Ruimte voor creativiteit. Onderzoek naar de bedrijfshuisvestingsvraag van creatieve ondernemers in Rotterdam

Transcriptie

1 Onderzoek naar de bedrijfshuisvestingsvraag van creatieve ondernemers in Rotterdam

2

3 Onderzoek naar de bedrijfshuisvestingsvraag van creatieve ondernemers in Rotterdam Martijn Epskamp en Wim van der Zanden Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS) 25 juni 2008 In opdracht van Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam

4 Centrum voor Onderzoek en Statistiek (COS) Auteur: Martijn Epskamp Project: Prijs: Adres: Goudsesingel 78, 3011 KD Rotterdam Postbus 21323, 3001 AH Rotterdam Telefoon: (010) Telefax: (010) Website: 2

5 INHOUD Samenvatting 5 1 Inleiding 9 2 Doel, opzet en uitvoering van het onderzoek Doelstelling en onderzoeksvragen Onderzoeksopzet en -uitvoering Onderzoeksresultaten 13 3 De creatieve sector van Rotterdam Aantal bedrijfsvestigingen en werkzame personen Ontwikkeling van het aantal vestigingen Ontwikkeling van de werkgelegenheid Ontwikkelingen werkgelegenheid en vestigingen vergeleken Werkgelegenheid en aantal vestigingen in de komende jaren Vestiginglocaties van creatieve bedrijven in Rotterdam Aantal creatieve ondernemingen in bedrijfsverzamelgebouwen Huurprijzen van bedrijfshuisvesting 21 4 De vraag naar bedrijfshuisvesting Aantal ondernemers met een bedrijfshuisvestingvraag Profiel van de vragers Redenen voor het zoeken naar andere bedrijfruimte in Rotterdam Wensen op het gebied van bedrijfsruimte Huren en kopen Vergunningen en overlast 33 5 Conclusies Het gebruik van bedrijfsruimten De vraag naar bedrijfshuisvesting Huurprijzen 36 Bijlagen 37 3

6 4

7 Samenvatting Doel van het onderzoek In opdracht van de programmamanager Creatieve Economie van OBR heeft het COS onderzocht hoeveel creatieve ondernemers op zoek zijn naar bedrijfshuisvesting in Rotterdam en wat hun bedrijfshuisvestingswensen zijn. Zowel de kwantiteit als de kwaliteit van de vraag zijn onderzocht. Bij kwantiteit gaat het om het aantal bedrijfsruimten waaraan behoefte is, c.q. het aantal ondernemers dat bedrijfsruimte zoekt. Bij kwaliteit gaat het om de kenmerken van bedrijfsruimten. Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan de omvang, de prijs en de locatie van bedrijfsruimten. Er is onderscheid gemaakt tussen enerzijds de vraag naar individuele bedrijfshuisvesting en anderzijds de vraag naar huisvesting in bedrijfsverzamelgebouwen. Verder is een schatting gemaakt van de ontwikkeling van de vraag naar bedrijfshuisvesting in de komende jaren. Voor het onderzoek zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd. 1. Wat is de kwantitatieve en kwalitatieve vraag van creatieve ondernemers naar bedrijfshuisvesting? 2. Hoe is deze vraag verdeeld tussen bedrijfsverzamelgebouwen en individuele huisvesting? 3. Hoe zal de vraag zich naar verwachting de komende jaren ontwikkelen? Het onderzoek sluit aan bij de TNO-definitie van de creatieve sector. Onderzoeksopzet Het onderzoek is uitgevoerd in twee fasen. In de eerste fase is, op basis van bestaand onderzoek en het Bedrijven Register Zuid-Holland (BRZ), onderzoek gedaan naar de Rotterdamse creatieve sector en ontwikkeling van de sector in de periode Op basis hiervan is geschat hoe de vraag naar bedrijfshuisvesting zich de komende jaren zal ontwikkelen. In de tweede onderzoekfase zijn bij OBR, de Stichting Kunstaccommodatie Rotterdam (SKAR) en bedrijfsverzamelgebouwen wachtlijsten opgevraagd van creatieve ondernemers met een bedrijfshuisvestingsvraag. Samen geven deze wachtlijsten een beeld van het aantal creatieve ondernemers dat in Rotterdam bedrijfshuisvesting zoekt. Onder de ondernemers op de wachtlijsten is een enquête uitgevoerd, om inzicht te verkrijgen in hun wensen omtrent bedrijfshuisvesting. Het gebruik van bedrijfsruimten Op 1 januari 2007 bestond de Rotterdamse creatieve sector uit bedrijfsvestigingen. Hierbij ging het om 343 vestigingen in de subsector Kunsten, 463 vestigingen in de subsector Media- en Entertainment en 947 vestigingen in de subsector Creatieve Zakelijke Dienstverlening. In de periode nam het aantal vestigingen per saldo met gemiddeld 36 per jaar toe (9 vestigingen in de Kunsten, 11 vestigingen in de Media- en Entertainment en 16 vestigingen in de Zakelijke Dienstverlening). Op basis van het bovenstaande is de schatting dat de creatieve sector van Rotterdam op dit moment (2008) circa bedrijfsruimten in gebruik heeft en dat dit gebruik met circa 36 bedrijfsruimten per jaar zal toenemen. Van de bedrijfsruimten die door creatieve ondernemers worden gebruikt, is minstens 5 procent gevestigd in bedrijfsverzamelgebouwen. 5

