Jaardocument. verslag 2013 plan 2014

Transcriptie

1 Centrum voor Lectoraten en Onderzoek Jaardocument verslag 2013 plan 2014 Lectoraat: Energie en de Gebouwde Omgeving Cluster: Technologie en Innovatie Lectoraten: Energie en de Gebouwde Omgeving

2 Lectoraat: Energie en de Gebouwde Omgeving Lector: dr. L.C.M. Itard 1. Inleiding Het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving (EGO) is voorlopig het enige lectoraat in het cluster Technologie en Innovatie. Het lectoraat is in januari 2010 van start gegaan en heeft een sterke inbedding bij de Academie TIS Delft, en goede samenwerkingsverbanden met de Academies TIS Den Haag en Facility Management. De thematiek van het lectoraat is gericht op het vinden van innovatieve oplossingen voor een duurzame en efficiënte energievoorziening in gebouwen. In het lectoraat werkten in docent onderzoekers, 1 onderzoeker en de lector (0,4 fte). Dit is een forse uitbreiding t.o.v. 2012, mogelijk gemaakt door de acquisitie van verschillende subsidies. De jaren 2010 en 2011 hebben in het teken gestaan van het opstarten van de kenniskring, het definiëren van het onderzoeksprogramma, het genereren van additionele middelen, het versterken van de onderzoekvaardigheden van de kenniskringleden, het uitvoeren van onderzoeksprojecten en het inbedden van het lectoraat bij verschillende academies is een jaar van consolidatie geweest. In 2013 is niet alleen verder gegaan met consolidatie, maar zijn ook twee nieuwe gesubsidieerde projecten gestart, zijn wij begonnen met nieuwe initiatieven om de verbinding met het onderwijs te versterken, en is gewerkt aan de opzet van het nieuwe lectoratencluster Technologie en Innovatie. 2. Visie en Missie De context De wereldwijde energievraag is enorm en blijft stijgen, maar fossiele energiebronnen, waarvan wij nog voor meer dan 80% afhankelijk zijn raken op, voorzieningszekerheid en onafhankelijkheid worden steeds moeilijker te garanderen, en de milieugevolgen van conventionele energieconversiesystemen zijn niet meer aanvaardbaar. Bijna 40% van de Nederlandse energieconsumptie komt voort uit energiegebruik om gebouwen en hun directe omgeving te voorzien van warmte, koude en elektriciteit 1. De Europese Unie heeft aangegeven dat in 2020 nieuwbouw energieneutraal moet zijn. In 2050 zou de hele gebouwde omgeving energie neutraal moeten zijn en de CO 2 uitstoot zou gereduceerd moeten zijn met 80 95% (t.o.v. 1990). Daarnaast heeft de Nederlandse overheid als doelstelling voor % minder CO 2 uitstoot, 20% energiebesparing en moet 14% van de energiebehoefte afkomstig zijn van hernieuwbare bronnen. Om deze doelstellingen te bereiken moet de energie efficiency van de gehele energieketen (vraag, distributie en aanbod) drastisch verbeterd worden. De energie en installatiebranche geeft echter zelf aan 2 met een kennisprobleem te kampen waardoor de doelstellingen moeilijk te realiseren zijn. Alle slimheid, innovatie en creativiteit ten spijt is het gasverbruik van woningen gebouwd in 2010 niet beduidend lager dan van woningen gebouwd in 1995, zijn de woningen niet gezonder 1 Meijer F, Itard L., Towards a sustainable Northern European housing stock. Figures, facts and future. Sustainable Urban Areas 22. IOS Press. Amsterdam. pp WOI rapport De noodzaak van kwaliteit en kennis in de sector, september 2010, Stichting ter bevordering van het Wetenschappelijk Onderwijs en Onderzoek Installatietechniek), de TVVL Platform voor Mens en Techniek, ISSO en verschillende opdrachtgevers en bedrijven binnen de installatiesector. 2

3 geworden, gebruikt de gebouwde omgeving ook nog ieder jaar meer elektriciteit en zijn er nauwelijks duurzame installaties die naar behoren werken 2, 3,4,5,6,7,89. Gebouwinstallaties zijn steeds complexer geworden, omdat dat vaak gezien wordt als de enige manier om te kunnen volden aan steeds strengere milieueisen (energiebesparing en CO 2 uitstoot) en binnenklimaat en comforteisen. In de praktijk werken deze complexe installaties echter zelden naar wens, is het binnenklimaat niet optimaal en worden energiebesparingsdoeleinden niet gehaald. Er is weinig kennis over het managen van energie en klimaatinstallaties en nog minder over het managen van complete systemen (verschillende installaties die met elkaar afgestemd moeten worden om een bepaalde functionaliteit te bereiken, zoals aangename binnentemperaturen, luchtvochtigheid en laag energiegebruik). Dit is niet raar, want gebouwen zijn op zich al complexe systemen, die nog complexer worden als energie en klimaatinstallaties en de gebruikers daarvan meegenomen worden. De complexiteit komt voort uit het grote aantal componenten aanwezig in een gebouw en uit de dynamische omstandigheden waaronder het functioneert. Denk aan de zonnestraling die van minuut tot minuut varieert en van grote invloed is op de energieprestaties. Denk aan de bezetting van een amfitheater, die plotseling van 0 tot 600 studenten in een zeer korte tijd kan variëren en de gevolgen daarvan voor het regelen van de binnenluchtkwaliteit. Energievoorziening en distributie in een gebouw kan niet los gezien worden van het gebouw zelf, het binnenklimaat en de gebruiker. Doel Het doel van het lectoraat EGO is om een bijdrage te leveren aan de verduurzaming van de gebouwde omgeving door onderzoek te doen naar efficiënte oplossingen om bestaande gebouwen energie neutraal of (duurzame)energie producerend te maken, en om de kwaliteit van het binnenmilieu te verbeteren. Visie Het niet behalen van energiedoelstellingen en het niet goed functioneren van gebouw installaties is deels te wijten aan de traditionele focus op componenten. Een componentenbenadering (bv de ontwikkeling van een nieuw type PV cel, van een warmtepomp met een hoog rendement, van een nieuw heel efficiënt isolatiemateriaal of van een nieuw revolutionaire thermostaat) is heel enthousiasmerend omdat het mogelijk maakt om relatief snel tot nieuwe producten te komen met een goede zichtbaarheid. Echter met de focus op componenten alleen wordt de inpassing van de component in het gehele systeem vergeten, en dat is precies de plek waar het mis gaat. In de visie van de lector, is, om de huidige problemen op te lossen, een systeembenadering vereist. In een systeembenadering wordt de focus gelegd op de relaties tussen de componenten en de verschillende schalen meer dan op de componenten zelf. Wanneer een systeem een bepaalde mate van complexiteit heeft (in het algemeen doordat het bestaat uit een groot aantal aan elkaar gekoppelde componenten), vertoont het eigenschappen die niet direct te herleiden zijn uit de eigenschappen van de separate onderdelen van het systeem. Een dergelijk systeem gedraagt zich meestal niet lineair en is gevoelig voor kleine variaties. Om in de toekomst goed werkende gebouwen installatiesystemen te krijgen (die dus een goed en comfortabel binnenklimaat garanderen tegen 3 Itard, L., 2010, No nonsense energieontwerp: tussen creativiteit en degelijkheid, Intreerede De Haagse Hogeschool 4 intreerede 5 Nieman, 2007, Eindrapportage Woonkwaliteit Binnenmilieu in Nieuwbouwwoning, VROM. 5 Elkhuizen P., Schoten JE., Rooiakkers E., 2006, Kwaliteitsborging van installaties, TNO, Halmos (SenterNovem) 6 Guerra Santin O., 2010 Actual Energy Consumption in Dwellings, Thesis, TU Delft 7 Majcen D., Itard L.,Visscher H., November 2011, Theoretical vs. actual energy consumption of labelled dwellings in the Netherlands: Discrepancies and policy implications, Energy Policy, December 2012, 12 pages 8 Majcen D., Itard L., Visscher H., Januari 2013, Energie labels en werkelijk energiegebruik: bijna woningen vergeleken, TVVL magazine, Januari 2013, pp Gommans L., 2008, Energieprestaties van energie efficiënte gebouwen, TVVL magazine, September 2008, pp

