Gezondheidsrisicogedrag onder mannelijke gedetineerden. Tatoeages, piercings, boegroes, seks & injecteren

Transcriptie

1

2

3 Gezondheidsrisicogedragondermannelijke gedetineerden Tatoeages,piercings,boegroes,seks&injecteren vandrugsenanabolen MarijeWouters,JenniferDoekhie,DirkJ.Korf&AnnemiekeBenschop 1

4 Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Wetenschappelijk Onder zoeksendocumentatiecentrumvanhetministerievanjustitie. Totdebegeleidingscommissiebehoorden: prof.dr.a.p.verhoeff,universiteitvanamsterdam,ggdamsterdam dr.p.vanempelen,tno drs.g.i.c.m.van thoff,dji,ministerievanjustitie dr.j.h.l.j.janssen,regiopolitiehaaglanden A.C.G.L.deJonge dr.m.m.j.vanooyenhouben,wodc,ministerievanjustitie CIPGEGEVENSKONINKLIJKEBIBLIOTHEEK,DENHAAG M.Wouters Gezondheidsrisicogedrag onder mannelijke gedetineerden / M. Wouters, J. Doekhie,D.J.Korf&A.Benschop Metlit.opgave,metEngelstaligesamenvatting Amsterdam:RozenbergPublishers(2010) ISBN: NUR740 Trefw.:Tatoeëren,piercen,spuiten,drugs,anabolen,detentie. 2010WODC,MinisterievanJustitie,auteursrechtenvoorbehouden. 2

5 LIJST MET AFKORTINGEN INTRO...7 PREVALENTIE...8 RISICOBEVORDERENDE FACTOREN...12 DOELSTELLING, PROBLEEMSTELLING EN ONDERZOEKSVRAGEN...13 METHODEN...14 ANALYSE EN SCHATTINGEN SURVEY ONDER GEDETINEERDEN...17 ONDERZOEKSPOPULATIE EN STEEKPROEFDESIGN...17 SELECTIE LOCATIES...19 TOESTEMMING KRIJGEN...21 SELECTIE VAN GEDETINEERDEN...21 NON-RESPONS...24 SFEER EN MEDEWERKING IN DE ONDERZOCHTE INRICHTINGEN...25 DE VRAGENLIJST...26 HET INTERVIEW...28 MAKKELIJKE EN MOEILIJKE THEMA S...29 GEREALISEERDE EN GEWOGEN STEEKPROEF RESPONDENTEN...35 DEMOGRAFISCHE KENMERKEN...35 DETENTIECARRIÈRE EN DUUR...37 VERSCHILLEN NAAR DEMOGRAFISCHE KENMERKEN...38 SAMENVATTING KENNIS VAN GEZONDHEIDSRISICO S...41 ANTWOORDEN...41 KENNISSCORES...42 GESLACHTSZIEKTEN...42 HIV...43 HEPATITIS B EN C...44 DEMOGRAFISCHE KENMERKEN EN TYPE DETENTIE...45 SAMENVATTING EN CONCLUSIE SPUITEN VAN DRUGS EN ANABOLEN...51 PREVALENTIE...51 RISKANT SPUITEN...52 DEMOGRAFIE, TYPE EN SETTING...53 SAMENVATTING EN CONCLUSIE TATOEAGES...55 ALGEMENE PREVALENTIE...55 TATOEAGES IN DETENTIE...56 TATOEAGES BIJ ANDERE GEDETINEERDEN ZETTEN...59 DEMOGRAFISCHE KENMERKEN EN TYPE DETENTIE...60 SAMENVATTING