8 Het aantal werkzame personen per bedrijfsvestiging is over het algemeen klein. Bij circa driekwart van de vestigingen gaat het om maximaal twee personen 1. Op basis hiervan mag worden aangenomen, dat de meeste bedrijfsruimten die de sector in gebruik heeft, kleine ruimten zijn. De vraag naar bedrijfshuisvesting In totaal staan in Rotterdam minstens 616 personen op wachtlijsten voor creatieve ondernemers die bedrijfshuisvesting zoeken. Een deel van deze personen zoekt geen bedrijfshuisvesting meer, of is niet meer (als ondernemer) werkzaam in de creatieve sector. In het onderzoek zijn 168 creatieve ondernemers met een bedrijfshuisvestingsvraag geënquêteerd. Naar verwachting ligt het exacte aantal creatieve ondernemers dat (andere) bedrijfshuisvesting zoekt hoger dan 168, maar zeker niet vele malen hoger. Meer dan 250 lijkt onwaarschijnlijk. Circa de helft van deze ondernemers heeft al bedrijfsruimte in de stad, maar is om verschillende redenen naar een andere of een extra ruimte op zoek. De 168 geënquêteerde ondernemers zoeken gemiddeld 101 vierkante meter aan bedrijfsruimte. Naar schatting wordt er dus, in totaal, naar tot vierkante meter bedrijfsruimte gezocht. De meeste ondernemers zoeken ruimten kleiner dan 100 vierkante meter en veel ondernemers zoeken ruimten kleiner dan 60 vierkante meter. Een klein aantal ondernemers zoekt veel grotere ruimten. De ondernemers met een bedrijfshuisvestingsvraag zijn redelijk verdeeld over de drie subsectoren. Ondernemers uit de subsector Kunsten zoeken meestal een atelier of werkplaats. Ondernemers uit de Creatieve Zakelijke Dienstverlening zoeken voor het overgrote deel ateliers/werkplaatsen of kantoorruimten. Binnen de Media- en Entertainment is relatief meer vraag naar grote bedrijfsruimten dan binnen de andere twee subsectoren. De openstaande vraag naar bedrijfshuisvesting richt zich voornamelijk op het Stadscentrum en de deelgemeenten Noord, Delfshaven en Kralingen-Crooswijk. Veel ondernemers die op zoek zijn naar bedrijfshuisvesting willen hun bedrijf in ieder geval niet vestigen in de deelgemeenten ten zuiden van de Maas of in Prins Alexander. Ongeveer de helft van de creatieve ondernemers die op zoek zijn naar bedrijfshuisvesting wil zich graag in een pand met andere ondernemers vestigen. In de meeste gevallen gaat de voorkeur daarbij uit naar een pand met andere creatieve ondernemers. Slechts een zeer klein deel van de ondernemers wil niet met andere bedrijven in één pand. Circa de helft van de ondernemers die bedrijfshuisvesting zoeken acht eigen voorzieningen (eigen toilet, eigen voordeur, etc) gewenst of noodzakelijk. Voor een ruime meerderheid van de ondernemers met een openstaande vraag is tijdelijke bedrijfsruimte een optie. Bedrijfsruimten op een etage zonder lift zijn voor de meeste creatieve ondernemers met een bedrijfshuisvestingsvraag ongeschikt. Ongeveer tweederde van de ondernemers die bedrijfsruimte zoeken, acht het noodzakelijk dat de bedrijfsruimte goed bereikbaar is met de auto. Ook bereikbaarheid met het openbaar vervoer is voor de meeste ondernemers noodzakelijk. 1 Personen die minder dan twaalf uur per week werken zijn niet meegerekend. Het gaat hierbij om een relatief klein aantal personen (in totaal circa 350 bovenop de ruim personen die meer dan twaalf uur per week werken). 6

