Schetsboek Afsluitdijk

Transcriptie

1 November 2010 Schetsboek Afsluitdijk Schetsboek Afsluitdijk - November

2 2

3 Schetsboek Afsluitdijk November 2010 Locatie: a/b MS Regina Andrea, Kornwerderzand Datum: 17 november 2010 Onderwerp: Methode: Organisatie: Versterking Afsluitdijk in combinatie met verbetering biodiversiteit Schetsschuit van Dienst Landelijk Gebied Waddenvereniging Schetsboek Afsluitdijk - November

4 4

5 Schetsboek Afsluitdijk November Inleiding 2. Presentaties 3. Drie teams, twee rondes 4. Schetsronde 1: Situatie- en probleemschets Het IJsselmeer De Afsluitdijk De Waddenzee 5. Schetsronde 2: Oplossingen Oplossingsrichtingen voor het hele gebied Detailoplossingen voor een brakwaterzone en vismigratie Detailoplossingen voor veiligheid 6. Conclusies 7. Slot 8. Colofon Bijlage: Deelnemers schetsschuit Schetsboek Afsluitdijk - November

6 6

7 1 Inleiding De Afsluitdijk is na ruim 75 jaar toe aan een grondige opknapbeurt: scherpere veiligheidseisen, een stijgende zeespiegel en hogere waterstanden op het IJsselmeer vragen om dijkversterking en extra spuicapaciteit. Over de manier waarop dit kan worden bereikt, wordt al jaren gedacht. Diverse consortia brachten plannen uit, er vond publieksparticipatie plaats, er verscheen een milieueffectrapportage en een 'Kosten Effectiviteits Analyse' worden elk moment verwacht. Binnenkort wil de overheid knopen doorhakken en een voorkeursbeslissing nemen. In de aanloop naar de besluitvorming wil de Waddenvereniging zoeken naar oplossingen voor een veilige Afsluitdijk. Het moment om de ecosystemen van de internationaal beschermde natuurgebieden aan weerszijden van de dijk te verbeteren. Daarvoor organiseerde de Waddenvereniging een Schetsschuit Afsluitdijk op woensdag 17 november 2010, te Kornwerderzand. De resultaten en conclusies zijn op 25 november 2010 gepresenteerd aan het Bestuurlijk Overleg Afsluitdijk in Den Haag. De zon staat nog laag aan de horizon, als de eerste deelnemers van de schetsschuit de loopplank van de Regina Andrea betreden. De Schetsschuit Afsluitdijk vindt plaats aan boord van deze voormalige kokkelvisser, met zicht op de Afsluitdijk. Zo n 25 deelnemers zijn aanwezig, vanuit verschillende organisaties en met verschillende expertises (zie bijlage A voor deelnemerslijst). De leiding van de Schetsschuit is in handen van Dienst Landelijk Gebied. De Regina Andrea ligt afgemeerd in het IJsselmeer, het grootste zoetwater laaglandmeer van Europa. Aan de noordzijde van de dijk ligt de Waddenzee, een uniek werelderfgoed. De eilanden en wadplaten hebben zich gedurende eeuwen op natuurlijke wijze gevormd en vormen een natuurlijke klimaatbuffer voor Noord-Nederland. Nu het klimaat aan het veranderen is en de zeespiegel mogelijk flink gaat stijgen, is het een belangrijke vraag hoe we de veiligheid kunnen behouden. Kunnen we daarbij ook gebruik maken van de natuurlijke processen die het gebied eeuwenlang zijn veerkracht gaven? En welke kansen biedt het opknappen van de sluiscomplexen bij het herstel van de biodiversiteit? Deze vragen staan centraal tijdens de Schetsschuit Afsluitdijk. Er worden oplossingen gezocht voor de veiligheidsopgave voor de Afsluitdijk, het opknappen van de sluiscomplexen bij Kornwederzand en Den Oever en de gevorderde plannen voor een extra spuicomplex. De uitkomsten van deze schetsschuit zijn ook relevant voor het Deltaprogramma Wadden en het Deltaprogramma IJsselmeergebied. Voorliggend Schetsboek beschrijft de resultaten in beeld en tekst. De Schetsschuit Afsluitdijk is de vierde schetsschuit in een serie van zes die de Waddenvereniging organiseert binnen het programma Samen werken aan Klimaatbuffer Wadden. De Waddenvereniging wil middels de schetsschuiten bereiken dat de beschikbare kennis wordt gedeeld tussen betrokken wetenschappers, beheerders en geïnteresseerde belanghebbenden. Gezamenlijk werken de deelnemers aan adaptatiemogelijkheden. Daarbij wordt gezocht naar combinaties van veiligheid-natuur-recreatie-energieeconomie en naar mogelijkheden van het benutten van natuurlijke processen. Het uiteindelijke doel is om draagvlak te krijgen voor de toepassing van de natuurlijke klimaatbuffer gedachte in het waddengebied. De schetsschuit is een werkwijze die is ontwikkeld door Dienst Landelijk Gebied (DLG). Partijen komen in ateliervorm bij elkaar en wisselen in teams kennis en belangen uit. Samen scherpen zij in korte tijd de ruimtelijke inrichtingsopgave aan. Schetsenderwijs worden ontwikkelingsrichtingen in beeld gebracht en besproken, op basis waarvan bestuurders en betrokkenen in het gebied heldere keuzes kunnen maken. Wim Boetze van DLG: De methode werkt als een magneet. Zonder kaart wordt het een vergadering, waarin abstracte ideeën worden uitgewisseld, nu kun je lange tijd de aandacht vasthouden. Zaken worden meteen duidelijk en kansen worden zichtbaar. Deze bottum-up aanpak is heel sterk. Schetsboek Afsluitdijk - November