4 een laag energiegebruik) is het nodig om het gehele systeem {gebouw + installatie + gebruikers + omgeving} te bestuderen. Uiteraard zal er waar nodig is om het systeem te begrijpen, ook onderzoek gedaan worden op component niveau. Het onderzoeksveld gebouwsimulatie dekt voor een groot deel het onderzoek bij het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving. Daarnaast wordt in het onderzoek in het lectoraat de gebouwgebruiker als component van het systeem meegenomen. Missie Het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving levert een bijdrage aan kennisopbouw in de installatie en bouwsector door toegepast onderzoek te verrichten op het gebied van systeemmodellering, systeemsimulatie en control engineering voor energie en binnenklimaatinstallaties in gebouwen. Het lectoraat zorgt ervoor dat de opgebouwde kennis toegankelijk wordt voor de praktijk, met name aan de engineering en ontwerpkant, en voor het onderwijs (docenten en studenten). Profiel en strategie Het onderzoek in het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving kan het beste omschreven worden als ontwerpend onderzoek en is gericht op het vinden van nieuwe/verbeterde oplossingen voor de installatiebranche van ontwerp tot gebouwbeheer. Het onderzoek dat uitgevoerd wordt is praktijkgericht en toegepast van aard, waarbij het lectoraat een schakelfunctie heeft tussen meer fundamenteel onderzoek en de behoefte van de praktijk. Samenwerking met universiteiten en andere kennisinstellingen is daarbij een must, alsmede samenwerking met bedrijven. Studenten verbinden aan het onderzoek is eveneens belangrijk. HBO studenten, onze toekomstige ingenieurs, hebben een sleutelpositie omdat ze de schakel vormen tussen de theoretische conceptuele aanpak die geleerd wordt op de universiteit en de uitvoering, die geleerd wordt op het MBO. In beide werelden moeten ze zich dus kunnen bewegen en dat vereist veel praktische vaardigheden samen met een flinke theoretische basis. Meewerken aan onderzoek in een lectoraat kan hierbij een belangrijke rol vervullen. Ontwikkelingen van nieuwe systemen en technologieën vinden vaak plaats op het snijvlak van verschillende disciplines. Het is belangrijk dat studenten en docenten genoeg bagage opdoen om vorm te kunnen geven aan de energiesystemen van de toekomst. Systemen zijn meestal discipline overstijgend en men dient dus te begrijpen wat de consequenties zijn van beslissingen in zijn eigen discipline voor andere disciplines (integraal ontwerpen). Samenwerking tussen architecten, constructeurs, bouwfysici, installatietechnici en gebouwbeheerders is dus een vereiste. Binnen de installatietechniek zelf is er een grote behoefte aan oplossingen op het gebied van regelstrategieën om alle domotica, elektrische, verwarming, koeling en ventilatiesystemen met elkaar te laten werken op een manier dat een zo comfortabel mogelijk binnenklimaat gecreëerd wordt terwijl de energie en milieuefficiëntie gemaximaliseerd wordt. Er is onderzoek nodig naar hoe tot betere systemen te komen. Modelleren en simuleren is een van de meest krachtige tools om dit te bewerkstelligen 10,11. Door complexe systemen te modelleren kan men ze terugbrengen tot de meest essentiële karakteristieken voor de bepaling van vooraf gestelde prestaties. Ook komen verbanden makkelijker aan het licht. Uiteindelijk geven gevalideerde systeemmodellen de mogelijkheid om de prestaties van nieuwe systemen vooraf in te schatten en te optimaliseren. De keuze voor een systeembenadering verlet niet dat aansluiting wordt gezocht met voor de markt relevante thema s, zoals energie neutrale kassen, energie producerende wijken of energiebeheer. 10 Hensen, J. L. M., 2003, Gebouwprestatie s(t)imulatie, Intreerede Technische Universiteit Eindhoven 11 International Building Performance Simulation association, 4

5 Verder hanteert het lectoraat de volgende strategie: 1) De onderzoeksonderwerpen worden gedefinieerd op basis van de nationale en internationale kennisbehoefte in de branche. 2) Daar waar mogelijk wordt het onderzoek uitgevoerd in samenwerkingsverbanden met andere kennisinstellingen, brancheverenigingen en bedrijven. Zo wordt kenniscirculatie bewerkstelligd. 3) Het onderzoek wordt zoveel mogelijk uitgevoerd door de primaire doelgroep van het lectoraat: de docenten, en alleen als het niet anders kan, door externen of voor dit doel aangestelde onderzoekers. 4) Onderzoek en onderwijs zijn aan elkaar verbonden door de docent onderzoekers. Zij zetten een deel van hun onderzoek af bij studenten (regulier onderwijs, studenten projecten, afstudeerders) via het definiëren van sub onderzoeksvragen waaraan studenten kunnen werken (zie figuur hieronder). De docent onderzoekers gebruiken de inzichten opgedaan tijdens het onderzoek direct in het onderwijs. Daar waar mogelijk worden ook extra studentenopdrachten genereerd voor docenten buiten het lectoraat en voor de livinglabs. Omdat de potentiele inzet van de expertise van lectoraat EGO veel groter is dan wat behapt kan worden binnen het lectoraat is in 2013 een start gemaakt aan een structurele samenwerking met het expertisecentrum TISD en de Living Labs. 5

6 3. Inbedding lectoraat 3.1 De inbedding en positionering van het lectoraat binnen de instelling De hogeschool heeft lectoraten centraal gepositioneerd in het Centrum voor Lectoraten en Onderzoek. De redenen die aan deze keuze ten grondslag liggen zijn terug te vinden in hoofdstuk 2 van de Strategienotitie Onderzoek en Lectoraten (februari 2009). Het Centrum voor Lectoraten en Onderzoek staat onder leiding van een directeur. Zij is vanuit die functie tevens verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het strategisch onderzoekbeleid van de hogeschool. Zij zorgt verder voor een adequate afstemming en samenwerking tussen de verschillende lectoraten en tussen de lectoraten en de academies van de hogeschool en de programmadirecteuren van de zwaartepunten. Om deze afstemming beter vorm te geven en mede in het licht van de profileringsdiscussie zijn de lectoraten in een zestal clusters ondergebracht. Onderzoek en daarmee het CLO behoort tot de portefeuille van Susana Menéndez, lid van het College van Bestuur. De directeur en de lector stellen bij de start van een jaarcyclus het jaardocument (jaarverslag en plan) vast. Vervolgens wordt naast de 3 maandelijkse bilateralen, waarin zowel inhoudelijk als randvoorwaardelijke zaken aan de orde komen halfjaarlijks een gesprek gevoerd over de voortgang, wat kan leiden tot aanpassing en bijstelling van de activiteiten. Balansopname aan het eind van de cyclus wordt opgevat als de startsituatie van de nieuwe cyclus. Per 2014 zal deze plannings en verantwoordingscyclus tevens per cluster plaatsvinden, wat betekent dat elk cluster een Strategisch plan voor de komende 4 jaar zal samenstellen. Dit plan zal vastgesteld worden door de directeur en de betrokken lectoren. Vervolgens zullen lectoren, naast een jaarlijks voortgangsgesprek tussen het cluster en de directeur, in hun individuele jaardocumenten ook verslagleggen en plannen op basis van het strategische clusterplan. Twee tot drie maal per jaar overleggen de lectoren gezamenlijk over inhoudelijke thema s. Afhankelijk van het onderwerp worden bij dit overleg ook anderen uitgenodigd. Secretariële en administratieve ondersteuning binnen CLO wordt geboden door: Dhr. A.H. de Hollander (beleidsmedewerker bedrijfsvoering) Mw. A.L. Legters (senior management assistente) Mw. M. Schoenmaeckers (management assistente) Mw. N. van der Voort (administratief medewerkster) Mw. M.P. de Vries (senior management assistente) Onderzoekers: Mw. M.S. de Jong MSc Mw. J.M. Lehmann MSc Mw. dr. C. Maurer Mw. dr. K. Nijhoff Mw. S. Rademaker MA De administratieve ondersteuning van het CLO wordt verzorgd door de diensten van de hogeschool. 6

