Identiteit als katalysator in gebiedsontwikkeling

Transcriptie

1 Identiteit als katalysator in gebiedsontwikkeling Bijdrage bijeenkomst De Kopgroep, Apeldoorn 29 juni 2006 Ik ben gevraagd u iets te vertellen over een andere benaderingswijze van gebiedsontwikkeling. Wij hebben de afgelopen jaren via experiment in een viertal gebieden in Rotterdam (Hoogvliet en Nieuwe Westen) en Den Haag (Mariahoeve en Schipperskwartier) een methode onderzocht, die gericht is op gebiedsontwikkeling vanuit identiteit en kernwaarden. En het begrip kernwaarde veronderstelt daarbij niet verder reduceerbare waarden, die in het gebied besloten liggen en met elkaar de meer stabiele, werkelijke identiteit van een gebied in essentie beschrijven. Mijn bureau WSA Stedelijke Ontwikkeling is vooral betrokken in procesinrichting en het management van visieontwikkeling in de stedelijke herstructurering. Jarenlang verliep dat via lijnen van de toen gangbare onderzoeksmethoden en planvormen; een SWOT-analyse, aanwijzing van woningbouw met de laagste boek of bedrijfswaarde, een stedenbouwkundig plan dat vooral voorbarig op architectuur gericht was, een niet naar locatie toegedeeld woningprogramma van 70/30, een rekenmodel waarin de miljoenen heen en weer vliegen op elk wijziging in parameters en een vrij oeverloos getouwtrek tussen partijen, die de op papier onrendabele investering dienden te verdelen (nog zonder enig houvast in een afsprakenkader). De methode van het werken vanuit gebiedsidentiteit biedt volgens mij hiervoor een goed alternatief en een perspectief in wat hier vandaag als waardeontwikkeling van de stad aan de orde gesteld wordt. Ik zal nu verder ingaan op de rol van identiteit in zowel waardebepaling (onderzoek en waarderingsgrondslag) als in gebiedsontwikkeling (operationaliseren) via: (1) een beschouwing van identiteit als drager van betekenis en van relaties en (2) een praktijkaanpak van gebiedsontwikkeling vanuit identiteit. Introductie; ervaring van stadsbeelden Ter introductie en verstrooiing toon ik u een serie beelden van de stad en voorzie dat u elk afzonderlijk hier verschillende associaties mee hebt en uiteenlopende betekenis aan hecht, omdat uw referentiekader en woonvoorkeuren verschillen. Er zijn altijd verschillen vanuit persoonlijke voorkeuren, maar het gaat natuurlijk om aanwijsbaar verschil tussen groepen met soortgelijke voorkeuren, die verklaarbaar zijn uit overeenkomsten in leefstijl of leefwijze en daarbij passende waardeoriëntaties. De waardering voor een ruimtelijke omgeving gaat daarbij samen met een associatieve inschatting van een hier op aansluitende sociale omgeving. Over dit fenomeen van herkenbare voorkeuren van bepaalde groepen voor bepaalde gebieden gaat dit betoog. En over de inzet van dit inzicht in de procesaanpak in gebiedsontwikkeling. Pagina 1 van 9 WSA Pelgrimsstraat 5b 3029 BH Rotterdam wsa@wsa.nl T +31 (0) F +31 (0)

2 De stad van waarde(n); economische en belevingswaarde In wezen heeft de methode van doen met een tweeledige betekenis van het begrip waarde te begrijpen vanuit de wisselwerking op het raakvlak van economie en beleving; de belevingseconomie. Het rapport de prijs van de plek van het RPB geeft duidelijk aan, dat economische waarde van de woning sterk voortkomt uit beoordeling van omgevingscondities; sociale status, soort buren, ligging, bereikbaarheid etc. Elke (potentieel) huiseigenaar wist dit persoonlijk reeds al te goed, maar nu krijgen we deze welhaast makelaarswijsheden ook als professional nog eens benoemd (locatie, locatie...). En wel voor 50% bepalend in de prijs van de woning. Grondwaarde als expressie van de zachte