8 8

9 2 Presentaties Natuurlijke Klimaatbuffer Wadden - Anky Woudstra Nederland staat voor de opgave om zich voor te bereiden op een snelle verandering van het klimaat. Het wordt warmer, de zomers worden droger en de winters juist natter en vaker dan nu zal de regen als hevige stortbuien vallen. Bovendien krijgen de rivieren vaker te maken met hoge of juist lage rivierafvoeren en gaat de zeespiegel extra snel stijgen. Om de gevolgen van die ontwikkelingen op te vangen, ontwikkelde de Waddenvereniging samen met andere natuurorganisaties het concept natuurlijke klimaatbuffers. Veel van deze veranderingen zijn niet precies te voorspellen, maar dat klimaatverandering nogal wat gevolgen voor het waddengebied zal hebben, is wel duidelijk. De waterstanden worden hoger en de golven zullen met meer kracht op de kust beuken. Daardoor krijgen de dijken en ook de Afsluitdijk het zwaarder te verduren. Bij sterkere zeespiegelstijging wordt de zandhonger van de Waddenzee groter en dreigen kwelders te eroderen en wadplaten te verdrinken. Deze ontwikkelingen vragen om goed doordachte maatregelen om zowel de veiligheid te garanderen als de unieke natuurwaarden van het werelderfgoed Waddenzee te behouden. En het betekent ook nu beginnen, zodat straks geen dure, technische oplossingen nodig zijn, die ook meer risico met zich brengen. Natuurlijke klimaatbuffers De Waddenvereniging pleit ervoor om veiligheid en natuur te combineren. Meer ruimte bieden aan natuurlijke processen die het (wadden)landschap hebben gevormd, zal de veerkracht en robuustheid van het gebied vergroten. De natuur kan zo worden ingezet om gebieden klimaatproof te maken, waarbij er tegelijkertijd ruimte is voor andere vormen van gebruik zoals recreatie of energieopwekking. Juist de integrale benadering en het combineren van functies biedt kansen in het drukke Nederland. Natuurlijke klimaatbuffer Wadden In het waddengebied kunnen de volgende maatregelen bijdragen aan klimaatbestendigheid: Zandsuppleties: deze vormen een belangrijke zandbron, ook voor de Waddenzee. Dynamisch kustbeheer: via kerven en washovers kunnen wind en zee sediment verplaatsen en afzetten. Daardoor kunnen delen van de eilanden langzaam ophogen. Herstel van biobouwers: zeegras of mosselbanken vangen slib in en zorgen ervoor dat de Waddenzee beter kan meegroeien met een stijgende zee. Bovendien zorgen ze ervoor dat de golven energie verliezen. De ontwikkeling van vooroevers: door het stimuleren van de natuurlijke aanslibbing van kwelders ontstaat een klimaatbuffer voor de dijken. Het (deels) openen van afgesloten zeearmen: voor herstel van zoet zoutgradiënten. Natuurlijke klimaatbuffer Afsluitdijk De aanleg van de Afsluitdijk in 1932 heeft ervoor gezorgd dat getijstromingen zijn verlegd naar het noorden en het getijverschil is toegenomen. Kwelders langs de westkust van Friesland erodeerden en het sedimenttransport in de Westelijke Waddenzee nam toe. In veel geulen langs de Afsluitdijk zette zich extra sediment af, maar bij de zeegaten sleten de geulen juist diep uit. Het systeem is op zoek naar een nieuw evenwicht maar heeft dit na 75 jaar nog niet gevonden. Al in 2007 heeft de Waddenvereniging een studie gedaan naar verschillende opties voor het toepassen van de klimaatbuffer gedachte op de Afsluitdijk. Naast een nulvariant onderzocht de vereniging de mogelijkheden voor een overslagbestendige dijk, de aanleg van vooroevers, een dubbele dijk, de ontwikkeling van een groot en klein brakwaterbekken, een open estuarium, een verlengde IJsselmonding en de aanleg van een stormvloedkering. Conclusie was dat de Afsluitdijk als stormvloedkering in combinatie met een verlengde IJsselmonding, een groot deel van de negatieve gevolgen van de aanleg van de Afsluitdijk ongedaan kan maken. Deze optie is momenteel niet haalbaar, maar biedt misschien wel inspiratie voor deze Schetsschuit. Het is vandaag de vraag wat er wel gerealiseerd kan worden, rekening houdend met: Een veilige Afsluitdijk, inclusief kunstwerken; Meerwaarde voor het ecosysteem van Waddenzee en IJsselmeer; Meerwaarde voor andere belangen; Financiële meerwaarde; Bijdrage aan Natura 2000 doelen; Geen frustratie van toekomstige ontwikkelingen. Schetsboek Afsluitdijk - November

10 10

11 2 Enkele ecologische aspecten van de Westelijke Waddenzee - Martin Baptist Sinds de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 zoekt de Westelijke Waddenzee nog steeds naar een nieuw morfologisch evenwicht, dat wil zeggen naar een nieuwe balans tussen het water en de bodem. De Westelijke Waddenzee kan worden ingedeeld in drie kombergingsgebieden: het Marsdiep, het Eierlandse gat en de Vlie. Opvallend is dat het Marsdiep weinig droogvallende wadplaten en kwelders kent ten opzichte van andere kombergingsgebieden in de Waddenzee. In de Vlie is dit areaal juist relatief groot. De rol van kwelders Kwelders beperken de golfoploop bij stormvloed. In de Duitse en Deense Waddenzee worden kwelders als onderdeel van de zeewering beschouwd en meegenomen in de toetsing. Bij dijken met een brede kwelder ervoor, blijken golven minder hoog op te lopen. Dit blijkt onder andere uit metingen van de hoogte van de veekrand langs de Groninger kust, na het hoogwater van 1 november 2006 ( de Allerheiligenvloed ). Dat kwelders de energie van golven dempen is overigens alleen het geval als de waterdiepte minder dan twee maal de golfhoogte bedraagt. Bij stormvloed, als het water hoog staat, werken kwelders dus niet als golfbreker. Kwelders zijn in staat door de interactie van opslibbing en plantengroei zeespiegelstijging of bodemdaling te volgen. Het gaat daarbij om een snelheid van 0,5 tot 1 cm per jaar voor de eilanden en 1 tot 2 cm per jaar voor de vastelandkust (Dijkema et al. 1990; Dijkema 1997; Tabel 2.2). Het afgezette sediment wordt in de pionierzone met voornamelijk éénjarige planten en een geringe vegetatiebedekking maar weinig beschermd. Daardoor is hier netto minder sedimentatie dan op de hogere kwelder en kan er kliferosie optreden. Voor kwelders is ruimte nodig. Goede kwelders hebben een oppervlak nodig van minimaal 500 hectare, vanwege kwetsbaarheid, biodiversiteit en cyclische verjonging. Door bedijking van kwelders, wadplaten en sublitorale delen in de 19e eeuw, is er in de Westelijke Waddenzee relatief weinig kwelderareaal, laat staan kwelders met een omvang van 500 hectare. Voor nieuwe kweldervorming liggen de sublitorale delen vooralsnog te laag. Dat hangt samen met het geringe getijverschil, de invloed van de wind en de Afsluitdijk. Alleen op het balgzand (voor het Amstelmeer) is er (kans op) natuurlijke kweldervorming. Uitbreiding kwelderareaal Over de aanleg van een kwelder als middel voor kustverdediging wordt vaak erg gemakkelijk gesproken. Maar wat hierbij wordt aangelegd is een buitendijkse vooroever en daarmee heb je nog geen kwelder. Een kwelder is het resultaat van langjarige natuurlijke interacties tussen geomorfologische, fysische en biologische processen. Het proces van kweldervorming kan wel worden gestuurd, bijvoorbeeld met behulp van biobouwers. Het is echter nog niet goed bekend hoe duurzaam dat is. Uit eerder onderzoek blijkt dat mosselbanken weliswaar de aanslibbing bevorderden, maar dat het slib slap was en instabiel. Het spoelde gemakkelijk weer weg. Bij de aanleg van vooroevers zijn de belangrijkste vragen: ten koste waarvan gaat het? Willen we dit wel echt en wat is de meerwaarde als het gaat om kustverdediging? En waar zijn er mogelijkheden om dit natuurlijke proces te stimuleren? Martin Baptist is als ecoloog werkzaam bij Imares op Texel. Als onderzoeker en adviseur is hij gespecialiseerd in estuariene milieus. Naast zijn werk voor Imares is Martin Baptist lector Marine ecosystems management aan de Van Hall Hogeschool in Leeuwarden. Schetsboek Afsluitdijk - November