7 3.2 Inbedding in de kennisinfrastructuur Samenwerking met academies/diensten Betrokken lectoraten en expertise centra De samenwerking tussen het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving met het lectoraat Kennistransfer in Productinnovatie is georganiseerd binnen het project CAGIM (zie & 4.1.1) (EOS_LT subsidie). Het lectoraat Designerly Innovation trekt in dat project work package 5. In het kader van het RAAK PRO project Installaties 2020 is ook samenwerking opgezet met de lectoraten Pedagogiek van de Beroepsvorming en Kennisinfrastructuur voor Wetenschap en Techniek. Daarnaast is het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving betrokken bij het Expertisecentrum TIS Delft bij studentenactiviteiten op het gebied van energie (o.a. bedrijvenopdrachten op het gebied van energie worden binnen de energie minoren van de opleiding werktuigbouwkunde door het lectoraat begeleid). Nieuw in 2013 is het opzetten van een nauwe samenwerking met de Living Labs van TIS Delft, die in 2014 gaat leiden tot de livinglab CLIMTECH. In deze Living Lab wordt de lectoratenminor Sustainable Energie Management and Design aangeboden samen met projecten uit het bedrijfsleven. Betrokken diensten Omdat een deel van het onderzoek zich afspeelt op het gebied van binnenklimaat en gebouwbeheer en het TIS Delft gebouw gebruikt wordt als Living Lab, is er een nauwe samenwerking met de facilitaire dienst van De Haagse Hogeschool en met de dienst ICT. Betrokken opleidingen Het lectoraat brengt zijn thematiek binnen een aantal opleidingen van de Academies voor Technology, Innovation & Society (TIS) in Den Haag (Climate & Management, Bouwkunde) en Delft (Werktuigbouwkunde, Elektrotechniek, Technische Bedrijfskunde) en binnen de academie Facility Management en zoekt daarin samenwerkingsverbanden. De lector heeft deelgenomen aan de accreditatiebesprekingen van de opleiding Climate & Management. Het lectoraat bouwt voort op een heel enthousiast en actief team van docenten uit bovengenoemde opleidingen, die zowel op het gebied van onderzoek als op het gebied van onderwijs zeer betrokken zijn. In 2012 is samen met bovengenoemde opleidingen de minor Smart Energy Management & Design opgesteld. In 2013 heeft deze minor voor de tweede keer met succes gedraaid. Inbedding in de regio De inbedding in de regio wordt deels gegarandeerd vanuit het gesubsidieerd EOS LT 12 project CAGIM (Climate Adaptive Glastuinbouw: Inverse Modelling). In dat project, dat gestart is in oktober 2010 en zal eindigen eind 2014, is structurele samenwerking met bedrijven in het Westland ingebed (Kenlog, Priva). D.m.v. workshops zijn veel meer glastuinbouwbedrijven betrokken. Samenwerking met TU Delft, TNO (Delft) en WUR (Bleijswijk) zijn ook via dit project tot stand gekomen. Via het project Knowledge Based Energy Management Systems (KnoholEm), gesubsidieerd vanuit het FP7 programma van de EU, wordt er ook samengewerkt met adviesbureau DWA (Bodegraven) en firma Orange Climate (Octalix). In het kader van het RAAK PRO subsidieproject Installaties 2020, dat gestart is in mei 2014, is samenwerking opgezet met drie bedrijven uit de regio: DWA, Priva en Kuypers en met de 12 Energie Onderzoek Subsidie Lange Termijn, Agentschap NL, 7

8 lerarenopleiding van de hogeschool Rotterdam. Er wordt ook samengewerkt met de TU Delft, ISSO (Rotterdam) en OTIB (Rotterdam). Daarnaast is samen met de academie TIS Delft, en met name de opleiding Elektrotechniek die de aanvraag heeft getrokken, het RAAK MKB project Gelijkspanning breng(t) je verder in januari 2013 binnengehaald. Binnen dit project is samenwerking opgesteld met Innosys Delft, Inventeers Research & Development (Leiden), Riwik Windenergy (Wassenaar), Spark Design & Innovation (Rotterdam), Laurens Simonse Groep (Rotterdam) Studio Schrofer (Den Haag), Ymif Engineering (Den Haag), Accenda (Delft), DWA (Bodegraven), Joulz (Rotterdam). Dit RAAK MKB project wordt getrokken door de Opleiding Elektrotechniek van de academie TIS Delft met (inhoudelijke) ondersteuning vanuit het lectoraat Energie en de Gebouwde Omgeving. Nationale en internationale samenwerkingsverbanden Samenwerking met de TU Delft, TU Eindhoven, TNO en Wageningen UR is vormgegeven vanuit het lange termijn EOS onderzoek CAGIM, en vanuit de banden die de lector onderhoudt met de TU Delft (de lector zelf is UHD bij de TU Delft voor 0.6 fte). Samenwerking met de onderzoeksgroep van de lector op de TU Delft vindt ook plaats binnen het RAAK PRO project Installaties Bij dit project zijn ook betrokken: Uneto vni (ondernemersorganisatie voor de installatiebranche), TVVL (vereniging voor de implementatie van techniek in gebouwen, ISSO (Kennisinstituut voor de installatiesector), OTIB (Opleidingsfonds Installatiesector), Installatiewerk midden, TU Eindhoven, TU Delft en diverse adviesbureaus: Kropman, Wolter & Dros, Ontwikkelcentrum en Priva. Vanuit het RAAK MKB project (Gelijkspanning brengt je verder) zijn ook betrokken: Stichting Gelijkspanning (Almere), KU Leuven, Cape Peninsule University (Zuid Afrika), Direct current, Hellas rectifiers, Gravita Nederland, LSC Carreer Centre en Stichting Oeps. Internationaal wordt er gewerkt in het kader van het Europees FP7 project KnoholEM samen met de Karlsruhe Institute of Technology, Cardiff University, BRE (UK), Trinity College (Ir) en een aantal Spaanse en Italiaanse domotica bedrijven. Er is verder aansluiting met IBPSA (International Building Performance Simulation Association), ASHRAE (American Society of Heating, Refrigerating, and Air conditioning Engineers), REHVA (Europese zustervereniging van TVVL) en IIR (International Institute of Refrigeration. De lector is op persoonlijke titel of vanuit de TU Delft of De Haagse Hogeschool al lid van TVVL (tevens lid van de redactieraad en van de impulsgroep), ASHRAE, IBPSA en IIR. Kenniskringlid Johan Woudstra is lid van de raad van toezicht van de Stichting Gelijkspanning, Arie Taal is lid van de TVVL. 8