waardering voor omgevingsfactoren. Economische waarde wordt dus tevens gestuurd vanuit belevingsaspecten; de belevingseconomie is in die zin echt. In een iets langzamer tempo dan op de beurs, waar het ook permanent zoeken is naar een labiel evenwicht tussen de beleving en de echte economie van harde cijfers. De belevingsdimensie van waarde verwijst naar identificatie en herkenning van betekenis in de ruimtelijke omgeving, zowel in de ruimtelijke vorm als mogelijkheden tot gebruik en aanbod van programma of voorzieningen. De economische dimensie van waarde verwijst naar het uitdrukken van deze belevingswaarde samen met de directe gebruiks- of technische waarde van het materieel product zelf in geld als kwantificeerbaar middel in ons economisch verkeer. Nu de kwantitatieve opgave langzaam verschoven is naar een kwalitatieve opgave zien we ons gesteld voor stedelijke vraagstukken van een heel andere dimensie, dan die we vanuit een ingenieurstraditie gericht op technische productie en planningsmethodiek tegemoet kunnen treden. Kwalitatieve opgave zou kunnen vertrekken vanuit een idee over stedelijke waardeontwikkeling. Maar om over waarden te kunnen spreken en oordelen moeten we eerst enkele definitiekwesties tackelen en onderzoekswijzen bevragen om tot inzicht te komen. Waarin ligt waarde besloten, wie ervaart deze waarde, wie bepaalt waarde en wie heeft belang bij de instandhouding ervan? De discussie over waardeontwikkeling van de stad moet dus worden gevoerd vanuit een inzicht in het functioneren van de stad en de handelingsmotieven, de waarderingsgrondslag van de stedeling. Het gaat nu om de beleving van producten, die in technisch opzicht nagenoeg gelijk zijn. Zonder onderscheidend vermogen valt er weinig te beleven. Ervaring van stedelijke gebieden verloopt via hun onderscheidend karakter oftewel hun gebiedsidentiteit. Gebiedsidentiteit Gebiedsidentiteit ligt besloten in zowel sociaal-maatschappelijke, culturele als fysiekruimtelijke condities en wordt gevormd door de onderlinge relaties en wisselwerking hiertussen. Het is dé Pagina 2 van 9

3 verbindende factor tussen verschillende kenmerken van een gebied. De ligging, de ruimtelijke vorm van een gebied, het gebruik hiervan door bewoners, hun eigenschappen en waardeoriëntaties, hun manier van omgaan met elkaar, de sfeer bepalen tezamen de identiteit van een gebied. Identiteit en kernwaarden van een gebied zijn bepalend voor de mate waarin mensen een gerichte keuze maken voor vestiging en voor de waarde, die zij aan een gebied toekennen. Vele wijken hebben het vermogen getoond zich permanent aan veranderingen te kunnen aanpassen. Hun identiteit is bestand tegen of juist gebaseerd op een mate van variatie, waarbij de aard van de ingrediënten er minder toe doet. Deze veranderingen vertonen zich aan de oppervlakte; de identiteit is dieper verankerd in de karakteristiek van het gebied en haar historie. Identiteit als drager van betekenis + relaties In die zin speelt gebiedsidentiteit een centrale rol in stedelijke ontwikkeling als verbinding tussen het aanbod (gebiedsidentiteit) en de vraagzijde (beleving van identiteit). Een inzicht; nieuwe vragen Het onderzoek de prijs van de plek geeft bevestiging van het inzicht, dat de woonomgeving er toe doet en dus mede de prijs van de onroerende zaak bepaald. Maar het werpt ook nieuwe vragen op. Wat valt te zeggen over welke groepen welke omgevingen kunnen waarderen en waarom? Om bij de wiskunde te blijven; er zijn drie onbekenden in de vergelijking. Wie beoordeeld hier, welke criteria c.q.prioriteiten worden gehanteerd en welke omgevingen worden beoordeeld. In een opvatting over