6 7 PIERCINGS EN BOEGROES...63 PIERCING OF BOEGROE...63 EIGEN PIERCINGS EN BOEGROES IN DETENTIE...64 PIERCING OF BOEGROE BIJ ANDEREN ZETTEN...66 VERSCHILLEN NAAR DEMOGRAFISCHE KENMERKEN EN TYPE DETENTIE...66 SAMENVATTING EN CONCLUSIE SEKS EN SEKSUEEL OVERDRAAGBARE AANDOENINGEN...69 VASTE RELATIES EN BEZOEK ZONDER TOEZICHT...69 SEKSUELE HANDELINGEN TIJDENS DETENTIE...69 ONVRIJWILLIGE SEKS...72 ONVEILIGE SEKS TIJDENS DETENTIE...72 PREVALENTIE HEPATITIS, HIV EN SOA...72 VERSCHILLEN NAAR DEMOGRAFISCHE KENMERKEN EN TYPE DETENTIE...73 SAMENVATTING EN CONCLUSIE SCHATTINGEN VAN ONVEILIG GEDRAG IN AANTALLEN...77 BETROUWBAARHEIDSINTERVALLEN EN REIKWIJDTE...77 TATOEAGES...80 PIERCINGS EN BOEGROES...81 SPUITEN...82 SEKS...83 SOA...83 SAMENVATTING EN CONCLUSIE RISICO: COMBINATIES EN KENNIS...87 COMBINATIES VAN RISICOGEDRAG...87 KENNIS EN RISKANT GEDRAG...89 DEMOGRAFISCHE KENMERKEN EN KENNIS GECOMBINEERD...89 SAMENVATTING EN CONCLUSIE PREVENTIEBELEID...93 RISKANT GEDRAG IN DETENTIE EN VOORZORGSMAATREGELEN...99 FOCUSGROEPEN DETENTIEPERSONEEL SAMENVATTING EN CONCLUSIES SAMENVATTING EN CONCLUSIES PREVALENTIE EN PROFIEL DETENTIECONTEXT PREVENTIE EN RISICOREDUCTIE KENNIS EN RISICOGEDRAG VERBETERING VAN VOORLICHTING EN PREVENTIE TOT SLOT SUMMARY AND CONCLUSIONS PREVALENCE RATES AND PRISONERS PROFILES PRISON CONTEXT HEALTH PROMOTION AND RISK REDUCTION RISK KNOWLEDGE AND RISK BEHAVIOUR

7 IMPROVING HEALTH EDUCATION AND DISEASE PREVENTION CONCLUSION BIJLAGE I HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK HOOFDSTUK LITERATUUR

8 Lijstmetafkortingen BBI BeperktBeveiligdeInrichting BZT BezoekZonderToezicht DC DetentieCentrum DJI DienstJustitiëleInstellingen EBI ExtraBeveiligdeInrichting FSU ForensischeSchakelUnit GeDeCo GedetineerdenCommissie HCV HepatitisCVirus HvB HuisvanBewaring IBA IndividueleBegeleidingsAfdeling IDU IntravenousDrugUser(intraveneuzedruggebruiker) ISD InrichtingStelselmatigeDaders ISS Inkomsten,ScreeningenSelectieproces JJI JustitiëleJeugdInrichting LABG LandelijkeAfdelingBeheersgevaarlijkeGedetineerden MGW ModerniseringGevangenisWezen MPC MeerpersoonsCellen PI PenitentiaireInrichting PIWer PenitentiaireInrichtingsWerker PPC PenitentiairPsychiatrischCentrum PSC PsychiatrischSelectieCentrum RBB RelatieBevorderendBezoek SOV StrafrechtelijkeOpvangVerslaafden UC UitzetCentrum VRIS VreemdelingeninStrafrecht ZBBI ZeerBeperktBeveiligdeInrichting 6