9 4. Voortgang van de werkzaamheden De kwaliteit van lectoraten en onderzoek wordt continu verbeterd en geoptimaliseerd aan de hand van de jaarlijkse monitoring volgens onderstaand model. Dit model vormt de basis van het jaarplan. In de werkwijze staan voorop: sturen op gezamenlijke visie en ambitieontwikkeling, maken van prestatieafspraken, reflectie op voortgang en opbrengsten en hoe hiervan leren. In het jaarverslag wordt gerapporteerd over de feitelijke realisatie en vervolgens wordt in het jaarplan geanalyseerd en gewaardeerd wat wel en niet goed is gelopen en worden hieruit consequenties getrokken ten behoeve van de kwaliteitsverbetering in de volgende jaarcyclus. 1 startsituatie (begin jaarcyclus) Prestaties op vier doelen onderzoek curriculumontwikkeling professionalisering kenniscirculatie oog voor eigenaarschap en urgentie besef activiteiten / werkwijzen 2 professionele aanpak 3 Hoe wil je naar de streefsituatie toewerken? Welke leiderschap en welke werkwijze? 4 gezamenlijke ontwikkeling van visie en ambitie 1 streefsituatie (einde jaarcyclus) Prestaties op vier doelen onderzoek curriculumontwikkeling professionalisering kenniscirculatie Doorwerking onderzoek op 5 condities en randvoorwaarden curriculumontwikkeling professionalisering kenniscirculatie 2013 heeft in het teken gestaan van meer diepgang in het onderzoek, betere onderzoeksvaardigheden van de kenniskringleden, het versterken van de banden met het bedrijfsleven door gezamenlijk subsidieprojecten op te zetten en het zoeken naar extra structurele oplossingen voor kennisdisseminatie naar het onderwijs. 4.1 Onderzoek Door de acquisitie van grote onderzoeksprojecten zijn in 2013 de financiële middelen meer dan verdubbeld, wat de mogelijkheid heeft gegeven om het aantal fte s in het lectoraat ook te verdubbelen. Hiermee is meer capaciteit gecreëerd voor onderzoek en voor direct disseminatie naar het onderwijs. De onderzoekslijnen zijn ten opzichte van voorgaande jaren niet veranderd, wel verzwaard. Vanuit de missie en visie van het lectoraat waren vier verschillende onderzoekslijnen gedefinieerd: Onderzoekslijn 1 gaat over het ontwikkelen van simulatiemodellen voor het optimaliseren van installaties voor verwarming, koeling en ventilatie in gebouwen, inclusief monitoring& control met als uiteindelijke doel het fossiele energiegebruik van gebouwen te minimaliseren. Onderzoekslijn 2 gaat over energie management en commissioning: hoe ervoor te zorgen dat gebouwbeheerders en facility managers greep houden op de prestaties van installaties en het binnenklimaat gedurende de levensduur van een gebouw. 9

10 Onderzoekslijn 3 gaat over de elektriciteitsvoorziening in gebouwen en de mogelijkheden voor gelijkspanningsnetten. Onderzoekslijn 4: Dwars door deze drie onderzoekslijnen loopt een vierde lijn over de kennisvraag in de branche en op het HBO: welke kennis moet er aangeboden worden, op welke manier en bij welke doelgroepen? Onderzoeksprojecten moeten in deze 4 onderzoeklijnen passen om genoeg focus te hebben en dus ook genoeg expertise te kunnen garanderen. Om consistentie en kwaliteit van het onderzoek te garanderen worden geen nieuwe onderzoekslijnen toegevoegd. Er lopen in het lectoraat 7 verschillende onderzoeksprojecten waarvan vier extern gesubsidieerd (dat is twee keer meer dan in 2012). CAGIM (Climate Adaptive Glastuinbouw: Inverse Modelling); EOS LT subsidie (Onderzoekslijn 1) KnoHolEM (Knowledge based Holistic Energy Management): EU FP7 subsidie (Onderzoekslijnen 1 en 2) Installaties 2020; Raak PRO subsidie (Onderzoekslijnen 1,2, en 4) Gelijkspanning breng(t) je verder; Raak MKB subsidie (Onderzoekslijnen 3 en 1) Promotieonderzoek A. Taal Diagnostic systems for energy management (Onderzoekslijnen 1 en 2) Systeemkunde en simulatiemodellen voor het onderwijs (Onderzoekslijnen 1 en 4) De missing link tussen technisch beheer en facility management (Onderzoekslijn 2) De meeste thema s zijn aan elkaar gekoppeld, zie figuur 2. Hierna volgt per project een samenvatting van de uitgevoerde onderzoeksactiviteiten. 10

11 4.1.1 CAGIM: Climate Adaptive Glastuinbouw: Inverse Modelling De glastuinbouw is verantwoordelijk voor 10% van het Nederlandse gasverbruik. In de gemeente Westland wordt meer dan 90% van de elektriciteitsconsumptie gebruikt in kassen. In dit project onderzoeken wij hoe de kas van de toekomst eruit zal moeten zien door middel van een specifieke simulatietechniek: Inverse modelling voor de ontwikkeling van Climate Adaptive Kassen. Hierin wordt bepaald wat de adaptieve eigenschapen van kas en het controlesysteem moeten zijn. In 2013 is gewerkt aan WP3, 4 en 5. Financiering Nationale subsidie Toelichting subsidie: Omvang: Looptijdsubsidie: Samenwerking met: andere lectoraten: externe organisaties: Kennisinstellingen: Onderzoeksinzet Lectoren: Onderzoekers Studentenbetrokkenheid: EOS LT subsidie (Energie Onderzoek Subsidie Lange Termijn), Agentschap NL, ministerie van Economische zaken, Landbouwen en Innovatie EUR, waarvan voor de HHS. HHS is penvoerder. Lector is projectleider. Subsidie percentage is 100%. 4 jaar (september 2010 september 2014) Zal waarschijnlijk verlengd worden tot februari lectoraat Kennistransfer in Productinnovatie Kenlog, Priva. Daarnaast zijn 20 bedrijven betrokken geweest bij workshops. Wageningen UR, TU/e, TU Delft, TNO Laure Itard, Rianne Valkenburg Joep de Groot (lectoraat EGO, WB, C&M) Arie Taal (lectoraat EGO, WB) Jan Peter Vos (lectoraat EGO, TBK) Paul Souren (vanuit lectoraat Kennistransfer in Productinnovatie, WB) Olivia Guerra Santin (lectoraat EGO) 4 studenten van WB (minor Duurzame Energie) zijn ingezet om de workshops van WP5 te voorbereiden, te begeleiden en daarover te rapporteren. 1 WB student is ingezet voor simulaties Valorisatie Kennisdomein Over de resultaten van WP2 en 3 is vanuit de HHS een artikel gepubliceerd in het vaktijdschrift TVVL Magazine (Taal A., Itard L., 2013a) en een wetenschappelijk peer reviewed artikel gepresenteerd bij de IBPSA conferentie 2013 (Taal A., Itard L., 2013b) en). Op dezelfde conferentie is ook een artikel van de TU/e gepresenteerd (Lee et al, 2013). Beroepspraktijk In het kader van WP5 zijn twee workshops georganiseerd op 23 en 28 mei 2013 met bedrijven in de glastuinbouw om toekomstscenario s op te zetten. Bij deze workshops waren 21 deelnemers aanwezig uit 20 verschillende bedrijven. 4 studenten en de betrokken onderzoekers/partners hebben de bevindingen in twee rapporten samengevat (Wijler J. et al, 2013; van Eijck H.& Souren P., 2013). 11