9 Huurprijzen De meeste ondernemers die bedrijfshuisvesting zoeken willen alleen huren, niet kopen. De huurprijzen van bedrijfshuisvesting variëren sterk. In ieder geval worden door creatieve bedrijven in Rotterdam huurprijzen betaald van 45 euro per vierkante meter per jaar, maar ook bedragen van 120 euro. In de enquête is aan de respondenten die (eventueel) willen huren gevraagd hoeveel huur zij maximaal willen betalen voor een bedrijfsruimte die aan hun wensen voldoet. Dit leidt tot de volgende resultaten. Creatieve ondernemers die op zoek zijn naar een bedrijfsruimte van 120 vierkante meter of meer, willen gemiddeld maximaal 958 euro huur per maand betalen. Voor ruimten van 70 tot en met 119 vierkante meter ligt het gemiddelde op 445 euro. Het gemiddelde voor ruimten van 40 tot en met 69 vierkante meter is 336 euro. Voor ruimten kleiner dan 40 vierkante meter is het gemiddelde 272 euro. Omgerekend naar prijs per vierkante meter per jaar, willen de respondenten gemiddeld maximaal 67 euro betalen. 24 procent is bereid om meer dan 100 euro per vierkante meter per jaar te betalen. 7

10 8

11 1 Inleiding Eén van de beleidsdoelstellingen van de gemeente Rotterdam is het stimuleren van de creatieve economie. Uitgangspunt hierbij is dat creatieve bedrijven een bijdrage leveren aan de lokale werkgelegenheid en aan het imago van de stad. Verondersteld wordt dat de uitstraling die creatieve bedrijven aan Rotterdam geven, zowel andere typen bedrijvigheid als een kansrijk segment van de beroepsbevolking aantrekt. In het kader van het stimuleringsbeleid wil de gemeente het aantal arbeidsplaatsen binnen de creatieve economie vergroten. Dit wil zij onder andere bereiken door hulp te bieden aan creatieve ondernemers die op zoek zijn naar bedrijfshuisvesting. Door creatieve ondernemers te faciliteren op het gebied van bedrijfshuisvesting, zullen ze zich gemakkelijker in Rotterdam kunnen vestigen en dat leidt tot meer creatieve ondernemers in de stad, zo is de gedachte. De gemeente zet verschillende middelen in om creatieve ondernemers aan bedrijfshuisvesting te helpen. Eén daarvan is het verstrekken van een aanvullende subsidie aan de Stichting Kunstaccommodatie Rotterdam (SKAR) ten behoeve van tijdelijke huisvesting voor creatief ondernemers. Ook het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR) heeft mensen in dienst die creatieve ondernemers actief aan bedrijfsruimte helpen. Daarnaast is OBR betrokken bij een aantal bedrijfsverzamelgebouwen voor creatieve ondernemers, waaronder de Creative Factory en de Schiecentrale. Zowel bij de SKAR als bij verschillende bedrijfsverzamelgebouwen staan creatieve ondernemers op wachtlijsten. Dit betekent dat slechts voor een deel van de creatieve ondernemers die zich aanmelden op korte termijn een werkplek beschikbaar is. OBR veronderstelt op basis hiervan dat er in de stad als geheel een tekort is aan (geschikte) bedrijfsruimte voor creatieve ondernemers. Er zijn echter geen cijfers die bevestigen dat dit inderdaad het geval is. De programmamanager Creatieve Economie van OBR wil meer inzicht in het (veronderstelde) tekort aan bedrijfshuisvesting voor creatieve ondernemers in Rotterdam. Zij heeft het COS daarom opdracht gegeven om te onderzoeken hoeveel creatieve ondernemers op zoek zijn naar bedrijfshuisvesting in de stad en wat hun bedrijfshuisvestingswensen zijn. Dit rapport doet verslag van het onderzoek. 9