9 1 Intro In de Nederlandse gevangenissen komen gedragingen voor die een risico vormenvoordegezondheidvangedetineerdenenvooranderen(bewakers, demaatschappijbuitendetentie).ditisnietalleeninnederlandzo.gevange nissenvormenoveralterwereldeengrootrisicovoorhetoverdragenvanin fectieziekten(hellardetal.,2004;babudierietal.,2005).dezerisico szijnon gewenstenpassennietinhetstrevennaarhumaneencorrectetenuitvoerleg gingvanstraffenenmaatregelen.dedienstjustitiëleinrichtingen(dji)van hetministerievanjustitieheeftdanookin2008eenmeerjarenplaninfectie ziektenbeleidvoor deperiode opgesteld.doelvanditbeleidiste voorkomendatinfectieziektenzichverspreidenbinnendejustitiëleinrichtin genenindemaatschappij.hetbeleidisgebaseerdophetequivalentiebegin sel 1. In2007voerdeDJIeen quickscan uitnaargedragondergedetineerdendat hetrisicoopinfectieziektenvergroot,waarbijpersoneelvanjustitiëleinrich tingenbevraagdwerd.dezescanbevestigdehetvoorkomenvanditrisicoge drag,waarbijseksuelecontacten,intraveneusspuiten,delenvanparafernalia voordrugsgebruik,tatoeërenenpiercenonderonveiligeomstandighedenen prikbijtspat incidenten genoemd werden (Van t Hoff, 2007). Buiten deze quickscanbestondtotnutoenauwelijkskennisoverdeomvangendeaard van het risicogedrag en over risicogroepen in gevangenissen in Nederland. Personeelgafaandatgenoemdgedragmeestalinhetverborgeneplaatsvindt, waardoormetnamedeomvangslechtinteschattenis.hetgebrekaankennis belemmert de opzet van een effectief infectieziektebeleid in justitiële inrich tingen. 1 Dit beginsel gaat er van uit dat gedetineerden zorg zouden moeten ontvangen die gelijk waardigisaandiebuitendetentiebinnenhetzelfdeland. 7

10 Buitenlandsonderzoeklaatziendatgenoemdrisicovolgedragingevangenis sen voorkomen (Babudieri et al., 2005; Gagnon et al., 2007; Gratton, 2006; Strangetal.,2000).Deprevalentiecijfersdiebekendzijnvanuithetbuitenland, lopennogaluiteen.oplossingenwordengezochtinvoorlichting,maarookin het verstrekken van desinfecterende middelen, methadon of condooms. In Canadawaseen safetattooing project,waarvaneenprofessionele tattoosa lon binnendetentieonderdeeluitmaakte(gratton,2006).deze harmreduc tion oplossingenzijnnietonomstreden. In het huidige onderzoek wordt voor het eerst een prevalentieschatting ge maakt van gedrag dat het risico op infectieziekten vergroot in Nederlandse detentie.werichtenonsspecifiekophiv,soa,enhepatitisbenc.hetrisico gedraginditonderzoekheeftbetrekkingophetnemenofzettenvantatoea ges, piercings en boegroes 2 in detentie, intraveneus druggebruikin detentie, en vrijwilligeofonvrijwillige onveiligeseksindetentie. Prevalentie Het onderzoek waarvan we indit rapport verslag uitbrengen, focust op ge dragdathetrisicoopbesmettingmetinfectieziektenvergroot.infectieziekten wordengedefinieerdalsziektendiewordenveroorzaaktdooreenoverdraag bareziekteverwekkerzoalseenbacterie,virus,schimmelofprion(eeneiwit datbijvoorbeeldcreutzfeldjacobveroorzaakt).infectieziektenzijnperdefini tiebesmettelijk.binnenditonderzoekrichtenweonsopseksueeloverdraag bareaandoeningen(soa),hivenhepatitisbenc. Deprevalentievanhetonderzochterisicogedragwasopvoorhandmoeilijkin teschatten.erisveelliteratuurbeschikbaaroverinfectieziekten,druggebruik enriskantseksueelgedragondergedetineerden,maarhetbetrefthierveelal buitenlands onderzoek, dat bovendien vaak gedateerd is. De resultaten die welbekendzijnovernederlandhebbenveelalbetrekkingopgedragbuiten 2 Eenboegroeiseenballetjedatonderdehuidvandepeniswordtaangebracht.Hetballetje kan van verschillende materialen zijn, zoals dobbelstenen, dominostenen, plastic of metaal. Vaakgaathetomzelfgemaakteballetjes,hetmateriaalwordtdanrondgeschuurd. 8