12 Onderwijs 5 studenten van de minor DE zij actief betrokken geweest bij het project. Daarnaast worden CAGIM als case gebruikt bij het project Systeemkunde en simulatiemodellen (zie 4.1.4) om te onderzoeken welke types simulatiemodellen passen bij welke opleidingen (en is dus zo gekoppeld aan onderzoeksactiviteit 3). Plannen zal in het teken staan van de afronding van dit project. Naast het onderzoekswerk datovereenkomstig de oorspronkelijke planning nog te doen is, zal veel aandacht besteed worden aan kennisdisseminatie naar de praktijk, in de vorm van en workshop, een symposium en voor een breed technisch publiek toegankelijke rapportages KnoHolEM: Knowledge based Holistic Energy Management Er is een grote mis match tussen verwachte energieprestaties en comfort en werkelijke prestaties van gebouwen. Dit wordt door experts aangemerkt als een belangrijke reden voor het niet halen van energiebesparingsdoeleinden. Om een goed binnenklimaat en maximale energie efficiency te kunnen garanderen tegen acceptabele kosten is regeltechniek en de inregeling van installaties en van het binnenklimaat (luchttemperatuur, vochtigheid, lichtintensiteit, tocht etc.) via een gebouwbeheersystem essentieel. In dit onderzoek wordt onder de paraplu van de EU gewerkt aan de volgende generatie intelligente gebouwbeheersystemen. Het project sluit perfect aan bij de doelstellingen van het lectoraat. Het gaat om het verzamelen en analyseren van data uit de Octalix en Priva systemen die gebruikt worden om het binnenklimaat en de installaties van de Delftse vestiging van de hogeschool te beheren. Het gebouw zelf wordt beschouwd als een living lab. In een latere fase zullen verbeteringen aan het gebouwbeheersysteem voorgesteld worden door EUpartners uit gerenommeerde kennisinstellingen en die zullen door het lectoraat en adviesbureau DWA (het adviesbureau dat de installaties heeft ontworpen) geïmplementeerd en geanalyseerd worden. Daarbij wordt ook nauw samengewerkt met de Facilitaire Dienst van de hogeschool. In 2012 en 2013 heeft de datamining uit het Priva en Octalix systeem plaatsgevonden (de systemen zijn eerst aangepast en uitgebreid) en zijn analyses van het energiegebruik uitgevoerd. Financiering internationale subsidie Toelichting subsidie: EU subsidie 7 de kaderprogramma. Omvang: Totaal omvang: 4.5 miljoen EUR, waarvan EUR voor HHS. Lector is eindverantwoordelijk voor HHS. Projectleider is A. Taal. Subsidie percentage is tussen 75% en 100%, afhankelijk van activiteit. Looptijdsubsidie: 3 jaar (september 2011 september 2014) Samenwerking met: academies/zwaartepunten: Samenwerking met Facilitaire dienst externe organisaties: DWA (Bodegraven), diverse MKB bedrijven uit Italië en Spanje. Kennisinstellingen: Penvoerder: Building Research Establishment / Cardiff University (UK) Partners: Trinity College (Dublin, Ireland)) Karlsruher Institute of Technology (Duitsland); Smart homes (NL), Woningstichting de Zaligheden (NL) Onderzoeksinzet Lectoren: Laure Itard Onderzoekers: Arie Taal (lectoraat EGO, WB) 12

13 Externen: Ondersteunend personeel: Studentenbetrokkenheid Jan Dirk Schagen (academie ICT & Media) DWA (onderaannemer) CLO, Facilitaire dienst (Gerard Willemse) Studentenbetrokkenheid (20 studenten) is in dit project gekoppeld aan het project Installaties 2020, zie Valorisatie Kennisdomein Het gebruik van het TIS Delft gebouw als Living Lab is uitgevoerd. Veel extra meetpunten zijn toegevoerd, de database is omsloten, de interface is bruikbaar gemaakt voor studenten. Het gebouw dient als case in de KnoholEm project, maar ook in het Installatie 2020 project en is een van de cases voor het proefschrift van A. Taal. De samenwerking met buitenlandse kennisinstituten resulteert in goed state of the art onderzoek. Beroepspraktijk Buitenlandse adviesbureaus zijn bij dit project betrokken, maar ook de Nederlandse beroepspraktijk is aanwezig (DWA) en profiteer dus direct van de resultaten van het project. Ook twee uitvoerende bedrijven (Octalix/Orange Climate en Kuypers) zijn nu betrokken. Verder is dit onderzoek in 2012 gebruikt als startup voor de acquisitie van het RAAK PRO project Installaties In dit project zijn 4 kennisinstellingen betrokken, 4 adviesbureaus en 5 branche gerelateerde instellingen. Onderwijs De 20 WB betrokken studenten (gezamenlijk met het project Installaties 2020) hebben 6 rapporten opgeleverd. Er is ook een docent van Technische Informatica (Jan Dirk Schagen) ingehuurd door het lectoraat om de monitoringdata te ontsluiten. Dit heeft geleid tot de deelname van 1 ICTM student (224 uur). Plannen 2014 Het project zal in september 2014 afgerond worden, volgens planning. Er zijn in 2014 weinig door de HHS uit te voeren werkzaamheden. Het project wordt inhoudelijk gecontinueerd via het Installatie 2020 project Installaties 2020 In dit project wordt samen met vooraanstaande installatiebedrijven en kennisinstellingen gewerkt aan toekomstig energiemanagement systemen voor gebouwen en installaties. Doelstelling is het optimaal laten functioneren van gebouwinstallaties teneinde energiebesparing en CO2 doeleinden te bereiken. Het eerste deel van dit project bestaat uit het definiëren en ontwikkelen van geschikte automatiseringstools, opdat alles wat geautomatiseerd kan worden in de werking en controle van installaties geautomatiseerd wordt. Hiertoe wordt een diagnosesysteem ontwikkeld dat niet alleen aangeeft waar er fouten optreden in de installaties en wat deze fouten zijn maar ook op welke onderdelen de installatie niet optimaal werkt. Daarnaast wordt een automatisch herstelsysteem ontwikkeld, waarbij de foutieve of niet optimale werking gerepareerd wordt. Bij regeltechnische instellingsproblemen zullen nieuw te ontwikkelen adaptieve regelstrategieën worden ingezet. Het tweede deel van dit project loopt parallel en richt zich op hoe geschikte en efficiënte kennistransfertools voor de installatiesector eruit moeten zien. In dit project wordt nadrukkelijk gebruik gemaakt van de kennis die vergaard is in het KnoholEM project. Een deel van het promotietraject van A. Taal is ook in Installaties 2020 ingebed. Financiering nationale subsidie Toelichting subsidie: Omvang: RAAK PRO (SIA) Totaal omvang: 1 miljoen EUR, waarvan EUR voor 13