12 10

13 2 Doel, opzet en uitvoering van het onderzoek 2.1 Doelstelling en onderzoeksvragen Doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de vraag van creatieve ondernemers naar bedrijfshuisvesting in Rotterdam. Het onderzoek dient zowel inzicht te bieden in de kwantiteit als in de kwaliteit van de vraag. Bij kwantiteit gaat het om het aantal bedrijfsruimten waaraan behoefte is, c.q. het aantal ondernemers dat bedrijfsruimte zoekt. Bij kwaliteit gaat het om de kenmerken van bedrijfsruimten. Daarbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan de omvang, de prijs en de locatie van bedrijfsruimten. Op basis van inzicht in zowel kwantiteit als kwaliteit dient te worden bepaald hoe groot de vraag is naar bedrijfsruimten met specifieke kenmerken. Het onderzoek dient ook specifiek inzicht te bieden in enerzijds de vraag naar individuele bedrijfshuisvesting en anderzijds de vraag naar huisvesting in bedrijfsverzamelgebouwen. Verondersteld is dat sommige ondernemers het liefst met andere ondernemers in een pand zitten, bijvoorbeeld omdat dit kruisbestuiving faciliteert, terwijl anderen de voorkeur geven aan een eigen pand. Ten slotte dient het onderzoek een schatting op te leveren van de ontwikkeling van de vraag naar bedrijfshuisvesting in de komende jaren. Op basis van de doelstelling zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd. 1. Wat is de kwantitatieve en kwalitatieve vraag van creatieve ondernemers naar bedrijfshuisvesting? 2. Hoe is deze vraag verdeeld tussen bedrijfsverzamelgebouwen en individuele huisvesting? 3. Hoe zal de vraag zich naar verwachting de komende jaren ontwikkelen? Creatieve ondernemers Binnen Rotterdam wordt aangesloten bij de TNO-definitie van de creatieve sector. Deze definitie is zeer breed. Volgens de definitie zijn bijvoorbeeld architecten en kunstschilders, maar ook uitgevers en reclamebureaus creatieve ondernemers. Bijlage 1 bevat een overzicht van de typen ondernemers die TNO tot de creatieve sector rekent. In het onderzoek is de definitie van TNO als uitgangspunt genomen. 2.2 Onderzoeksopzet en -uitvoering In de onderzoeksopzet zijn twee fasen onderscheiden: 1. Analyse van de geëffectueerde vraag naar bedrijfshuisvesting 2. Analyse van de vraag in de markt 1. Analyse geëffectueerde vraag De geëffectueerde vraag naar bedrijfshuisvesting betreft de creatieve ondernemers die reeds bedrijfshuisvesting in Rotterdam hebben gevonden. Deze ondernemers zijn om drie redenen in kaart gebracht: Door na te gaan waar in Rotterdam creatieve ondernemers gevestigd zijn, wordt inzicht verkregen in de omvang en kenmerken van het bestaande aanbod aan huisvesting. Via de adressen van ondernemers wordt inzicht verkregen in het aanbod aan individuele huisvesting en het aanbod aan huisvesting in bedrijfsverzamelgebouwen. 11

