de positie van zzp er en flexwerkers Ongelukken bij jouw klanten (aansprakelijkheidsrisico) 12% op de woningmarkt. De minister schrijft ook in deze brief dat hypotheek- Verlies van vermogen (vermogensrisico) 9% verstrekkers een eigen risicoafweging maken in hoeverre ze gebruik maken van de geboden mogelijkheden en derhalve er meer inzicht moet komen in welke Verlies van computer of inventaris (schade/diefstal) 5% mate hypotheekverstrekkers gebruik maken van de mogelijkheden die er zijn om Geen 22% hypotheken te verstrekken aan zzp ers. Op een pilot van ABU en VEH na zijn er geen onderzoeksresultaten bekend gemaakt. Bron: ECHTZZP, (april 2014) 30 Resultaat op basis van 50 interviews met zzp ers (ECHTZZP, ) 31 ECHTZZP (november 2013) 32 ECHTZZP (juli 2013) 34 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 35

19 Het ware gezicht van de zzp er Welzijn en sociale inzet Onderzoek 33 heeft aangetoond dat zzp ers meer tevreden zijn met hun werk dan werknemers in loondienst. Variatie in werk, vrijheid en flexibiliteit spelen hierin een belangrijke rol. Dit hoofdstuk gaat over het welzijn en de maatschappelijke betrokkenheid van zzp ers. Tevredenheid en welzijn In 2013 is onderzoek gedaan naar welzijn en werktevredenheid van zelfstandige professionals en de scores hieruit zijn gevormd tot een ZZP-index. De ZZP-index is overgenomen van een wetenschappelijk onderzoek 34, in 2009 ontworpen door prof. dr. Tui McKeown verbonden aan de Monash Universiteit Australië en is in 2013 beschikbaar gesteld aan KIZO. De index omvat een vijftal categorieën die de algehele houding vastleggen tegenover het werken als zelfstandig professional. Aan het onderzoek hebben 320 zzp ers meegedaan, waaronder 55% handwerkers (vak- en ambachtswerkers) en 45% kenniswerkers. Welzijn Voor de kenniswerker sluit de eerdere werkervaring beter aan op de toekomstige professie (88%) dan voor de vakmensen (65%). Daarbij vindt bijna 90% van de vakmensen dat zij grotendeels of volledig voldoen aan de eisen die het werk aan ze stelt. Dit percentage ligt voor de kenniswerkers een paar procentpunten hoger. Deze groep behaalt ook vaker de gestelde doelstellingen in het werk (73% kenniswerkers tegenover 67% vakmensen). De score op welzijn is zowel voor de vakmensen als kenniswerkers een 8,3 uit 10. Welk dier beschrijft het beste jouw profiel als zzp er? Tevredenheid Zowel de kenniswerkers als de vakmensen zijn tevreden met hun zelfstandig ondernemerschap en de huidige werkzaamheden als zzp ers. De vakmensen (39% is altijd enthousiast) zijn iets enthousiaster over hun werk dan de kenniswerkers (26% is altijd enthousiast), maar in zijn geheel genomen zijn beide groepen gelukkig en gaan zonder tegenzin aan het werk. 11% van de vakmensen denkt er wel eens over na om te stoppen tegenover 14% van de kenniswerkers. Niet omdat ze ongelukkig zijn met het werk wat ze doen, maar het in deze tijd moeilijk is om voldoende opdrachten en inkomen te generen. 55% van de kenniswerkers heeft minder opdrachten dankzij de financiële crisis. Voor vakmensen ligt dit percentage op 47%. De score op tevredenheid is zowel voor de vakmensen als kenniswerkers een 6,9 uit 10. In het onderzoek naar tevredenheid en welzijn is gevraagd welke eigenschappen het beste bij de zzp er past. 56% van de vakmensen (V) beschrijft zichzelf als harde werker, gepassioneerd en loyaal. 21% vertoont de eigenschappen van een kameleon: flexibel en snel. De groep kenniswerkers (K) is verdeeld in hoe hij/ zij zichzelf ziet. 31% ziet zich als een harde werker, gepassioneerd en loyaal, 30% is flexibel en snel en 25% zegt de eigenschappen te bezitten van een tijger: krachtig, energiek en gericht op nieuwe kansen. V: 13% K: 8% V: 56% K: 31% V: 15% K: 25% V: 21% K: 30% Tijger: krachtig, energiek en gericht op nieuwe kansen Kameleon: flexibel en snel Pauw: op velerlei gebied erkend en bewonderd, sterk profiel Hond: harde werker, gepassioneerd en loyaal 33 Ybema, J. F., Preenen, P., Koppes, L., De Vroome, E. & F. Leijten (2013). Vergelijking van de arbeidsomstandigheden en inzetbaarheid van zzp ers en werknemers Hoofddorp/Heerlen: TNO. 34 The Entity Solutions Ipro Index, een jaarlijks terugkerend onderzoek onder zelfstandige professionals (kenniswerkers) in Australië. In 2013 hebben 379 respondenten meegedaan aan het Australische onderzoek. Bron: KIZO-ZZP-index, (oktober 2013) 36 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 37

20 Het ware gezicht van de zzp er Het ware gezicht van de zzp er Maatschappelijke betrokkenheid Een kort onderzoek vanuit KIZO liet zien dat vele zzp ers actief zijn in het maatschappelijk verkeer en hun identiteit en netwerk ontlenen aan een actieve rol in de maatschappij (84%). Er komt een ambitie en drive boven die verder gaat dan alleen maar geld verdienen. Het zit hem in het toevoegen van waarde en zingeving. Heeft het werk dat ik doe zin en hoe verhoog ik het maatschappelijk kapitaal? De uitkomsten van het onderzoek naar het maatschappelijk human capital van zzp ers zijn zeer kansrijk. Maatschappelijk ondernemen 18% Ik heb geen / onvoldoende opdrachten 29% 81% Ik wil een actieve rol spelen in de maatschappij 88% 30% 38% Ik krijg een vergoeding vergelijkbaar met mijn huidige uurtarief Ik krijg hiervoor een opleiding en doe nieuwe kennis op 22% 33% Ik ben maatschappelijk actief om aan het werk te blijven. Ik kan thuis zitten wachten tot mijn vrouw van werk komt, maar ik kan ook andere organisaties helpen door mijn expertise in te zetten. Bron: ECHTZZP, (oktober 2013) Walter van Tiel, interview ECHTZZP, (april 2014) 38 De ZZP-Maatschappij De ZZP-Maatschappij 39