12 2 Geleidelijke zout-zoet overgang Afsluitdijk - Ruurd Noordhuis Leg een brak tussenmeer aan met ondieptes en moerassen, afgescheiden van het IJsselmeer door een dam. Dat idee komt in verschillende plannen voor de Afsluitdijk naar voren, zoals in Natuurlijk Afsluitdijk en WATERmachine. Deltares kreeg de vraag te onderzoeken hoe de natuurfunctie van een brak tussenmeer, met een doorlaatwerk naar de Waddenzee en een inlaatwerk vanuit het IJsselmeer, kan worden geoptimaliseerd. Zoutgehalte Voor de aanleg van de Afsluitdijk werd de saliniteit in de Zuiderzee bepaald door oprukkend zout getij en de aanvoer van zoet rivierwater. Na de afsluiting zie je dit nog terug in de vegetatie. Het zuidwestelijke deel van de voormalige Zuiderzee (het Markermeer en IJmeer) heeft een brakke flora en fauna. Hier zijn nog brakwatersoorten uit de Zuiderzeenog aanwezig, zoals de Slijkgarnaal (Corophium lacustre) en de Lijnpissebed (Cyathura carinata). In het oostelijk deel is een zoete flora en fauna te vinden en in het noorden relicten van de vroegere estuariene flora en fauna. Brak binnenmeer kansrijk? Het creëren van een brak binnenmeer met meerwaarde voor de natuur ziet Deltares als weinig kansrijk. De processen zijn niet natuurlijk en het water staat stil. Deltares pleit ervoor om de aandacht in plaats daarvan te richten op het verbeteren van de mogelijkheden voor visintrek. Dat sluit bovendien aan bij de plannen voor een nieuwe spuisluis. Hierbij is het belangrijk om een stabiele zouttong te creëren, zowel horizontaal als verticaal. Het proces van zoutinstroom van Waddenzee naar IJsselmeer is gunstig voor vissen, vooral als deze iets verder het IJsselmeer indringt, zodat vissen niet direct weer terug worden gespuid. Modellering van zoutwater tongen achter de sluiscomplexen laat zien dat het zoute water zich verzamelt in de diepere geulen en zich niet verder in het IJsselmeer verspreidt. Ruurd Noordhuis is ecoloog en werkzaam bij Deltares in Delft. Deze presentatie is voorbereid met zijn collega s Menno Genseberger en Pascal Boderie. Weinig diversiteit aan habitats Sinds de jaren 80 gaan de aantallen van diverse vogelsoorten achteruit. Er is een neergaande trend zichtbaar voor onder andere Zwarte Stern, Toppereend, Tafeleend, Nonnetje, Kuifeend, Grote Zaagbek, Fuut en Brilduiker. De kern van het probleem is de lage diversiteit aan habitats. Om de diversiteit te vergroten moeten inrichtingsmaatregelen worden genomen, zoals het creëren van ondiepten en land-water overgangen en het verbeteren van de connectiviteit. 12

13 2 IJsselmeer in de breedte - Mennobart van Eerden Rijkswaterstaat is beheerder van het IJsselmeer: een groot zoetwater laaglandmeer in het stroomgebied van de Rijn. De grote hoeveelheden kranswier en fonteinkruid, de driehoeksmossel en de spiering hebben een grote aantrekkingskracht op heel veel trekvogels. Het gebied is daarom aangewezen als internationaal waardevol vogelgebied. Maar het ecosysteem staat onder druk en veel soorten gaan in aantal achteruit. Voor herstel van natuurwaarden is het IJsselmeergebied gebaat bij natuurontwikkeling. De schaal en de daarmee samenhangende gradiënten en dynamiek zijn bepalend voor een robuust ecosysteem. Trends Een belangrijke trend in het IJsselmeergebied is de afname van verschillende soorten watervogels sinds de jaren 80 van de vorige eeuw. De afname is het grootst in het IJmeer, gevolgd door het Markermeer en het IJsselmeer. Dat kan samenhangen met de achteruitgang van het aantal Spieringen en Driehoeksmossels. Andere trends in het IJsselmeergebied: Sommige watervegetaties herstellen zich, met soorten als Schedefonteinkruid, Doorgroeid Fonteinkruid, Sterkranswier en Charakranswier. De concentratie van fosfaat is afgenomen sinds de jaren 70. Dat hangt samen met de nationale aanpak van eutrofiëring. Water én land De natuur van het open water kan niet los worden gezien van het land. De Oostvaardersplassen bijvoorbeeld zijn een hele belangrijke factor voor de natuur in het IJsselmeergebied. Het rietmoeras vormt een ware jungle voor watervogels. Een belangrijke factor daarbij is de schaal, die bepaalt hoe het moeras in ecologisch opzicht functioneert. Kolonievogels komen alleen voor in uitgestrekte systemen. Een andere belangrijke factor is het relatief hoge waterpeil. De hoge waterstand is belangrijk voor de rietbewoners; nat rietland is namelijk favoriet. Bovendien heeft de waterstand invloed op begrazing, door onder meer insecten en ganzen. Kenmerkend voor de Friese IJsselmeerkust is het oude buitendijkse land, zoals de Makkumerwaard en de Workumerwaard. Het zijn belangrijke natuurgebieden, met onder andere rietlanden, schrale hooilanden en biezenvelden. In het water, parallel aan de kust, liggen een aantal natuurlijke eilanden. Deels is de ontwikkeling daarvan versterkt door natuurontwikkelingsprojecten. In het IJsselmeer liggen ook enkele volledig voor natuur aangelegde eilanden, zoals de Kreupel. Dit is een succesvol voorbeeld van natuurontwikkeling. Het is een complex van 15 eilanden en totaal 70 hectare, verschillend in grondsoortsamenstelling. Met 7000 paren visdieven vormen de eilanden thans de grootste broedplaats in Europa. Om een goed voorbeeld te geven van echt grootschalige natuurlijke landwaterovergangen moeten we naar het buitenland, Lake Peipsi, op de grens tussen Rusland en Estland. Lijkt qua grootte en ecologische processen op het IJsselmeer. De rijke overgangen tussen water en land bieden een leefomgeving voor allerlei soorten planten en dieren. Schetsboek Afsluitdijk - November