11 detentieofopdeprevalentievaninfecties,nietophetgedragwaarmeedeze infectiesoptelopenzijn. Infectieziekten HepatitisC(HCV)infectiesonderinjecterendegevangenenzijngevondenbij 3044%vandegevangeneninhetVerenigdKoninkrijk,enbijmeerdan80% induitslandenierland(emcdda,2003).metbetrekkingtothivinfectiesis bekenddatdieonderintraveneuzedruggebruikers(idu s)tussende0en2% ligtinhetverenigdkoninkrijk,denemarkenenbelgië,23%inspanjeen28% inportugal(emcdda,2003).uitnietrepresentatieve,lokaleonderzoekenin verschillendewesteuropeselandenblijktdatdehivprevalentietussende0 13%ligtonderIDU sindetentie.hcvprevalentiesliggenveelhoger:tussen de14 100%(TrimbosInstitute,2001).EenonderzoekvanKrebsenSimmons (2002)toontaandaterindeVSgevallenvanhivzijndietijdensdetentieop gelopenzijn(0.63%vangedetineerden).dehelftvandetijdensdetentiegeïn fecteerdengafaandathettijdensseksmetanderemannenisopgelopen.of ditookmedegedetineerdenzijn,blijftonduidelijk. In een recent onderzoek door Leemrijse et al. (2010) wordt naar aanleiding van een dossierstudie de prevalentie van HCV in Nederlandse detentie ge schatop210.7%vandemannelijkeenvrouwelijkegedetineerden.hetaantal met HCV besmette gedetineerden in Nederland ligt daarmee naar schatting openigmomenttussen237en1272personen.gedetineerdendiehcvposi tiefzijn,zijnwatouder,mindervaaknietwestersallochtoonenvakerwesters allochtoon, en zijn vaker intraveneuze druggebruikers. In een ander Neder landsonderzoek(schreuder&vanveen,2010)bleekgeenvandeonderzoch temannelijkegedetineerdenhivpositief,enhad7.4%hcv. Intraveneusdruggebruik Uitinternationaleonderzoekenblijktdatintraveneusdruggebruikonderge detineerdenaltijdhoogligtinvergelijkingmetnietgedetineerden,metineu ropapercentagestussende6en38%,watveelhogerisdanonderdealgeme nebevolking(1%)(emcdda,2010).inhetalgemeenkangesteldwordendat tussende1%en56%vandegevangenenindeeuweleensdrugsgespoten heeftindetentie(emcdda,2010).intraveneusdruggebruikleidtooktotrisi cogedragzoalshetdelenvanspuitenennaalden.uiteenonderzoekbleekdat gedetineerdeninvoorlopigehechtenismeergeneigdwarenspuitentedelen 9

12 danindegevangenis(emcdda,2010).detentiekanookhetdecorvormen voorheteerstedruggebruik;tussende3en26%vandruggebruikersindege vangenisindeeuheeftindetentievoorheteerstgebruikt,voorinjecterende gebruikers is dit 21% (EMCDDA, 2003). Uit verschillende onderzoeken in WestEuropeselandenblijktdat3 26%vandegebruikersindetentievoor heteerstdrugshebbengebruikt(trimbosinstitute,2001),envooridu sligt ditpercentagetussende0.4 21%(WIADORS,1998). Met betrekking tot Nederland zijn er vooral gegevens bekend over drugge bruikondergedetineerdenbuitendetentie.ineenlandelijkonderzoekonder gedetineerden in Nederland was 38% problematisch gebruiker van drugs vooralcannabis,cocaïneen/ofheroïneinhetjaarvoorafgaandaanhunde tentie (Oliemeulen et al., 2007). Volgens een onderzoek onder volwassen mannelijke gedetineerden op de reguliere afdelingen van de PI Vught was 30% in het afgelopen jaar drugsverslaafd (Bulten, Nijman & van der Staak, 2007).Ondanksdatdeselectievanrespondentenatrandomplaatsvond,ging hetbijditonderzoekomeen conveniencesample,enishetdusdevraagin hoeverre dit percentage zich laat extrapoleren naar de totale groep gedeti neerden. In een onderzoek onder minderjarige gedetineerden (1417 jaar) rapporteerde ruim de helft van de geïnterviewden cannabisgebruik in de maand voorafgaand aan hun detentie, ongeveer een op de tien het gebruik vanecstasy,respectievelijkcocaïne,maarslechtseenenkelinghetgebruikvan heroïneofcrack(korfetal.,2005).erzijndrienederlandseonderzoekenmet cijfers over druggebruik tijdens detentie: een al wat ouder onderzoek onder gedetineerdenmetverslavingsproblematiek(bieleman&vanderlaan,1999), een recenter onderzoek onder jongens in Justitiële Jeugd Inrichtingen (JJI) (Kepperetal.,2009)eneenzeerrecentprevalentieonderzoekondermanne lijke gedetineerden (Schreuder & Van Veen, 2010). Uit het onderzoek onder gedetineerden met verslavingsproblematiek bleek indertijd dat 45% van de respondenten cannabis en 22% methadon tijdens detentie gebruikte. Uit het onderzoek indejji sbleekdat6%vandejongenstijdenshunverblijfinde JJI sharddrugsgebruikthebben(kepperetal.,2009).inhetonderzoekvan Schreuder&VanVeenhadeenderde(36%)vanderespondententijdensde tentie drugs gebruikt, maar hierbij ging het met name om cannabis. In hun onderzoekbleekhetspuitenvandrugsindetentieheelzeldzaam. 10