14 Door na te gaan welke creatieve ondernemers in Rotterdam gevestigd zijn en hoe de populatie van creatieve ondernemers zich in de afgelopen jaren heeft ontwikkeld, is een schattig te maken van de ontwikkeling van de populatie in de komende jaren. Deze schatting kan worden gebruikt om de ontwikkeling van de vraag naar bedrijfshuisvesting te schatten. Creatieve ondernemers vormen geen homogene groep (zie de TNO-definitie). Het ligt in de verwachting dat de ene groep creatieve ondernemers andere behoeften heeft als het gaat om bedrijfshuisvesting dan de andere groep. Decorbouwers zullen bijvoorbeeld op zoek zijn naar werkplaatsen, terwijl reclamebureaus wellicht kantoorruimte zoeken. Inzicht in de samenstelling van de populatie van creatieve ondernemers en de ontwikkeling van subpopulaties, biedt aanknopingspunten om te bepalen hoe groot de vraag naar specifieke typen huisvesting (zoals werkplaatsen) is en hoe deze vraag zich zal ontwikkelen. De geëffectueerde vraag van creatieve ondernemers is in kaart gebracht aan de hand van het werkgelegenheidsonderzoek van het Bedrijven Register Zuid-Holland (BRZ). Deze enquête wordt jaarlijks uitgevoerd onder alle ondernemers in Zuid-Holland. In de enquête worden ondernemers onder andere gevraagd naar hun vestigingsadres en het aantal personen dat bij hun bedrijf werkzaam is. De respons op de enquête is groot, waardoor deze een goed beeld geeft van het totaal van ondernemingen in de provincie. In het onderzoek is vastgesteld welke ondernemingen in het BRZ in Rotterdam gevestigde creatieve ondernemingen zijn. Van deze ondernemingen is vervolgens het vestigingsadres en het aantal werkzame personen vastgesteld. Ook zijn aan de hand van de codes drie categorieën creatieve ondernemingen onderscheiden, namelijk ondernemingen in de categorieën kunsten, media en entertainment en creatieve zakelijke dienstverlening (zie de TNO-definitie in bijlage 1). Op basis van de werkgelegenheidsonderzoeken van de afgelopen jaren is nagegaan welke mutaties zijn opgetreden in de werkgelegenheid en het aantal vestigingen van creatieve ondernemers. Zo is vastgesteld hoeveel nieuwe ondernemingen zijn opgericht en hoe de werkgelegenheid zich heeft ontwikkeld als gevolg van uitbreiding en inkrimping van bestaande ondernemingen. Door deze ontwikkelingen te extrapoleren is een schatting gemaakt van toekomstige ontwikkelingen in de populatie van creatieve ondernemers en de werkgelegenheid in de creatieve sector, en daarmee van toekomstige ontwikkelingen in de vraag naar bedrijfshuisvesting. Voor alle drie de categorieën creatieve ondernemers zijn apart schattingen gemaakt. 2. Analyse van de vraag in de markt Bij de vraag in de markt gaat het om de vraag naar bedrijfshuisvesting waaraan nog niet is voldaan. Het gaat hierbij dus om de ondernemers die nog op zoek zijn naar bedrijfshuisvesting. De vraag in de markt is onderzocht op basis van: a) een wachtlijst-analyse b) een enquête a) Wachtlijst-analyse Verschillende organisaties in Rotterdam houden wachtlijsten bij van creatieve ondernemers die op zoek zijn naar bedrijfsruimte. Hierbij gaat het om OBR, de SKAR en een aantal bedrijfsverzamelgebouwen. De wachtlijsten van deze organisaties zijn opgevraagd om inzicht te krijgen in het aantal creatieve ondernemers dat in Rotterdam bedrijfshuisvesting zoekt. Uitgangspunt van het onderzoek was dat de wachtlijsten tezamen een compleet beeld geven van de vraag naar bedrijfshuisvesting binnen de creatieve sector van Rotterdam. De organisa- 12