14 Toekomst De toekomstmogelijkheden voor het IJsselmeergebied verschillen per compartiment. Dat zijn delen van het watersysteem, die zijn ontstaan door de aanleg van dammen zoals de Houtribdijk, de Oostvaardersdijk en de Afsluitdijk. Een voorbeeld van een toekomstbeeld is ontwikkeld voor het Markermeer, in het kader van het project toekomst Markermeer-IJmeer (TMIJ). Dit toekomstbeeld bestaat uit grootschalige moerasontwikkeling. Ook voor de andere compartimenten pleit Van Eerden voor de versterking van moerassige oevers, voor behoud van open water, en voor het creëren van een brakwaterzone langs de Afsluitdijk. Voor een robuust ecosysteem en de daarmee samenhangende gradiënten en dynamiek is het belangrijk dat de natuurontwikkeling op zo groot mogelijke schaal plaatsvindt, aldus Van Eerden. Mennobart van Eerden is bioloog en senior adviseur natte gebieden bij Rijkswaterstaat Waterdienst in Lelystad. 14

15 3 Drie teams, twee rondes Breng in kaart welke problemen er rond de Afsluitdijk spelen: nu én in de toekomst, bij een veranderend klimaat. Kijk hierbij naar de dijk zelf, naar de Waddenzee en naar het IJsselmeer. En verken mogelijke oplossingen voor die problemen, in combinatie met het vergroten van de waterveiligheid. Centrale vraag daarbij is: hoe kunnen natuurlijke processen en herstel van natuurwaarden helpen bij een veilige inrichting van de Afsluitdijk? Deze opgaven krijgen de deelnemers van de schetsschuit mee. Ze werken in drie teams, elk onder leiding van een landschapsarchitect van DLG, in twee schetsrondes. Als basismateriaal maken de teams gebruik van divers kaartmateriaal en (lucht)foto s. Ronde 2 In een tweede schetsronde schetsen de deelnemers verschillende oplossingsrichtingen voor een veilige en klimaatbestendige Afsluitdijk én voor verbetering van de sluiscomplexen. De opgave daarbij is dat deze oplossingen ook meerwaarde bieden voor de grote, internationaal beschermde natuurgebieden aan weerszijden van de dijk en dat er zoveel mogelijk synergie wordt gezocht met andere vormen van gebruik. Hoofdstuk 5 van dit schetsboek doet verslag. Ronde 1 Tijdens de eerste schetsronde gaan de trossen van de Regina Andrea los, voor een vaartocht op het IJsselmeer. Het schetsen vindt al varend plaats met prachtig uitzicht op de Afsluitdijk. In deze ronde brengen de teams het watersysteem van de Waddenzee en het IJsselmeer in beeld. Hoe is de morfologische situatie, welke natuurlijke processen spelen een rol en welke natuurwaarden zijn er te vinden. Verder bespreken de deelnemers welke problemen er spelen en wat de impact van klimaatverandering is. De resultaten van deze ronde zijn te lezen in hoofdstuk 4 van dit schetsboek. Schetsboek Afsluitdijk - November

16 16

17 4 Schetsronde 1: Situatie- en probleemschets Alle drie teams zijn het er over eens. De aanleg van de Afsluitdijk heeft geleid tot twee verschillende watersystemen, met verschillende dynamiek en knelpunten. Dat is ook te zien aan het geulensysteem in de Waddenzee en het IJsselmeer, dat niet meer op elkaar aansluit. Gemeenschappelijk probleem is het ontbreken van een stabiele zoetzout overgang en brakke milieus. Daardoor is de diversiteit aan habitats relatief laag en ontbreken cruciale soorten. Bovendien belemmert het de vismigratie en is de zoetwaterschok voor het bodemleven in de Waddenzee ongewenst. Zuid-Holland. Tenslotte is het water belangrijk om verdroging van veendijken tegen te gaan. heeft een tegennatuurlijk waterpeil: in de zomer wordt het peil hoog gehouden om de zoetwatervoorraad op peil te houden, in de winter wordt het peil laag gehouden om zoveel mogelijk neerslag en rivierafvoer te kunnen bergen. heeft een verstoorde morfologie en bodemopbouw. De morfologische processen zijn grotendeels stilgelegd door de aanleg van de Afsluitdijk. Het bodemreliëf, dat nog dateert uit het estuariene verleden van voor 1930, is aan het vervlakken. Dat komt doordat er sediment bezinkt in de geulen en ondieptes worden afgevlakt door golfwerking. Lokaal bedraagt de verondieping al meer dan een meter, ten opzichte van de jaren '60. Dat betekent dat sommige belangrijke ecologische functies, die samenhangen met het bodemreliëf, dreigen te verdwijnen zoals de groeiplaats van de driehoeksmossel. Deze groeiplaatsen zijn nog een relict van het estuariene verleden, maar zijn niet stabiel. Ook verslechteren de omstandigheden voor de Spiering, die zich in de zomer terugtrekt in de diepere, koudere delen. Overigens wordt de bodem van het IJsselmeer lokaal juist dieper gemaakt, voor onderhoud van vaargeulen en voor de winning van zand in putten. Deze verdieping valt echter in het niet bij het natuurlijke proces van vervlakking. De deelnemers beschrijven de systemen als volgt: Het IJsselmeer: is het grootste zoetwater laaglandmeer in Europa en wordt gevoed door de IJssel. Het vormt een belangrijke bron van drinkwater voor Noord-Holland; er wordt bijvoorbeeld IJsselmeerwater geïnfiltreerd in de duinen. Verder vormt het IJsselmeer een belangrijke zoetwaterbron voor de landbouw in Noord-Nederland en in de toekomst wellicht ook in kent vooral dynamiek die wordt veroorzaakt door de wind. De wind beïnvloedt de stroming, de golven, de sedimentatie én de zoutbalans. Op grond van windgedreven stroming kun je het IJsselmeer grofweg in drie ronddraaiende gebieden verdelen. Het water wordt door de wind meegenomen en gaat via retourstroom weer terug. De winddynamiek is afgenomen door inpolderingen. Andere dynamiek wordt veroorzaakt door kruiend ijs en door variaties in afvoer van water/sediment en nutriënten van de IJssel. Daarbij is de verblijftijd van het aangevoerde IJsselwater van invloed op de natuur (onder andere op blauwalgen). De verblijftijd van het water in het IJsselmeer is nu ruim een jaar, in het Markermeer is dit ongeveer drie jaar. Schetsboek Afsluitdijk - November