13 Seksuelecontacten Dezeerschaarseliteratuuroverseksuelecontactentussenmannelijkegedeti neerdenbeperktzichvooraltotseksueelgeweld(hensleyetal.,2005),maar ookmetbetrekkingtotditonderwerpisrelatiefweinigbekend.datwatwel bekendis,komtvrijweluitsluitendvoortuitonderzoekgedaanindevsende UK.Schattingenvanhetaandeelgedetineerdendathomoseksuelecontacten heeftindetentielopenvan2%tot65%(nacci&kane,1982;saumetal.,1995; Tewksbury, 1989; Wooden & Parker, 1982). Schattingen van het percentage gedetineerdendataangerandistijdensdetentielopenvan0%to40%(davis, 1982;Gaes&Goldberg,2004;Hensley,2000;Hensleyetal.,2003;Lockwood, 1994;StruckmanJohnson & StruckmanJohnson,2000,2002; Wooden&Par ker, 1982). En ten slotte variëren de schattingen van het aandeel verkrachte gedetineerdenvan0%tot8.5%(lockwood,1980;tewksbury,1989;saumet al.,1995;hensley,2005;edgaretal.,2003;poweretal.,1991). In het eerdergenoemde onderzoek van Schreuder & Van Veen (2010) werd ook gevraagd naar seks met medegedetineerden; geen enkele gedetineerde zeiditooittehebbengedaan. Tatoeages,piercingsenboegroes Ookoverdeprevalentievanpiercingsentatoeagesbijgedetineerdeniswei nig gepubliceerd. Zes studies geven echter wel specifieke cijfers die betrek kinghebbenophetverblijfindetentie.allereerstbleekinhetonderzoekvan SchreuderenVanVeen(2010)dat14%vandegedetineerdeneenofmeerdere tatoeageshaddieindetentiezijngezet.inschotlandwerdin2007en2008tij denseenjaarlijkseenquêteondergedetineerdengevraagdnaartatoeagesdie tijdensdetentie zijn gezet. Hieruitbleekdatinbeide jarenietsmeerdande helfteenofmeertatoeagestehebben,enbijnaeenopdevijfrapporteerdeeen tatoeagetehebbendieindetentieisgezet(milne,2009).gagnonetal.(2007) vondendat33%vangedetineerdenincanadesegevangenissendaareenta toeagehadgekregenen3%eenpiercing.strangetal.(2000)vondendat21% vandegedetineerdeninengelandenwalestijdensdetentieeentatoeagehad gekregen. Braithwaite et al. (2001)vondendatbijnaeenderde vanjeugdige gedetineerdenindev.s.tatoeageshad,entweederdepiercings.vandegeta toeëerdeindividuenhad21%bijeennietprofessionaleentatoeagelatenzet ten,waarvan2%meteengedeeldenaald.bijpiercingsbleekdateveneenseen opdevijfdooreennietprofessionaleenpiercinghadlatenzetten,waarvan 11