15 ties die de wachtlijsten bijhouden zijn bekend binnen de sector. Creatieve ondernemers die bedrijfshuisvesting zoeken zullen dus al snel bij deze organisaties aankloppen. In ieder geval mag worden aangenomen dat de wachtlijsten een goed beeld geven van de creatieve ondernemers die niet eenvoudig via particuliere kanalen aan bedrijfshuisvesting kunnen komen. (Voor ondernemers die dat wel kunnen is facilitering door de gemeente niet nodig.) Van de verkregen wachtlijsten is één totaallijst gemaakt. Er is voor gezorgd dat ondernemers die op meerdere wachtlijsten stonden, niet meerdere keren zijn meegeteld. b) Enquête De ondernemers op de totaallijst zijn in een enquête gevraagd naar hun bedrijfshuisvestingswensen. De vragenlijst voor de enquête, opgenomen in bijlage 2, is in samenwerking met de opdrachtgever ontwikkeld. De vragenlijst is op de website van het COS geplaatst. Vervolgens is aan de ondernemers op de lijst een brief of verzonden met het verzoek de vragenlijst op internet in te vullen. Ook via de nieuwsbrief creativitystartshere van het OBR zijn creatieve ondernemers met een bedrijfshuisvestingsvraag opgeroepen de vragenlijst in te vullen. Via een link op de website creativitystartshere.nl kwamen ondernemers rechtstreeks bij de vragenlijst terecht. Ondernemers konden de vragenlijst in de periode 2 tot en met 22 juni invullen. In de tweede week van de enquête is een rappel verzonden aan de ondernemers die per zijn uitgenodigd en die de vragenlijst op dat moment nog niet hadden ingevuld. Ook de ondernemers die een nieuwsbrief hebben ontvangen zijn gerappelleerd. De antwoorden op de enquête zijn geanalyseerd in SPSS. 2.3 Onderzoeksresultaten De onderzoeksresultaten zijn beschreven in hoofdstuk 3 en 4. Hoofdstuk 3 doet verslag van het onderzoek naar de geëffectueerde vraag, hoofdstuk 4 beschrijft de resultaten van het onderzoek naar de vraag in de markt. Hoofdstuk 5 bevat de conclusies van het onderzoek. 13

16 14

17 3 De creatieve sector van Rotterdam 3.1 Aantal bedrijfsvestigingen en werkzame personen Volgens het Bedrijven Register Zuid-Holland (BRZ) telde Rotterdam in vestigingen van creatieve bedrijven. Bij deze vestigingen waren in totaal personen werkzaam. In onderstaande tabel zijn de vestigingen uitgesplitst naar aantal werkzame personen. Per categorie vestiging is weergegeven hoeveel personen in 2007 in totaal bij deze vestigingen werkten. Tabel 3.1 Bedrijfsvestigingen in de Rotterdamse creatieve sector in 2007, naar aantal werkzame personen Categorie vestiging aantal vestigingen % Totaal aantal werkzame personen Binnen deze vestigingen % 0 werkzame personen 42 2% 0 0% 1 werkzaam persoon % % 2 werkzame personen % 516 5% 3 t/m 5 werkzame personen % 672 7% 6 t/m 10 werkzame personen 97 6% 731 8% 11 t/m 20 werkzame personen 74 4% % 21 t/m 50 werkzame personen 64 4% % 51 t/m 100 werkzame personen 21 1% % 101 t/m 240 werkzame personen 12 1% % Totaal % % Bron: BRZ Zoals blijkt uit de tabel bestaat de Rotterdamse creatieve sector uit heel veel kleine vestigingen. In ruim de helft van de vestigingen is slechts één persoon werkzaam. Slechts 10 procent van de vestigingen heeft 11 of meer werkzame personen. Deze grotere vestigingen zijn wel verantwoordelijk voor ruim tweederde van de werkgelegenheid. Interpretatie van de BRZ-gegevens BRZ-gegevens hebben altijd betrekking op de eerste dag van het jaar. De gegevens over de creatieve sector in dit rapport zijn exclusief: freelancers personen die een creatief beroep uitoefenen in een bedrijf dat niet tot de creatieve sector behoort personen die minder dan twaalf uur per week werken. In 2007 werkten 345 personen in de creatieve sector minder dan twaalf uur per week. In bovenstaande tabel worden vestigingen met 0 werkzame personen genoemd. Het kan zijn dat deze vestigingen wel werkzame personen hebben, maar die werken dan minder dan twaalf uur per week. 15