14 HHS. Lector is penvoerder en projectleider. Subsidie percentage is gemiddeld 75%. Looptijdsubsidie: 4 jaar (mei 2013 mei 2017) Samenwerking met: academies/zwaartepunten: Samenwerking TISD, TISH, ICTM externe organisaties: diverse installatiebureaus: DWA, Kropman, Priva, Wolter & Dros; sector organisaties: Uneto vni, TVVL Kennisinstellingen: Hogeschool Rotterdam, TU Delft, TU/e, ISSO, Otib, Ontwikkelcentrum, Installatiewerk Midden Onderzoeksinzet Lectoren: Laure Itard, Rianne Valkenburg, Ellen Sjoer, Frans Meijer Onderzoekers: Arie Taal (lectoraat EGO, WB) Jan Dirk Schagen (academie ICT & Media) Jan Lambers (lectoraat EGO, living labs) René Meijs (lectoraat EGO, WB) Externen: DWA, Kropman, TU Delft, TU/e, ISSO Ondersteunend personeel: CLO, Facilitaire dienst Studentenbetrokkenheid: 20 WB studenten hebben in het kader van de energieminoren DE gewerkt aan dit project. 1 TI (ICTM) student is ingezet in het kader van het 3 de jaar bedrijfsproject (224 uur) voor de ontsluiting van de databases op de Mirror server en het ontwikkelen van 3D modellen. Rapportage in derde jaar studenten van Technische Natuurkunde hebben gewerkt aan de ontwikkeling van een aantal sensoren voor dit project. Valorisatie Kennisdomein De samenwerking met vooruitstrevende partners resulteert in goed state of the art onderzoek. De resultaten van het onderzoek in 2013, samen met die van het KnoholEM project hebben al geresulteerd in het indienen van 1 artikel voor de IBPSA London conferentie in juni 2014 en een eerste versie van een wetenschappelijk artikel voor het tijdschrift Energy & Buildings is gered. Indiening zal geschieden rond maart Dit artikel zal het tweede hoofdstuk zijn in het proefschrift van A. Taal. Beroepspraktijk Valorisatie naar de beroepspraktijk is goed ingebed in het project zelf door de actieve participatie, ook in het uitvoeren van het onderzoek zelf, van verschillende marktpartijen. Daarnaast zijn er instellingen zoals TVVL, OTIB en ISSO die direct zorgen voor verspreiding van de resultaten naar de sector. Onderwijs In het project is voorzien in het gebruik van het gebouw en zijn beheersysteem voor onderwijsdoeleinden. In is het gebouw daarvoor klaargemaakt en de invulling zal in 2014 in nauwe samenwerking met de (in oprichting) Living Lab Climtech plaatsvinden. In 2013 hebben 20 WB studenten 6 rapporten opgeleverd. Er is ook een docent van Technische Informatica (Jan Dirk Schagen) ingehuurd door het lectoraat om de monitoring data te ontsluiten. Dit heeft geleid tot de deelname van 1 ICTM student (224 uur). Daarnaast hebben 6 derde jaar studenten van Technische Natuurkunde onder leiding van J. Lamberts gewerkt aan de ontwikkeling van een aantal sensoren voor dit project. 14

15 Plannen 2014 Het project is medio 2013 gestart. Dankzij de aansluiting bij het KnolholEm project, het promotietraject van A. Taal en het enthousiasme van de partners, is een snelle start van de onderzoeksactiviteiten mogelijk geweest. In 2014 zal dat gecontinueerd worden. Veel aandacht zal besteed moeten worden aan het onderzoek naar kennisverspreiding in de branche. De eerste publicaties zullen in 2014 verschijnen Systeemkunde en simulatiemodellen voor de branche en voor studenten In voorgaande jaren was dit project bedoeld om modellen te ontwikkelen voor de simulatie van installaties en om zo de CLIMASIM omgeving waarvan de basis door A. Taal een aantal jaren geleden is gelegd uit te breiden. De modellen worden ontwikkeld voor en met studenten. Omdat deze activiteit genoeg geborgd wordt in de Cagim, KnoholEM en Installaties 2020 projecten is gekozen om dit project om te buigen naar onderzoek naar de aansluiting van verschillende types model bij verschillende opleidingen. Een deel van de activiteiten gaat om expertise en begeleiding te bieden bij verschillende modelleervaken (J. de Groot). Het andere onderdeel is het gebruiken van systeemkunde om de informatie te organiseren en om te simuleren. In 2012 heeft een verdiepingsslag plaatsgevonden door te onderzoeken hoe kennis op het gebied van installaties en energiestromen in gebouwen modulair aangeboden kan worden. De resultaten zijn gepresenteerd tijdens een academie brede workshop tijdens de onderzoeksdagen. In 2013 is door J.P. Vos onderzoek gedaan naar differentiale en integrale modellen. De eerste vorm is gebruikelijk in de wetenschap en techniek om het gedrag van dynamische systemen te beschrijven. Echter, de differentiaalvorm kent een aantal inconsistenties die het begrip ervan door studenten ernstig belemmeren. Op basis van empirische data heeft J.P. Vos, laten zien dat een integraal model dezelfde uitkomsten geeft als een differentieel model. Daarnaast is het integrale model consistent met betrekking tot de empirische werkelijkheid. Op basis van deze onderzoeksresultaten is een intern rapport geschreven ( Een massa veer demper systeem, maar dan anders ) om collega s, zowel in het lectoraat als elders in de academie, te informeren over de integrale benadering van complexe systemen. De integrale benadering moet zijn weg vinden naar het onderwijs. Dit vindt plaats op twee manieren: (1) door het verzorgen van onderwijs binnen TBK en het verzorgen van gastcolleges bij andere studierichtingen en (2) door collega s die zich met het modelleren en regelen van processen de meerwaarde te laten zien van de integrale benadering. Op beide aspecten is in 2013 flink voortgang geboekt. Financiering 1 e geldstroom, Toelichting subsidie: n.v.t Samenwerking met: academies/zwaartepunten: TIS Delft en TIS Den Haag (opleidingen WB, C&M, TBK) Onderzoeksinzet Lectoren: Laure Itard Onderzoekers: Jan Peter Vos (lectoraat EGO, TBK) Joep de Groot (lectoraat EGO, WB, C&M) Promovendi: n.v.t Externen: n.v.t Ondersteunend personeel: n.v.t Studentenbetrokkenheid: Onderwijsontwikkeling en uitvoering voor de minor SEMD voor het vak multidisciplinairy design methods Verdere ontwikkeling van simulatievakken ONT 7 bij W 15