14 1.5%metgedeeldenaald.Overigensisnietgevraagdofditgedragzichbuiten ofbinnendetentieafspeelde. OverhetalgemeenbetaaldendeeerdergenoemdeSchotsegedetineerdenniet wanneerdetatoeagedooreenvriendwerdgezet,maaranderenwerdenvaak wel vergoed. Materialen die gebruikt werden waren: balpen hulzen, gitaar snaren,tandenborstelhandvaten,garen,lijm,eneenmotortjeuitbijvoorbeeld tondeuses,elektrischetandenborstelsofcontrollersvaneenplaystation(mil ne,2009). HetisdevraagofresultatenvanonderzoekenuitCanada,Amerika,Australië, ofzelfsmaarbuurlandgrootbrittanniëzijntevertalennaardenederlandse situatie.afgezienvanaperteverschilleninhetjustitiëlesysteemengevange nisregime, komt bijvoorbeeld intraveneus druggebruik in Nederland in ver gelijkingmetanderelandennauwelijksvoor;binnendeeuinhetnederland secijferzelfshetallerlaagst(emcdda,2010). Risicobevorderendefactoren Het risicovolle gedrag kan door verschillende factoren in de hand gewerkt worden.hetkanzijndatgedetineerdenzichonvoldoendebewustzijnvande overdraagbaarheid van ziekten, omdat zij onvoldoende kennis hiervan heb ben.ookkanhetzijndathungedragbepaaldwordtdooreennietafwijzende houdingeneenpositievegedragsintentietenaanzienvanderisicovolleprak tijken. Ook buiten detentie spelen deze factoren een rol, bijvoorbeeld bij de beslissingvandrugsgebruikersomzichtelatentestenophepatitisc(vander Veenetal.,2009). Naastalgemenegedragsbepalendefactorenspelenindedetentiesituatienog specialefactoren.gedetineerdenbevindenzichineensituatiewaarinzijwei nigruimtehebbenomheteigengedragtebepalen.zokunnenzijineenge sloten inrichting niet zelf desinfecterende middelen, schone naalden of con dooms verkrijgen. Voor gedetineerden in een (half) open inrichtingen geldt datzijditinmeerofminderematewelkunnendoen.indetentiekandoorde beperking in vrijheid een cultuur heersen waarin ingeslotenen onder druk komentestaanomrisicovolgedragtevertonen.janssen(2005)laatbijvoor beeldziendathetlatenaanbrengenvaneentatoeageeentekenkanzijnvan macht en controle, hetgeen in detentie nog zwaarder telt dan erbuiten. Het kan ook een onderdeel zijn van de gevangeniscultuur. Uit onderzoek in 12

15 Schotlandbleekdatdebelangrijksteredenenvoorhetnemenvaneentatoea gewaren:verveling,hetisgoedkoperdaneentatoeagebuitendetentielaten zetten,anderenhaddenerookeenlatenzettenenzezagenhetwerkvanta toeëerdersbijmedegedetineerden(milne,2009).uiteenonderzoekindev.s. (Braithwaiteetal.,2001)kwamnaarvorendatlidzijnvaneen gang,naast hetzijnvanman,eenrisicofactorvoorhethebbenvaneennietprofessionele tatoeagewas.daarnaasthaddenblankejongensvakernietprofessionelepier cings. Ookdecultuuronderbewakerskaneenrolspelen;uitAustralischonderzoek bleek bijvoorbeeld dat professionals terughoudend waren met het verstrek ken van desinfecterende middelen hoewel die volgens gevangenisbeleid verstrektkondenworden(dolanetal.,1998,1999).soortgelijkebevindingen zijngerapporteerdovereuropa(stöveretal.,2009). Doelstelling,probleemstellingenonderzoeksvragen Doelvanhetonderzoekis:zichtgevenopdeprevalentievangezondheidsrisi cogedragondernederlandsegedetineerdenenopmanierenomditgedragte voorkomen, om beter te kunnen beslissenovermogelijkeverbeteringenvan hetpreventiebeleidvanhetgevangeniswezen.uiteindelijkdoelishetbevor derenvandeveiligheidendeleefbaarheidindejustitiëleinrichtingen. Deprobleemstellingluidtalsvolgt.Hoeveelgedetineerdenvertonengedragdat eenrisicovormtvoorhuneigenenandermansgezondheid?hoevaakverto nenzijditgedrag?watzijndeterminantenvanditgedragenopwelkewijze zouhetvoorkomenkunnenworden? Deze probleemstelling is vertaald in een tiental onderzoeksvragen, verdeeld overdriethema s. Prevalentieenprofiel 1. Hoeveelgedetineerdenvertonengedragdateenrisicovormtvoorhun gezondheidintermenvaninfectieziekten?watisdefrequentievandit gedrag? 2. Wat zijn achtergrondkenmerken van gedetineerden die de zojuist ge noemdegedragingenactiefuitvoeren(degenendiehetinitiatiefnemen tothetaanbrengenvantatoeagesenpiercingsoftotseksueelcontact)? Wat zijn achtergrondkenmerkenvan gedetineerdentegenwie hetge drag vertoond wordt (degenen bij wie tatoeages of piercings gezet 13