18 is door een harde dijk gescheiden van het Markermeer. De waterkwaliteit in het Markermeer is lager dan die van het IJsselmeer. Kenmerkend voor het Markermeer is de hoeveelheid slib die bezinkt in het stilstaande water, maar opwervelt en daardoor voor vertroebeling zorgt als gevolg van wind. In het zachte slib is weinig bodemleven. Vroeger was het sediment grover/zandiger van aard, doordat er meer dynamiek was. heeft Spiering (de Nederlandse zalm) als sleutelsoort binnen het ecosysteem. Spiering moet kunnen migreren tussen Waddenzee en IJsselmeer. Spiering is een noordelijke soort; Nederland is de zuidelijke rand van het verspreidingsgebied. De soort is gevoelig voor hogere temperaturen en zoekt in de zomer kouder (dieper) water. De soort heeft een hoge zuurstofbehoefte. Als de intrek van spiering kan worden verbeterd, is dat goed voor het hele ecosysteem van het IJsselmeer en ook de beroepsvisserij kan hiervan profiteren. Alleen vispassages aanleggen is echter onvoldoende om de vistrek te verbeteren. Het passeren van de Afsluitdijk betekent ook het passeren van een chemische grens. De vissen moeten de tijd en de ruimte krijgen om te kunnen acclimatiseren. Het combineren van visintrek en spui in één punt is problematisch. Het vraagt om afstemming om te voorkomen dat de vissen bij de volgende spui weer terug naar buiten worden gespoten. heeft een relatief lage diversiteit aan habitats. Dat hangt onder andere samen met het ontbreken van brakwatermilieus; bovendien zijn er vrij weinig ondiepe oevers (met name aan de Noord-Hollandse zijde). heeft te maken met een afname in visetende en mosseletende watervogels. Het systeem is te afhankelijk van een paar soorten (spiering voor viseters, mossels voor duikers). De Afsluitdijk: is een icoon voor Nederland met een stoere uitstraling en schoonheid op zich. Delen van Kornwerderzand en van de huidige spuimiddelen zijn een Rijksmonument, wat betekent dat ze hun functie moeten behouden. De dijk zelf is geen Rijksmonument. voldoet niet aan de veiligheidsnormen (inclusief de kunstwerken) en moet worden versterkt. 18

19 vormt ecologisch gezien een harde grens tussen het zoete IJsselmeer en de zoute Waddenzee. De dijk vormt een fysieke barrière voor diadrome vissoorten als Paling, Bot en Spiering, maar ook zeldzame als Rivierprik, Fint en Zalm om er enkele te noemen. Vispassages alleen zijn niet voldoende om visintrek te stimuleren. Deze kunnen niet los worden gezien van het creëren van een robuustere zoet-zoutovergang, om vissen te stimuleren het IJsselmeer in te zwemmen. Vaak komen vissen wel via de sluizen het IJsselmeer binnen, maar spoelen er bij de volgende spui weer uit. Iets anders is de continue uitstroom van zoetwatervis. Door de harde scheiding in zoet en zout merken met de stroom meeliftende vissen niet dat ze opeens in het zoute belanden. Zo gaan er vele honderden tonnen Spiering, maar ook Pos en jonge Snoekbaars het zeegat in om daar dood te gaan. Bij een geleidelijker overgang merken de vissen dat ze richting zee gaan en maken rechtsomkeert. De huidige en toekomstige spuimiddelen zijn de knoppen om verandering in de harde zoet-zoutovergang te brengen. De op handen zijnde vervanging/aanpassing van de kunstwerken biedt kansen voor ecologisch herstel. heeft wee complexen van spuisluizen: bij Den Oever en bij Kornwerderzand. Het zoete water dat in Den Oever wordt gespuid gaat een andere weg dan het water dat in Kornwerderzand wordt gespuid. Vanuit beide sluizen gaat er zoet water richting Marsdiep, maar vanuit Kornwerderzand gaat een deel van het zoete water ook naar Harlingen, langs de dijk. Wat nu geen groot probleem is, maar dat in tijden van grote droogte wel kan worden, is dat de sluizen zout water lekken in het IJsselmeer. Daarbij vermeldt één van de aanwezigen direct dat het Lelygemaal bij Medemblik, dat brak water uit de Wieringermeerpolder uitslaat, op dit moment al veel belangrijker is voor de zoutlast op het IJsselmeer. heeft geleid tot het verdwijnen van natuurlijke en stabiele overgangen van zoutwater, via brakwater naar zoetwater. Dat is een extra barrière voor vistrek. heeft onvoldoende spuicapaciteit. Daarom start in 2013 de aanleg van een nieuwe spuisluis met grote capaciteit, in de knik van de dijk (ESA = Extra Spui Afsluitdijk); deze moet in 2016 operationeel zijn. In principe kan ESA dan voor 50 jaar mee. Gezien de urgentie van de nieuwe spui, is de besluitvorming hierover losgekoppeld van de versterking van de Afsluitdijk en in de tijd naar voren gehaald. Op de lange termijn zal klimaatverandering gevolgen hebben voor het spuibeheer. Bij een stijgende zeespiegel wordt het moeilijker om te spuien onder vrij verval, en zal het IJsselmeerpeil moeten worden verhoogd. Bij hogere rivierafvoeren zal er meer spuicapaciteit nodig zijn. Er wordt bij ESA dan ook rekening gehouden met de mogelijkheid van uitbouw en zelfs van een aanvullend gemaal. Schetsboek Afsluitdijk - November