waardebepaling van de stad als ruimtelijke en sociale omgeving zouden de wensen en voorkeuren van alle onderscheidbare groepen in onze samenleving moeten worden gewogen. Niet alleen die van degenen die de hoogste grondprijs weten te genereren. Het kan toch niet zo zijn, dat de uit onderzoek verkregen best scorende omgeving de nieuwe standaard wordt voor herontwikkelen van woongebieden? Hoe liggen de relaties tussen de ruimtelijke en sociale omgeving als waardedragers en hun interactie? Hoe herkennen groepen zich in de ruimtelijke omgeving, zodat identificatie mogelijk is? We lijken nog maar net op weg in een interessante zoektocht naar het functioneren van beoordeling van de stad als leefomgeving door verschillende groepen stedelingen. Pagina 3 van 9

4 Identiteit, imago en reputatie Er is een essentieel verschil tussen identiteit, identificatie hiermee en een meer collectief bestaand beeld van een gebied. Mensen van buiten kennen niet zozeer de identiteit, als wel het imago of de reputatie van een gebied. Het uitstralen van een eigen identiteit en deze gereflecteerd zien in de eigen (woon)-omgeving vormt de zogenaamde identificatie met een plek. Door deze identificatie voelen mensen zich meer verbonden met een plek en waarderen zij deze sterker. Het maakt, dat plekken en gebieden door sommigen sterk negatief beoordeeld worden die anderen juist als thuis ervaren. Identiteit is een drager van betekenis. Ondertussen speelt in meerdere ontwikkelingen en projecten de fysieke omgeving als belevingsruimte een centrale rol. We bezien ze vanachter de bril van identiteit. Afb Tourist village Turkeij Bestaande identiteit van een ruimtelijke omgeving wordt in veel gevallen gereproduceerd in een heel andere context, qua ruimte, tijd en cultuur. Een drager van culturele betekenis wordt opnieuw geproduceerd als scenery voor een veelal commercieel doel. Holland villages all over the world ; cultuur als bordkarton voor een consumerende massa. It feels like home. Afb Grensmarkering little Italy chinatown. Hier een ogenschijnlijk onbeduidend voorbeeld, maar voor de locals een sterke drager van identiteit. Een zelfgemaakte grenspaal om de mentale grens te markeren tussen een deel van Chinatown en little Italy. Het zijn dergelijke mentale grenzen, die bij de gebiedsbetrokkenen bepalend zijn maar voor de buitenstaander onzichtbaar. Het gaat hier dus met name om identificatie van de stedeling met zijn eigen woon- werk of leefomgeving. Alleen dan ontstaat betekenis en kan waarde worden toegekend. De stad kent vele gebieden als enclaves met een specifiek soort wetten en regels. De taxichauffeur kent ze. Alle gebiedsbetrokkenen kennen ze; de echte grenzen lopen dwars foor de stad en vallen niet per definitie met ruimtelijke markeringen samen. Afb Disney s Celebration Anders dan de reproductie van Holland villages ligt het bij de genius Disney. Zijn lange traditie in het zoeken van een aansluiting op de beleving van de Amerikaanse droom heeft geleidt of een bijzondere, ruimtelijke omgeving die een hoge belevingswaarde voorstaat voor haar inwoners. Het beeld van de stad, haar ruimtelijke organisatie, haar architectuur en stijlvormen, haar programma en voorzieningen, haar beheer van enscenering en beleving; alles draagt bij aan de eenheid tussen een ruimtelijke en sociale omgeving. Dit leidt tot een hoge mate van identificatie hiermee onder de beoogde doelgroep. Pagina 4 van 9