16 en Systeemkunde 2 bij Climate en Management. In totaal hebben in 2013 ruim 350 studenten bij zowel W als CLM onderwijs gehad in simuleren. Opdrachten en onderwijs zijn verder aangepast n.a.v. inzichten en kennis opgedaan bij lectoraat. En bovendien is ook kennis gedeeld met 2 nieuw collega s die ondersteunen bij ONT7 vanwege de hoge studentenaantallen. Bij TBK zijn ondersteunende practica Simulink verzorgt bij het vak Technische systemen. Ca 50 studenten. Valorisatie Kennisdomein: Nog niet van toepassing in Beroepspraktijk De beroepspraktijk profiteert van dit project omdat de begeleiding van de studenten op het gebied van simulaties beter is en de studenten beter leren modelleren (er zijn regelmatig opdrachten waarbij gesimuleerd moet worden, bv van DWA of Vabi). Onderwijs De resultaten van het onderzoek worden direct en continu gebruikt door de betrokken docenten in hun regulier onderwijs, waardoor onderwijsverbetering plaatsvindt. Deze onderzoeksactiviteit leidt tot directe kwaliteitsverbetering van het onderwijs: zorgvuldig opgebouwd lesprogramma, afgekaderde studiewijzer, interessante toetsopdrachten uit de praktijk met een hogere mate van complexiteit dan 2 jaar geleden. Meer dan 350 studenten worden zo bereikt. Daarnaast biedt het rapport Een massa veer demper systeem, maar dan anders van J.P. Vos aanknopingspunten voor docenten uit verschillende opleidingen. Op dit thema zijn er twee gastcolleges voor studenten en docenten verzorgt door JP. Vos bij de opleidingen Bedrijfswiskunde en Technische Natuurkunde. Plannen zal in het teken staan van disseminatie van dit onderzoek naar het onderwijs en naar het kennisdomein. Van het interne rapport Een massa veer demper systeem, maar dan anders zal een boek en/of 1 artikel geschreven worden over het nut van integraliteit bij het modelleren en simuleren van complexe technische en sociale systemen. Verder verbeteringen in het Matlab en Simulink onderwijs zullen doorgevoerd worden Promotieonderzoek Adaptive Diagnostic Energy Management System In dit promotieonderzoek van A. Taal gaat het om de ontwikkeling van een diagnose en herstel systeem voor gebouwinstallaties. Het promotietraject is gestart in september 2012 en is sterk gekoppeld aan de projecten KnoholEM en Installaties 2020, waarin met veel partners uit de installatiesector en met veel onderzoeksinstituten wordt gewerkt. In 2013 zijn de volgende activiteiten uitgevoerd: Aanpassing van het onderzoeksvoorstel en goedkeuring door TU/e Het onderzoeksvoorstel is verder verfijnd en aangeboden via de promotor (Prof. W. Zeiler, TU/e) aan de promotiecommissie van de TU Eindhoven, welke akkoord is gegaan met het voorstel op 27 augustus Literatuurstudie en theoretisch kader Op basis van literatuur, gesprekken met ontwerpers, beheerders en adviseurs heeft de analyse van de hiërarchische relaties tussen ruimtes, installatie en de regeling daarvan geleidt tot een eerste concept voor het theoretisch kader. Dit concept is beschreven in een conference paper dat 16

17 ingediend is bij de IBPSA London conferentie (juni 2014). Het concept is verder grotendeels uitgewerkt als journal paper, dat begin 2014 ingediend zal worden. Daarnaast heeft het onderzoek zich gericht op hoe Energie Prestatie Indicatoren te meten (welke, met welke frequentie en nauwkeurigheid). Datamining activiteiten gebouw HHS te Delft Ten behoeve van het bottom up up onderzoek naar de energie efficiency van het gebouw van De Haagse Hogeschool in Delft dat één van de te onderzoeken gebouwen is, wordt gebruik gemaakt van meetgegevens die in het gebouwbeheersysteem aanwezig zijn. Deze gegevens waren echter niet en tevens in de onjuiste vorm, beschikbaar voor het promotieonderzoek. In 2012 is daaraan gewerkt en dit is in 2013 gecontinueerd. Er zijn extra sensoren geplaatst, de database is aangepast, mogelijkheden om in het systeem in te grijpen zijn ingebracht en de data acquisitie werkt nu naar behoren. Een eerste analyse van de energie data in 2012 is uitgevoerd en verschillende deelanalyses zijn gemaakt die als input gebruikt zijn voor het theoretisch kader, voor het Europees FP7 project KnoholEM en voor Installaties Resultaten 2013 Paper Procedure for optimizing building operation: Adaptive Diagnostic Building Energy Management ingediend bij 2 nd Conference on Building Simulation and Optimization, juni 2014, London. Concept Journal Paper Strategy and framework for energy diagnose in buildings is bijna klaar. Zal begin 2014 ingediend worden in een wetenschappelijk tijdschrift. Data acquisitie system is klaar en dataverzameling is begonnen. Diverse presentaties zijn gehouden binnen de projecten Installaties 2020 en KnoholEm. Diverse studenten, zowel van technische informatica als van werktuigbouwkunde zijn ingezet bij het onderzoek (zie ook 4.1.4). Plannen 2014 Het eerste journal paper zal begin 2014 ingediend worden en er zal gewerkt worden aan een tweede paper (het proefschrift wordt gebaseerd op 4 a 5 journal papers) en aan een congres paper. Het theoretisch kader zal verder afgemaakt worden en de data zullen verder geanalyseerd worden. De diagnose systeem zal in modules ontwikkeld worden en eerste toetsen zullen uitgevoerd worden op de HHS gebouw. Daarna zal een begin gemaakt worden aan de analyse van het Kropman gebouw Missing link tussen Technisch Beheer en Facility Management Vaak blijken gebouwen, nadat ze zijn opgeleverd en ingeregeld, na verloop van tijd niet meer de beoogde prestatie op het gebied van comfort, klimaat, bedrijfszekerheid en energiegebruik te halen. Verondersteld wordt dat dit te maken heeft met een veranderende en niet voorziene wijze van het gebruik van het gebouw en een onvoldoende aanpassing hierop van het beheer van het gebouw. Daar er naast de klimaatinstallaties vele andere factoren een rol spelen waar de beheersorganisatie geen kennis van heeft of/en niet betrokken bij is, is er onvoldoende grip op de veranderende gebruik en beheersomstandigheden. Ondanks het feit dat er vaak gebruik wordt gemaakt van geavanceerde meet en regelapparatuur als gebouwbeheersystemen vaak zijn, lukt het niet om deze complexe veranderingen daarmee te laten samengaan en gebouwen hun vooropgestelde klimaat prestaties te laten behalen. Hierdoor ontstaan er naast veel klachten van de gebruikers ook meerkosten voor de exploitatie door de toename van het energieverbruik en een vermindering van de baten door minder productiviteit. Dit onderzoek richt zich op de vraag hoe gebouwbeheersystemen ingezet kunnen worden als diagnose instrument voor FM ers om een optimaal klimaatbeheer in gebouwen te krijgen en te behouden. Het doel is te komen tot een 17

18 besturingsmodel waarmee facility managers in staat zijn grip te krijgen op de complexe veranderingen in de huisvestingsituatie die ingrijpen op het binnenklimaat. In 2012 en 2013 heeft het onderzoek zich verdiept naar het besturingsmodel en heeft geresulteerd in meerdere publicaties en prijzen. Ook is begonnen met onderzoeken welke mogelijkheden Bouw Informatie Modellen (BIM) bieden voor een betere beheersing van binnenklimaat en installaties. Financiering 1 e geldstroom, Toelichting subsidie: Samenwerking met: academies/zwaartepunten: andere lectoraten: externe organisaties: Kennisinstellingen: Onderzoeksinzet Lectoren: Onderzoekers: Studenten: betrokkenheid: n.v.t. Academie Facility Management, Facilitaire dienst n.v.t Hanze Hogeschool Groningen (H. Brink en lector FM Mark Mobach) Laure Itard Frans Joosstens (FM), projectleider 2 de jaars FM studenten (PRO3) (6 adviesrapporten): 11 studenten op projectopdracht invloed van het binnenklimaat op het prestatieniveau in TIS Delft 10 studenten op projectopdracht rol van de Arbomedewerker en het binnenklimaat 9 studenten op projectopdracht Ecologische voetafdruk FM 2 studenten (excellent traject studenten) op onderzoek naar Duurzaamheid in Landelijk FM onderwijs 2 studenten op onderzoek naar de behoefte onder HHS studenten en relaties in het werkveld aan een minor SEMD ( zie & 4.2.1). 1 afstudeerder (M. Wessling) Building Information Modelling en Facility Management Valorisatie Kennisdomein Er zijn twee goed ontvangen vakpublicaties gepubliceerd in het vakblad FMi met de titel: Een goed binnenklimaat tegen een laag energieverbruik en in de TVVL magazine met de titel Goed binnenklimaat en laag energieverbruik. Samenwerking tussen Facility Management en technische dienst. F. Joosstens werd in 2013 genomineerd voor de Pim Breebaart award. F. Joosstens is een samenwerking aangegaan met docent onderzoeker H. Brink en lector FM Mark Mobach van de Hanze Hogeschool op het gebied van effecten van binnenmilieu en werkplek op de gebruikers. Beroepspraktijk M. Wessling, FM student, heeft haar afstudeeronderzoek namens EGO afgerond en zij heeft de scriptieprijs in de wacht gesleept met een 9.0 voor haar scriptie Building Information Modelling en Facility Management. De scriptie is voorgedragen voor de landelijke scriptieprijs FM uitgereikt door het LOOFD en in januari 2014 heeft zij die inderdaad gewonnen. Dit heeft veel publiciteit opgeleverd. 18