18 3.2 Ontwikkeling van het aantal vestigingen Figuur 3.1 geeft het aantal bedrijfsvestigingen in de Rotterdamse creatieve sector in de periode weer. De figuur laat de ontwikkeling zien van het aantal vestigingen in de totale creatieve sector en de ontwikkeling per subsector (zie de TNO-definitie in bijlage 1 voor het onderscheid in subsectoren). Figuur 3.1 Aantal bedrijfsvestigingen in de Rotterdamse creatieve sector, Kunsten Media- en Entertainment Creatieve Zakelijke Dienstverlening Totaal Bron: BRZ Tussen 2000 en 2004 nam het totaal aantal bedrijfsvestigingen in de creatieve sector toe. In de periode was sprake van een lichte daling, waarna het aantal vestigingen weer toenam. Per saldo nam het aantal vestigingen in de periode toe van tot 1.753, een toename van 17 procent (gemiddeld 2,3 procent per jaar). In alle subsectoren was het aantal vestigingen in 2007 groter dan in Het aantal vestiging in de Kunsten nam toe van 279 tot 343 (+23 procent, gemiddeld 3,1 procent per jaar). In de Media- en Entertainment nam het aantal vestigingen toe van 387 tot 463 (+20 procent, gemiddeld 2,7 procent per jaar). In de Creatieve Zakelijke Dienstverlening nam het aantal vestigingen toe van 838 tot 947 (+13 procent, gemiddeld 1,8 procent per jaar). Dat het aantal bedrijfsvestigingen binnen de creatieve sector is toegenomen, komt voornamelijk doordat er meer vestigingen van creatieve bedrijven zijn opgericht dan opgeheven. In de periode zijn per jaar gemiddeld 177 vestigingen opgericht en 125 vestigingen opgeheven. Verder hebben verhuizingen van vestigingen naar en uit de stad invloed gehad op het aantal vestigingen. Bij verhuizingen gaat het echter om veel kleinere aantallen dan bij oprichtingen en opheffingen (gemiddeld circa 45 vertrekkers en circa 14 vestigers per jaar). Ten slotte is de ontwikkeling van het aantal vestigingen in de creatieve sector beïnvloed doordat bedrijven van bedrijfssectie veranderd zijn (hiermee wordt bedoeld, dat een onderneming van sector veranderd, doordat het bedrijf zich op andere diensten of producten gaat richten). Deze veranderingen hebben slechts een zeer beperkt effect op de ontwikkeling van het aantal vestigingen gehad. 16

19 In figuur 3.2 zijn de bedrijfsvestigingen in de periode uitgesplitst naar enerzijds vestigingen met twee of minder werkzame personen en anderzijds vestigingen met drie of meer werkzame personen. Figuur 3.2 Aantal bedrijfsvestigingen in de Rotterdamse creatieve sector, uitgesplitst naar aantal werkzame personen, werkzame personen 3+ werkzame personen Bron: BRZ De figuur laat zien dat de toename van het aantal vestigingen het gevolg is van een toename van het aantal kleine vestigingen (met minder dan twee werkzame personen). Het aantal vestigingen met drie of meer werkzame personen was in 2007 iets kleiner (443) dan in 2000 (452). 17

20 3.3 Ontwikkeling van de werkgelegenheid Figuur 3.3 geeft weer hoe de werkgelegenheid in de creatieve sector van Rotterdam zich tussen 2000 en 2007 ontwikkeld heeft. Naast de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in de sector geeft de figuur ook de werkgelegenheidsontwikkeling in de drie subsectoren weer. Figuur 3.3 Aantal arbeidsplaatsen in de Rotterdamse creatieve sector, Kunsten Media- en Entertainment Creatieve Zakelijke Dienstverlening Totaal Bron: BRZ In de periode groeide de werkgelegenheid in de creatieve sector sterk, tot een omvang van arbeidsplaatsen. Tussen 2002 en 2005 vond een sterke daling plaats. Daarna was weer sprake van groei. Het netto resultaat van deze ontwikkelingen is dat de werkgelegenheid in 2007 (9.537 arbeidsplaatsen) iets groter was dan in 2000 (9.432 arbeidsplaatsen, een groei van 1 procent ten opzichte van het jaar 2000). Tussen 2006 en 2007 groeide de werkgelegenheid binnen de creatieve sector van tot arbeidsplaatsen (3% groei). In de grootste subsector, Creatieve Zakelijke Dienstverlening, was de werkgelegenheid in 2007 (5.009 arbeidsplaatsen) 2 procent groter dan in 2000 (4.933 arbeidsplaatsen). In de subsector Kunsten groeide de werkgelegenheid met 31 procent, van arbeidsplaatsen in 2000 tot arbeidsplaatsen in De werkgelegenheid in de Media- en Entertainment daalde met 14 procent, van arbeidsplaatsen in 2000 tot arbeidsplaatsen in Slechts 1 procent groei in zeven jaar tijd? Een eerder onderzoek over de creatieve sector in Rotterdam concludeert dat de werkgelegenheid in de periode met gemiddeld 8 procent per jaar is gegroeid 2. Uit LISA-gegevens blijkt dat de werkgelegenheid in de periode met in totaal 32,5 procent is gegroeid. Dat de BRZ-analyse veel minder positieve groeicijfers laat zien, komt doordat de werkgelegenheid tussen 2000 en 2007 veel minder sterk is gegroeid dan in de periode Dit geldt ook voor Nederland als geheel. In de periode nam het aantal banen in de Nederlandse creatieve economie met 24,4 procent toe, terwijl de toename tussen 2001 en 2006 slechts 2,9 procent bedroeg. 2 Creatieve industrie in Rotterdam (2005); Manshanden, Rutten, de Bruijn en Koops. Delft: TNO, in opdracht van OBR. 18