5 Disney is in 2 opzichten interessant; (1) als constructie en (2) als idee van de stedelijke samenleving. Constructie: Werken vanuit een merkidentiteit. De hele ontwikkeling is als bij een regie van een film geconstrueerd vanuit een merkidentiteit. Disney is een merk, herkenbaar en voorspelbaar en ongeacht culturele herkomst te consumeren. Het appelleert blijkbaar aan aanwezige menselijke behoeften en waarden. In merk-denken en merk-werken staan identiteit en kernwaarden centraal. Alle producten zijn een resultaat van het denken vanuit deze centrale sturingsinstrumenten. In de community beschrijving staat dan ook de kernwaarde van traditie centraal. Geen kerst zonder Disney. Normatief: wat is de maatschappelijke idee als achtergrond ervan? Disney heeft eens gesteld, dat zijn medewerkers niet aan engineering doen, maar aan imageneering. Celebration is het resultaat. De belevingseconomie ten top. Dit denken kan niet worden afgedaan als pragmatisme of consumptisme als in het voorbeeld van Holland Village. Het stelt de wezenlijke functie van de stad als sociale omgeving van de mens aan de orde. Het gaat over betekenis, waarde en waardering zoals die onder bevolkingsgroepen leeft en speelt. De stroming van het New urbanism staat haaks op de generieke massaproductie van de eindeloze suburb. In Celebration wordt niet zozeer een imago maar waarden gereproduceerd. Nauwgezet wordt de ervaring levend gehouden van een nostalgische, overzichtelijke samenleving uit de geromantiseerde periode van begin 20 e eeuw. De ruimtelijke omgeving reflecteert de sociale waarden van die bepaalde communities en dat maakt deze omgeving zeer gewild voor hen. Het geprofileerd karakter is evident; niet iedereen kiest hiervoor, niet iedereen sluit aan bij de kernwaarden of kan hier überhaupt sociaal gedijen. Geprofileerde identiteit stoot ook af. In ieder geval leidt het tot gerichte keuzes aan de vraagzijde. In zijn nauwgezette enscenering en vooral ook programmatische uitwerking is het een holistische mix van de oorspronkelijke droom van Thomas Jefferson van een arcadisch suburbia, maar ook de wrange realiteit van de gated community Historische voorbeelden van geprofileerde milieus Er is echter niets nieuws onder de zon; begin 19 e eeuw ontwikkelden industriëlen als projectontwikkelaar voor de eigen medewerkers volledige arbeiderswijken inclusief passende en noodzakelijk geachte voorzieningen. De relaties die ondersteund en bekrachtigd werden via het ruimtelijk en sociaal milieu waren hier vrij helder; reproductie van de arbeidskracht heette het destijds. Afb Voorbeelden van Krupps Altenhof bij Essen. Port Sunlight bij Liverpool (William H. Lever). Agnetapark in Delft. Pagina 5 van 9

6 Brandevoort en verder In vergelijking met Celebration verwijst ook Brandevoort door reproductie van een ruimtelijke vorm naar een historische context, waarin specifieke sociale verhoudingen golden. Alleen houdt het op bij de reproductie van de ruimtelijke vorm. Achter de gekochte voordeur schuilt veel overeenkomst. Het beeld is vooral een verwijzing naar een andere context in ruimte en in tijd. Meer recente ontwikkelingen zijn bijv Sjoerd Soeters beeldkwaliteitsplan voor Noordwijk aan zee; architectuur van de gebouwde omgeving als scenery om de beleving te sturen. Koolhaas heeft hier ook pregnante opvattingen over; zijn f*** the context gaf aan, dat hij eerder een exponent is van de bandeloze vrijheid, die de globalisering voor zichzelf opeist. Verhouding Identiteit en doelgroepen Een gebiedsidentiteit heeft het vermogen mensen met verschillende leefstijlen aan te spreken. Allen met een eigen motivatie om gericht voor het gebied te kiezen. Dit kunnen overigens op zich mensen zijn, die in verschillende groepen of categorieën zijn in te delen. Als iets een duidelijke identiteit draagt, dan vindt via de identificatie hiermee