20 verbindt Noord-Holland met Friesland, beide gebieden met een eigen karakter en verschillende natuur. De ondiepe voorkust van Friesland vormt een apart ecosysteem, zowel ten noorden van de dijk (zout) als ten zuiden van de dijk (zoet). Aan de Friese IJsselmeerkust liggen enkele (binnendijkse) waardvolle zoete natuurgebieden; aan de Noord-Hollandse kant van de Afsluitdijk liggen binnendijks juist enkele waardevolle brakke natuurgebieden. De Waddenzee is een natuurgebied van internationale allure; is al 6000 jaar een natuurlijke klimaatbuffer. Het gebied groeit al duizenden jaren mee met de stijgende zeespiegel. is uit evenwicht geraakt door de aanleg van de Afsluitdijk. Er zijn grote verschillen tussen het westelijk en het oostelijk deel. De westelijke Waddenzee kent drie grote geulenpatronen en drie kombergingsgebieden, waarbij het (meest westelijk gelegen) Marsdiep zandhonger heeft, het Eierlandse Gat in evenwicht is en het Vlie juist te veel zand heeft. In de westelijke Waddenzee zijn er relatief weinig kwelders, in het oostelijk deel juist relatief veel. trekt zand aan (zandhonger), om in evenwicht te blijven. Dit zand komt uit de Noordzeekustzone. Dat is anders dan bij de Oosterschelde, waar het zand voor de ''zandhonger'' nu van de platen en slikken uit het systeem zelf komt. Bij te sterke zeespiegelstijging is het de vraag of er voldoende zand zal zijn voor de Waddenzee om mee te groeien met de zeespiegelstijging, met als gevaar dat het intergetijdengebied verdrinkt. heeft te maken met grote en fluctuerende zoetwaterbellen die vanuit het IJsselmeer worden gespuid. Dat creëert een abrupte en instabiele overgang tussen zoet en zout en is nadelig voor het bodemleven. ontbeert net als het IJsselmeer een stabiele overgang van zout naar zoet water. Veel cruciale soorten zijn verdwenen, zoals zeegras. Dit is niet alleen een biobouwer, de uitgestrekte zeegrasvelden waren vroeger belangrijke kinderkamers voor vele vis- en schaaldiersoorten. Bovendien zijn er weinig diepe (sublitorale) mosselbanken, die een verbeteropgave hebben binnen Natura Het laatste kan wellicht nog een knelpunt opleveren, in de discussie over de aanleg van ondiepe habitats. 20

21 5 Schetsronde 2: oplossingen Oplossingen voor het hele gebied In de tweede schetsronde borduren de groepen voort op de opgaven die uit het ochtendprogramma naar voren komen. Samengevat gaat het om: Het verbeteren van de migratiemogelijkheden voor vis, zoals Spiering en Driedoornige stekelbaars. Het gaat daarbij niet alleen om geschikte vispassages, maar ook om het creëren van een lokstroom. Het verbeteren van de habitats voor herstel van diadrome vissoorten, zoals Haring, Paling en Spiering. Welke mogelijkheden zijn er om daarvoor een stabiele brakwaterzone langs de Afsluitdijk te creëren, aan IJsselmeerzijde en/of aan Waddenzeezijde? Het zoeken naar de samenhang met waterveiligheid en spuibeheer. De spuisluizen zijn knoppen van het systeem waar je aan kan draaien. Dit hoofdstuk schetst de oplossingen van de verschillende groepen. Daarbij komen eerst oplossingsrichtingen voor het hele gebied aan bod en wordt vervolgens ingezoomd op detailoplossingen. Schets 1: Creëer een brakwater `rivier De eerste groep schetst stabiele brakwaterzones aan weerszijden van de Afsluitdijk. De waterstromen volgen daarbij een soort slingerbeweging, waarbij zout water bij hoogtij via een westelijke opening/sluis wordt ingelaten in het IJsselmeer en via een oostelijke opening bij eb weer wordt gespuid op de Waddenzee. De groep onderscheidt twee varianten: Een kleine variant, van ongeveer 5 kilometer aan weerszijden van de dijk, met een korte omloop. Hierbij wordt zout water ingelaten via een nieuw te maken opening bij Breezanddijk en wordt het gespuid via de sluis bij Kornwerderzand. Een grotere variant, langs bijna de hele dijk, met een lange omloop. Hierbij wordt het zoute water ingelaten bij Den Oever en circuleert als het ware als een brakke rivier om de Afsluitdijk heen. Voor het realiseren van dit idee zullen er meer waterbouwkundige ingrepen nodig zijn, zoals strekdammen evenwijdig aan de Afsluitdijk die het water geleiden. Zeker voor de Waddenzee vragen de deelnemers van de groep zich af of dit eigenlijk wel wenselijk is en of er geen mogelijkheden zijn om de stromingen te geleiden met natuurlijke elementen, zoals kwelders. Andere vragen zijn of dit systeem ook in de zomer werkt, als er bijna geen zoet water wordt gespuid en of het systeem stabiel is. Hoe mengt het zoute water met het zoete water? En hoe brak is het water op dit moment aan de noordzijde van de Afsluitdijk? Wat betreft de veiligheid, ziet de groep de beste mogelijkheden in het overslagbestendig maken van de dijk; voor de hierboven beschreven ontwikkeling van een brakwaterzone maakt het echter niet precies uit en voldoet een stormschild ook. Schetsboek Afsluitdijk - November

22 Schets 2: Sluit aan op het ecosysteem aan de kopse kanten van de Afsluitdijk De deelnemers vinden het belangrijk dat de brakwaterzone aansluit bij het ecosysteem dat aan de westelijke en oostelijke zijde van de Afsluitdijk ligt. Vanuit dat uitgangspunt zien zij aan de oostkant (langs de Friese IJsselmeerkust en de Friese Waddenkust) kansen voor het creëren van een brakwaterzone. Zij vinden het echter niet wenselijk dat het zoetwatergebied van het Friese vasteland brak wordt, want daar ligt waardevolle zoete natuur. Ook aan de westkant, in Noord-Holland, ziet de schetsgroep mogelijkheden voor de ontwikkeling van een brakwaterzone. Maar daarbij is het juist wel wenselijk om de verbinding te zoeken met het binnendijks gebied: met landwaartse (brakke) natuurgebieden en met Wieringen. Aan de Waddenzeezijde zijn hier kansen voor de ontwikkeling van zeegras. Tenslotte ziet de groep mogelijkheden om de brakke zone te koppelen aan een Blue Energy centrale. Schets 3: Zoek naar een goede verdeling tussen zoet en zout water De deelnemers van de tweede groep richten zich vooral op het zo goed mogelijk verdelen en benutten van zoet en zout water. Hun schets bevat daarvoor de volgende elementen: Aan de Noord-Hollandse kant van de Afsluitdijk, bij Den Oever, zijn er mogelijkheden voor de ontwikkeling van een vooroever in de Waddenzee. Verder lijkt het overslagbestendig maken van de Afsluitdijk de beste en meest voordelige oplossing voor de toekomst. Het is wel belangrijk dat de dijk groen blijft, bijvoorbeeld door de dijk een bekleding te geven van zoab en gras. Aan de Friese zijde van de Afsluitdijk zijn er kansen voor de ontwikkeling van een brakwaterzone, met uitwisseling tussen zoet en zout water. ''Begin klein en breid eventueel later uit'', is daarbij de aanbeveling. De Waddenzee behoudt de kenmerkende dynamiek. Uitgangspunt is om het systeem zelf op lange termijn naar evenwicht te laten zoeken. 22