19 Onderwijs De verworven inzichten zijn gebruikt om de minor SEMD (Smart Energy Management & Design) verder vorm te geven. Belangrijk wapenfeit is dat het thema Duurzaam Beheer en Onderhoud opgenomen is als vast thema in de modules Prestatiebeheersing van de Huisvesting (PBH), Gebouw Gebruiker en Beleving (GEB) en Housing, Buildings & Experience (HBE). Daarnaast hebben veel studenten deelgenomen aan het onderzoek (zie tabel) en is een lunchlezing voor docenten georganiseerd. De inzichten opgedaan binnen de kenniskring door F. Joostens hebben invloed gehad op het binnenhalen van de tweede duurzaamheidsster voor de Academie FM (AISHE). Deze accreditatie is omgezet door de NVAO in een bijzonder kenmerk voor de opleiding FM. Ook is twee maal door F. Joosstens een Engelstalig gastcollege gegeven aan de Academie IBMS voor de minor Sustainability and Business. Er wordt ook samengewerkt met de Academie voor Bouwkunde voor het creëren van een gezamenlijke BIM minor waarin ook de exploitatie via FM een belangrijke rol gaat spelen. Plannen 2014 In 2014 wordt er gestreefd naar een verdere uitvoering van het onderzoek in de richting van een instrument waarbij het beheer en de techniek beter met elkaar communiceren en een comfortabel en energiezuinig binnenklimaat beter kunnen worden gerealiseerd en geoptimaliseerd. Dit zal deels uitgevoerd worden binnen het project Installations 2020, in samenwerking met de branche en studenten. Daarnaast zal er onderzoek gedaan worden naar de toepassingsmogelijkheden van BIM bij ontwerp en beheer van gebouwen en zal er deelgenomen worden aan het onderzoek naar en gebruik van BIM in het nieuwbouwproject Sportcampus Zuiderpark HHS in samenwerking met de opleiding BK en het Lectoraat Innoverend Ondernemen (Gertrud Blauwhof). Ook wordt er voor de FM curriculum een module ontworpen rond het Binnenmilieu, Performance en Arbeidsomstandigheden met daaraan gekoppeld een Werkplekonderzoek. De resultaten worden gedeeld met de Hanze Hogeschool in Groningen en er zal een publicatie uit vloeien Gelijkspanning breng(t) je verder Huidige elektriciteitsnetten zijn gebaseerd op wisselspanning. Hernieuwbare energie (e.g. zonnepanelen, wind) levert gelijkspanning. De meeste huishoudelijke apparatuur (TV, radio, opladers, TL buis, LED lampen etc.) is ook gebaseerd op gelijkspanning. Maar omdat het net door historische ontwikkeling een wisselspanningsnet is wordt hernieuwbare energie eerst omgezet van gelijk naar wisselspanning om later in huishoudelijke apparatuur nog eens van wissel naar gelijkspanning omgezet te worden d.m.v. converters. Dit betekent systematisch meer dan 15% energieverliezen. De hoofdonderzoeksvraag in dit project is of het realistisch is om een AChuisinstallatie te vervangen door een DC huisinstallatie. In 2012 was al onderzoek verricht naar hoe een brandstofcel zo optimaal mogelijk als voedingsbron in een huis te gebruiken. Ook was een proefopstelling gemaakt voor een kleine windturbine, die als voeding voor een microgrid dient, bv voor een woonhuis. In 2013 is het onderzoek gecontinueerd via het RAAK MKB project Gelijkspanning breng(t) je verder, die gezamenlijk is geacquireerd door de opleiding Elektrotechniek en het lectoraat EGO. In 2013 is een begin gemaakt aan het opzetten van een DC lab om componenten (microgrid) te kunnen testen. Daarnaast zijn veel deelonderzoeken uitgevoerd door studenten en is het gelukt om de KU Leuven bij het project te betrekken. Naast de 14 bedrijven die al bij het project betrokken waren, hebben 3 nieuwe bedrijven zich in 2013 aangesloten. Financiering Nationale subsidie Toelichting subsidie: Vanaf 1 februari 2013, RAAK MKB 19

20 Omvang: Looptijdsubsidie: Samenwerking met: academies/zwaartepunten: andere lectoraten: externe organisaties: Kennisinstellingen: Onderzoeksinzet Lectoren: Onderzoekers: Externen: Studenten: betrokkenheid: EUR,waarvan voor HHS 2 jaar TIS Delft (Electrotechniek) n.v.t 18 partners: Studio Schrofer, Spark Design & Innovation, Laurens Simonse Groep, Innosys Delft, DWA Installaties, Riwik, Inventeers Research & Development B.V., Ymif, Gavita, Leerwerkbedrijf Oeps, SGN b.v., Joulz (Green Tec), Siemens Nederland n.v., Syntens, M2Desk, Caspoc, Accenda KU Leuven (België) Laure Itard Johan Woudstra (lectoraat EGO, Elektrotechniek), tevens projectleider inhoud Pepijn van Willigenburg (TIS, Elektrotechniek), projectleider organisatie KU Leuven 4 studenten van TBK BK zijn betrokken geweest bij het onderzoek 4 studenten van ET (o.a. van Power Minor) 7 afstudeerders van de KU Leuven zijn actief betrokken Valorisatie Kennisdomein Valorisatie naar het kennisdomein heeft plaatsgevonden via internationale symposia en conferenties (Industrial & Commercial Use of Energy en Ecodesign 2013), waarin 3 papers gepresenteerd zijn. Daarnaast toont de samenwerking met KU Leuven aan hoe belangrijk het thema is voor het kennisdomein. Beroepspraktijk Valorisatie maar de beroepspraktijk is ingebed door de actieve participatie van 18 partners uit het bedrijfsleven en regelmatige projectbijeenkomsten (5 in 2013) met de deelnemende bedrijven. Onderwijs De resultaten van het onderzoek worden gebruikt als input in de Power minor en in de minor SEMD. Een belangrijk gevolg van dit project is het opzetten van een DC lab voor onderwijsdoeleinden. Daarnaast zijn in studenten actief betrokken geweest bij het onderzoek en doen 7 master studenten van de KU Leuven mee aan het onderzoek. Zij zijn regelmatig bij TIS Delft te vinden. Plannen 2014 Het DC lab zal begin 2014 in gebruik genomen worden, waardoor testen door studenten en onderzoekers uitgevoerd zullen kunnen worden. De gestarte onderzoeken zullen gefinaliseerd worden en publicaties zullen geschreven worden. Er zal ook verkend worden of nieuwe middelen voor 2015 gegenereerd kunnen worden. 20