onderlinge binding plaats tussen mensen. Het stelt mensen in staat letterlijk en figuurlijk een ruimte met elkaar te delen ; een fysieke en een mentale ruimte. Identiteit is een relatiedrager. Het is de basis voor binding (deze hof is van ons ) of van conflict (kopgevel met de opschriften: achter deze muur wonen mensen en tegen deze muur voetballen wij! ). Intermezzo: transformatieopgave van de neutrale stad Neutrale stad NL Maar welke gebiedsidentiteit ligt besloten in de letterlijk gemiddelde Nederlandse steden en wijken? De Nederlandse stedenbouw is gerelateerd geweest aan een volkshuisvestingstraditie, die uitging van de realisatie van een acceptabele en gemeenschappelijke basiskwaliteit. Ook bij gebiedsontwikkeling en herstructurering is nu nog vaak een gemiddelde kwaliteit en spreiding van programma-aanbod binnen het gebied het uitgangspunt. Ons hele denken over ruimtelijke ordening en stedelijke ontwikkeling is nog gebaseerd op een gelijkheidsideaal van de wederopbouwperiode, waarin posities van individuen binnen een breed maatschappelijk systeem van waarden moesten worden ingepast. Pagina 6 van 9

7 Maar de stedeling van nu zoekt naarstig naar gebieden met een herkenbare identiteit, waarin hij of zij zich kan herkennen. En tegelijkertijd nivelleert de stad zich meer en meer. Overal eenzelfde winkelaanbod, uniforme inrichting van de openbare ruimte en menging van bevolkingsgroepen etc. Minimaal voorzieningenaanbod in aansluiting op de vraag afhankelijk van inzet van vrijwilligers. De vraag verwijdert zich van het aanbod; het aanbod vervreemd zich steeds meer van de vraag. Afb Bijlmer; toekomst te huur In de periode van de wederopbouw stond weliswaar kwantitatieve productie voorop, maar er was wel een sterk appellerend kwalitatieve waarde in het spel; de toekomst. Iedereen droeg bij aan het bouwen van een nieuwe toekomst; het individu met eigen voorkeuren was van ondergeschikt belang. Tot dit monument van de volkshuisvesting sterk te maken kreeg met andere dan voorziene bevolkingsgroepen. Toen viel schrijnend op, dat de ruimtelijke omgeving niet sterk spoorde met sociaal gebruik laat staan op enige identificatie kon rekenen van haar eigen bevolking. De geforceerde maskerades van een van de te handhaven flats in het zogenaamde Bijlmermuseum konden deze sterke identiteit van onverzettelijke neutraliteit en gelijkheid niet afdoende verhullen. De prijs van de plek en herstructurering In de herstructurering is de benadering van opwaardering van gebieden gericht op een generieke benadering van schoon, heel en veilig en een menging van groepen op basis van inkomenscategorieën. Nog erger; binnen de gebiedsontwikkeling moet gestreefd worden naar een sluitende GREX waarmee de nieuwbouwprogramma s uitkomen op een verhouding van 70/30 ongeacht de bestaande differentiatie in de wijk en ongeacht de effecten van een dergelijke ingreep op de regionale woningmarktontwikkeling. Het beleid leek 1+1=3 na te streven. Woningtechnisch verouderde voorraad slopen en nieuwbouwproductie halen vanuit de veronderstelling dat dit een positief effect op de omgevingskwaliteit van de wijk zou hebben. En dat groepen als vanzelf zouden mengen ongeacht de karakteristiek van de plek. Afb Schotels Overtoomse Veld Ontwikkelen vanuit identiteit in bestaande stad Juist op de gebieden met een lage, economische waarde richt zich de stedelijke vernieuwing. Van deze gebieden kunnen we niet scherp aangeven, wat de motivatie van vestiging zou moeten zijn voor de groepen, die we willen aanspreken met het aanbod. De gebiedsidentiteit is onduidelijk. Dus in die zin is er geen prijs van de plek te bepalen. En de (motivaties van) de veronderstelde geïnteresseerden zelf kennen we ook niet echt. Toch nemen we vaak maar al te gemakkelijk aan, dat zij zich überhaupt aandienen voor aanbod in deze gebieden. Tot de afzet van het woningaanbod stokt. Pagina 7 van 9