23 Via een gevarieerd beheer van de sluizen kan een betere uitwisseling tussen zoet en zout water worden verkregen. Dat voegt ecologische waarde toe aan het gebied en vormt de basis voor een vismigratie met een omvang die past bij de omvang van de beide ecosystemen. Daarvoor is het ook belangrijk dat zoet en zout in verticale richting goed mengen en dat kan worden bereikt door het maken van hoogteverschillen en drempels op de IJsselmeerbodem. Voor het verbeteren van de omstandigheden voor vis, komt het idee van spieringputten naar voren. Dit zijn diepe putten in het IJsselmeer, waar de spiering die in de zomer vanuit de Waddenzee binnenkomt, koud en zuurstofrijk water vindt. Het zand uit de putten kan worden gebruikt voor dijkversterking. De putten vergroten bovendien het volume zoet water, ter compensatie van zones met brak water. Een mogelijkheid voor het creëren van een brakwaterzone langs de Afsluitdijk is het aanleggen van meerdere eenvoudige spuisluisjes over de hele lengte van de Afsluitdijk. Dat kan goed worden gecombineerd worden met visteelt en blue energy. Uitbreiding van de Makkumer Noordwaard. Schets 4: Benut de Waddenzee als klimaatbuffer voor de Afsluitdijk. De derde groep schetst mogelijkheden om de bufferwerking van de Waddenzee te versterken. Dat kan door het herstel van biobouwers (mosselen, oesters en zeegras) die zand invangen en de energie van de golven dempen. Het is daarbij een voorwaarde dat er voldoende sediment is. Volgens de groep is het voor een zo natuurlijk mogelijk sedimentatieproces gunstig om het sediment zo ver mogelijk weg te leggen, bijvoorbeeld als een zandmotor voor de Hollandse kust. Op dit moment is er een experiment met een zandmotor gaande voor de Delflandse kust, dat hierover meer kennis zal opleveren. Schetsboek Afsluitdijk - November

24 zeespiegel sneller stijgen dan gedacht. Verder kun je in de Waddenzee ook nog een luwtebank aanleggen. Daarmee kun je het zoete/brakke water richting mosselzaadbanken geleiden, die hiervan dan weer profiteren doordat de vraat door zeesterren wordt teruggedrongen. Schets 5: Invisible exchange De derde groep schetst ook mogelijkheden voor de ontwikkeling van een stabiele zouttong aan weerszijden van de Afsluitdijk. Dat bevordert vismigratie, doordat trekvis in het IJsselmeer kan wegkomen bij de Afsluitdijk. Om dit voor elkaar te krijgen, leggen de deelnemers een relatie tussen de spui- en schutsluizen van Kornwerderzand en ESA. Vissen die vanuit de Waddenzee het IJsselmeer binnen komen, moeten zo snel mogelijk de bocht om : een overgang maken van de geul bij Kornwerd naar de geul bij ESA. Dit proces kan gestuurd worden via Invisible exchange : Leid zout water via de spuisluizen van Kornwerderzand het IJsselmeer binnen en geleid het water met onzichtbare kanaaltjes onder water naar een luwe plek waar het mengt met zoet water. Je kunt ook denken aan een zout-afbuiging in oostelijke richting, naar de Makkumer Noordwaard. Aan de Waddenzeezijde kan dan een lokstroom worden gerealiseerd. Overigens is er niet altijd een lokstroom nodig, er kan ook worden gewerkt met licht. De mogelijkheden verschillen van soort tot soort. Bij Den Oever is het ook mogelijk om de geul aan de IJsselmeerzijde van de spuisluis om te leiden, zodat vissen weg kunnen zwemmen bij het spuimiddel. Er is hier geen ESA om het water naar toe te leiden, maar er ligt wel een diepe geul meer oostwaarts. Het bodemleven in de Waddenzee is gebaat bij een constantere uitstroom van zoet water. Het plaatsen van een gemaal kan hierbij helpen; hiervoor is bij de aanleg van het nieuwe spuicomplex al ruimte gereserveerd, mocht de 24

25 5 Detailoplossingen voor een brakwaterzone en vismigratie Schets 7: Dubbele dijk IJsselmeerzijde Het is ook mogelijk om een dubbele dijk aan de IJsselmeerzijde aan te leggen, waardoor de brakke zone aan de andere kant ontstaat. Schets 6: Dubbele dijk Waddenzeezijde In deze schets ontstaat er een brakke zone aan de Waddenzeezijde van de Afsluitdijk, door de aanleg van een tweede dijk. Deze dijk houdt golven tegen, wat betekent dat de Afsluitdijk niet hoeft te worden opgehoogd. Deze inrichting is echter niet wenselijk op basis van Natura De ideeën uit schets 6 en 7 worden niet verder uitgewerkt, omdat de deelnemers het forse ingrepen vinden, die niet goed aansluiten bij de klimaatbuffergedachte. Schets 8: Permeabele dijk Als de dijk permeabel wordt gemaakt, is zout water uitwisselbaar met het IJsselmeer. Een (relatief lage) drempel aan de IJsselmeerkant zorgt ervoor dat het (zware) zoute water niet verder het IJsselmeer instroomt. Schetsboek Afsluitdijk - November

26 Schets 10: Bevorder de verticale mening van zoet en zout water Deze schets laat zien hoe een getrapte constructie kan bijdragen aan de verticale menging van zoet en zout water. Een zoutwater opvang in diepe geul voorkomt dat het zoute water te ver het IJsselmeer instroomt. Schets 9: Maak nieuwe schutsluis bij ESA Vismigratie kan worden verbeterd als bij de aanleg van de nieuwe spuisluis (ESA) ook een nieuwe schutsluis wordt gemaakt, met een vispassage tussen het spui en de schutsluis in. De combinatie zorgt ervoor dat trekvissen doorzwemmen. 26

27 5 Detailoplossingen voor veiligheid Schets 11: Groene overslagbestendige dijk Wat betreft de veiligheid lijkt een overslagbestendige dijk een goede en relatief goedkope oplossing. De huidige dijk kan overslagbestendig worden gemaakt met een harde afdeklaag en een grasdek. Aan de waddenzijde van de overslagbestendige dijk wordt een ruwe bekleding van breuksteen aangelegd, die de kracht van de golven remt. De deelnemers verwachten geen probleem van de incidentele overslag van zout water voor de zoetwatervoorraad van het IJsselmeer. Schets 12: Verbouw de dijk niet Deze schets toont een alternatief voor het traditionele verhogen en verbreden van de dijk. Aan de Wadkant wordt een zandnok aangelegd in combinatie met kwelderontwikkeling. Dit is niet gedacht langs de hele dijk, maar alleen op het ondiepe gedeelte voor de dijk. Dit kost evenveel als traditionele dijkversterking. Schetsboek Afsluitdijk - November