21 3.4 Ontwikkelingen werkgelegenheid en vestigingen vergeleken Zoals blijkt uit het voorgaande, is het aantal vestigingen in de creatieve sector in de periode veel meer toegenomen dan het aantal arbeidsplaatsen. Dit komt doordat er per saldo alleen maar kleine vestigingen zijn bijgekomen (en het aantal grotere vestigingen iets is gedaald, zie paragraaf 3.2). In 2002 werkten in een vestiging in de creatieve sector gemiddeld 6,3 personen, in 2007 was dit gemiddelde 5, Werkgelegenheid en aantal vestigingen in de komende jaren In de periode groeide de werkgelegenheid in de creatieve sector met 1 procent. De verwachting is daarom dat de werkgelegenheid bij gelijkblijvende omstandigheden ook de komende jaren zeer licht zal groeien. Tussen 2000 en 2007 is het aantal vestigingen in de Rotterdamse creatieve sector met gemiddeld 36 per jaar toegenomen (9 vestigingen in de Kunsten, 11 in de Media en Entertainment en 16 in de Creatieve Zakelijke Dienstverlening). De verwachting is daarom dat het aantal vestigingen ook de komende jaren zal toenemen. In dat geval zal het aandeel kleine vestigingen binnen de sector nog groter worden. Rotterdam en de andere grote steden Uit LISA-gegevens blijkt, dat de creatieve sector in Rotterdam in 2006 verantwoordelijk was voor 3,2 procent van de werkgelegenheid in de stad. De percentages voor Amsterdam, Utrecht en Den Haag zijn respectievelijk 6,7 procent, 4,6 procent en 3,1 procent. Vergeleken met Amsterdam en Utrecht heeft de creatieve sector in Rotterdam dus een relatief bescheiden aandeel in de werkgelegenheid. Uit het onderzoek Zo werkt Rotterdam dat TNO in 2002 voor OBR en Havenbedrijf Rotterdam uitvoerde, blijkt dat het dominante bedrijvencluster in de regio Amsterdam (financiële en zakelijke dienstverlening) meer vraag uitoefent naar de creatieve industrie dan het dominante bedrijvencluster in Rotterdam (industrie, groothandel en transport) 3. Dit zou kunnen verklaren waarom in Amsterdam de werkgelegenheid in de creatieve sector veel groter is dan in Rotterdam. Andere (aanvullende) verklaringen kunnen zijn, dat in Amsterdam consumenten van kunst en cultuur in overvloed aanwezig zijn en dat de beroepsbevolking gericht is op taal en communicatie Vestiginglocaties van creatieve bedrijven in Rotterdam Van de vestigingen in 2007 was 61 procent gevestigd in het Stadscentrum of in de omliggende deelgemeenten (Delfshaven, Noord, Kralingen-Crooswijk). De creatieve bedrijven in Rotterdam concentreren zich in een beperkt aantal straten. De bedrijfsvestigingen in 2007 waren verspreid over 816 straten. 71 procent van de vestigingen was in dezelfde straat als een of meer andere vestigingen gevestigd. Een derde bevond zich in dezelfde straat als vijf of meer andere vestigingen. 3 Manshanden en Muskens (2002), Zo werkt Rotterdam; een vergelijking van de regionaal-economische structuur van de regio s Rotterdam en Amsterdam. Delft: TNO. 4 Manshanden, W.J.J. en W. Jonkhoff (2005), Creativiteit komt met concentratie, ESB, 15 juli 2005, blz