8 Welke waarden, voorkeuren en motivaties zijn relevant in de economisch laag gewaardeerde gebieden, waar de herstructurering en bouwproductie dient plaats te vinden? Hoe kunnen we in bestaande stedelijke gebieden een sterkere aansluiting van ruimtelijke en sociale omgeving tot stand brengen? (en voor u hier; hoe spelen voorzieningen hier een rol in?) Identiteit als katalysator in gebiedsontwikkeling Afb Identiteit & Branding; ambitie en doel Afb Procesonderdelen aanpak I&B Toelichting: procesonderdelen afhankelijk van gestelde opgave en doel. Afb resultaten procesaanpak en onderzoek identiteit Mariahoeve Onderzoek Identiteit Ontwikkeling o.a. bewonersonderzoek en mental mapping Branding; brandingsessies, kernwaarden en brandsheet Bonding; ontwikkelen met diverse co-producten vanuit gebiedsidentiteit Toelichting casus Mariahoeve als voorbeeld van werken vanuit gebiedsidentiteit. Co-producenten in de gebiedsontwikkeling Vanuit hun eigen positie kunnen partijen bezien op welke wijze ze een bijdrage leveren aan de gebiedsidentiteit. Uiteindelijk zullen zij ook alle van deze onderlinge synergie de vruchten plukken. Het is veelal ook het gezamenlijk proces van het zoeken naar de identiteit, die het vertrouwen tussen de ondernemende personen geeft. Er zijn personen nodig en geen instanties of organisaties. Het gaat om ondernemerschap in de gebiedsontwikkeling. Een overheid als primus inter pares. Afb Rendement door ontwikkelen vanuit inzicht in identiteit Meerwaarde door aansluiting op bestaande identiteit en versterking van de wekring ervan. Rendement in diverse opzichten; maatschappelijk, politiek en financieel. Afb definitie identiteit als katalysator in gebiedsontwikkeling De definitie van katalysator is van toepassing op het functioneren van identiteit in gebiedsontwikkeling. Je moet het zoeken, maar niet vast willen leggen. Meerdere interpretaties vanuit verschillende werkvelden zijn mogelijk; de kracht ligt in de richting, die de bijdragen krijgen in de versterking van de gebiedsidentiteit zelf. Pagina 8 van 9

9 Tot slot: beheer en management van gebiedsidentiteit Winkelcentra zijn collectief domein in privaat eigendom. We verkeren meer en meer in ruimten in privaat eigendom, maar met een collectieve, stedelijke functie; stations, winkelcentra, recreatiecentra etc. Het privaat eigendom verstoort het stedelijk functioneren ervan geenszins. In het buitenland zijn voorbeelden te over van gevangenissen, parken en stranden die privaat eigendom zijn en goed worden beheerd. Het lijkt een kwestie van de juiste randvoorwaarden stellen. In Celebration is het beheer van de openbare ruimte maar ook de (openbare) orde goed geregeld vanuit de identiteit als sturingsinstrument. Het is voor het merk Disney van essentieel belang dat de waarden goed beheerd worden om de aansluiting van identiteit en imago te behouden. Het merk Disney stuurt het beheer van het gebied vanuit de door haar gedragen en geadverteerde waarden van het gebied. Hoe zit dat met het publiek domein in Nederland? Heeft een stadsbestuur hier visie op, heeft zij hier instrumenten voor en wie zijn dan haar partners? Generieke waarden als schoon, heel en veilig voeren de boventoon. Rendement is niet de eerste overweging, laat staan waardecreatie Daarover gaat ongetwijfeld de bijdrage van Rudy Stroink, die hier ook reeds een oplossing voor schijnt te hebben Pagina 9 van 9