28 28

29 6 Conclusies De in het vorige hoofdstuk geschetste oplossingen hebben veel raakvlakken. Dit hoofdstuk vat rode lijnen en conclusies samen. Veiligheid voorop De deelnemers van de Schetsschuit hebben voor de korte termijn een voorkeur voor een overslagbestendige, groene dijk. Voor de lange termijn beschrijven zij oplossingen die inspelen op een robuuste en gezonde Waddenzee als klimaatbuffer. Voorbeeld is het herstel van biobouwers. De deelnemers pleiten voor zeegrasherstel op het Balgzand en een proef met kwelderontwikkeling langs het ondiepere deel van de Afsluitdijk tussen Den Oever en Breezanddijk. Zo ontstaat een proeftuin voor natuurlijke klimaatbuffers met als gedachte: begin klein en breid het eventueel uit. die ver het IJsselmeer binnendringen. Dat volgt ook uit modellering van zoutwater tongen achter de sluiscomplexen door Deltares. Hieruit volgt dat het zoute water zich verzamelt in de diepere geulen en zich niet verder in het IJsselmeer verspreidt. Zoet-zoute kennis nodig Er is nog veel onzeker over de gevolgen van de (fluctuerende) zoetwaterbellen voor het leven in de Waddenzee. Toch is het wel duidelijk, dat een meer continue of een geleide uitstroom van zoet water de stress van veel soorten zal verminderen. De deelnemers concluderen dat hierover meer kennis nodig is, om zo de geschetste ideeën een stap verder te brengen. Ontwikkel een brakwaterzone Alle groepen zoeken naar mogelijkheden voor een brakwaterzone, als geleidelijke overgang tussen zoet en zout water. Een stabiele zoet zoutgradiënt vormt de ecologische connectie tussen het zoete IJsselmeer en de zoute Waddenzee. Bovendien bevordert het de vismigratie, omdat trekvissen in het brakke water kunnen acclimatiseren. Veel schetsen geven concrete, kleinschalige oplossingen voor een stabielere zoutgradiënt weer. De meeste kansen liggen bij de spuimiddelen aan de oostelijke kant van de Afsluitdijk. Behalve kleinschalige oplossingen, schetsen de deelnemers ook een meer robuuste inrichting voor de lange termijn, met een gradiënt langs beide kanten van de hele Afsluitdijk. Zo n brakke zone vergroot de diversiteit aan habitats, wat bijdraagt aan het herstel van vissoorten als Haring, Bot en Spiering. Benut de spuimiddelen Veel geschetste oplossingen hebben een relatie met het spuibeheer. Volgens de deelnemers zijn de huidige en toekomstige spuimiddelen belangrijke knoppen om verandering te brengen in de harde scheiding tussen het zoete IJsselmeer en de zoute Waddenzee. De op handen zijnde aanpassing van de kunstwerken biedt kansen voor herstel van de ecologie. De deelnemers van Schetsschuit onderkennen allemaal het grote belang van het IJsselmeer als zoetwaterreservoir. Zij verwachten echter niet dat het langer openen van sluisdeuren of een ander spuibeheer zal leiden tot zoutwatertongen Schetsboek Afsluitdijk - November

30 7 Slot Het is al donker als Anky Woudstra van de Waddenvereniging de Schetsschuit afsluit en alle aanwezigen voor hun komst bedankt. Eigenlijk is de dag te kort: de inspiratie groeide gedurende de dag en verschillende deelnemers zouden de ideeën nog verder willen uitwerken. Anky Woudstra licht toe dat zij de resultaten en conclusies van de Schetsschuit op donderdag 25 november aan het Bestuurlijk Overleg Afsluitdijk presenteert. Wellicht biedt dit aanknopingspunten voor het verder ontwikkelen van ideeën in kleine groepjes. In ieder geval zullen de ideeën van de Schetsschuit worden meegenomen bij de besluitvorming over de Afsluitdijk, naast alle andere verschenen plannen en visies. De resultaten van de schetsschuit worden gepubliceerd in een Schetsboek voor betrokkenen en een Schetsbrochure voor een brede groep. Beiden worden in papierenversie rondgezonden, maar worden ook geplaatst op de Online Community. Hier kunnen de deelnemers en betrokken bestuurders virtueel samenwerken aan natuurlijke klimaatbuffers, in dit geval voor de Afsluitdijk. Alle deelnemers van de Schetsschuit ontvangen hiervoor een inlogcode en wachtwoord. 30

31 8 Colofon Organisatie schetsschuit: Waddenvereniging Schetsen: Jannes de Vries, Martin van Dijken, Martine van Mourik Tekst: Moniek Löffler (Bureau Landwijzer) Foto s: Renate de Backere; p. 18 en 27: uit Afsluitdijk natuurlijk veilig Illustratie: Jeroen Helmer, uit Afsluitdijk natuurlijk veilig Vormgeving: Marjet de Boer Waddenvereniging 2010 Schetsboek Afsluitdijk - November

32 32

33 Bijlage Deelnemers schetsschuit It Fryske Gea Wetterskip Fryslân Klimaatbuffer Coalitie St. Verantwoord Beheer IJsselmeer Stichting Landschapszorg Wieringen Sportvisserij Nederland ANWB / Regio Noord PWN LTO Noord Provincie Fryslân Provincie Fryslân Provincie Noord-Holland Programma Rijke Waddenzee Ministerie van EL&I / DRZ Noord Ministerie van I&M / DGW Rijkswaterstaat Dienst Infrastructuur Boskalis Imares vestiging Texel Rijkswaterstaat / Waterdienst Deltares Deltares Waddenvereniging Waddenvereniging Waddenvereniging Waddenvereniging Procesleider Teamtrekker Dienst Landelijk Gebied Teamtrekker Dienst Landelijk Gebied Teamtrekker Dienst Landelijk Gebied Bureau Landwijzer - notulist Waddenvereniging - organisatie Hans Pietersma Jan Langenberg Arnold van Kreveld Flos Fleischer Dio Verbiest Jaap Quak Eric Neef Jos Dekker Jurjen Kingma Niels Schotsman Bertus de Jong Hans Eikelenboom Paddy Walker Roelof Hupkes Pieter den Besten Sophie Lauwaars Dries Hof Martin Baptist Mennobart van Eerden Ruurd Noordhuis Menno Genseberger Anky Woudstra Wouter van der Heij Romke Kats Auke Wouda Wim Boetze Jannes de Vries Martin van Dijken Martine van Mourik Moniek Löffler Renate de Backere Schetsboek Afsluitdijk - November

34 34 De Schetsschuit Afsluitdijk is georganiseerd door de Waddenvereniging. Meer informatie over deze Schetsschuit alsmede het programma Samen Werken aan Klimaatbuffer Wadden is te vinden op Waddenvereniging 2010 Waddenvereniging Droogstraat 3 Postbus AB HARLINGEN info@waddenvereniging.nl