16 wordenofdieonderwerpzijnvanseksueelgedragvananderen)?valt een onderscheid te maken tussen daders en slachtoffers? Welke nuancesmoetenaangebrachtworden? 3. Inhoeverreissprakevanvrijwilligheideneigenkeuzes? 4. Zijnerrisicogroepenteonderscheiden? Detentiecontext 5. Gaathetomgedragdatspecifiekindedetentiesituatiewordtvertoond, ofwerdhetookalbuitendedetentievertoond?indienhetdetentiespe cifiekis:waaromvertonengedetineerdenhetgedrag? Preventieenrisicoreductie 6. Watisdekennisendehoudingvangedetineerdentenaanzienvande risicogedragingen? Welke andere factoren (onder andere omgevings factoren)speleneenrolbijhetgedrag? 7. Welkemiddelenenmaterialenzijnvolgensgedetineerdenindepeni tentiaireinrichtingformeelvoorhandenomrisicogedragtevoorkomen? Waaromwordthierwel/geengebruikvangemaakt? 8. Welkemiddelenwordeninformeeldoorgedetineerdengebruiktomin fectiestevoorkomen? 9. Zijngedetineerdenzelfalertopdesinfectie?Vragenzeerom? 10. Watzouaanvoorlichting,faciliteitenofondersteuninggebodenmoe tenwordenomrisicogedragteontmoedigenofinteperken?aanwel kevoorwaardenmoetdaarbijwordenvoldaan?welkebehoeftenleven opditpuntbijgedetineerden? Methoden De hoofdmoot van het onderzoek bestond uit interviews met 380 mannelijke volwassengedetineerdenmeteenverblijfsduurvanminimaal3maanden.daarnaast moestenderespondentenveroordeeldzijntotminimaal4maanden.voordit minimum is gekozen zodat de respondenten voldoende detentieervaring hebben om voor dit onderzoek relevante informatie te kunnen verschaffen. Dezeminimaleverblijfsduurheeftbetrekkingopdehuidigestrafennietop hettotaledetentieverleden.slechtseenkleindeelvandegedetineerdenvalt binnen deze groep. Het grootste deel krijgt een kortere, of na preventieve 14

17 hechtenis helemaal geen vrijheidsstraf opgelegd. De groep waar dit onder zoekzichoprichtbrengtechterwelhetgrootsteaantalurenindetentiedoor. Voordeinterviewsmetgedetineerdenisgebruikgemaaktvaneentrapsgewijs steekproefmodel.indeeerstestapiseenselectievangevangenissengemaakt; in de tweede stap een selectie van gedetineerden binnen deze inrichtingen (ziehoofdstuk2).deinterviewszijnfacetofacegehoudenaandehandvan een semigestructureerde vragenlijst, met grotendeels gesloten, maar ook openantwoorden. Daarnaast zijn focusgroep gesprekken gevoerd met ervaringsdeskundigen en professionals in het veld. Doel hiervan is om concrete, praktisch toepasbare preventievemaatregelenteformuleren. Analyseenschattingen Gegevensvandeafgenomeninterviewsmetgedetineerdenzijningevoerdin een computerbestand en geanalyseerd. Hiertoe is gebruik gemaakt van het statistischeprogrammapasw(voorheenspss,versie17.0).deelsgaathetom descriptieveanalyses(frequenties,gemiddelden).daarnaastzijn(sub)groepen vergeleken in bivariate analyses. Antwoorden op de open vragen zijn meer kwalitatiefgeïnterpreteerd. Inhetinterviewisnietalleeningegaanoprisicogedragtijdensdehuidigede tentieperiode. Ook over gedragingen tijdens eventuele detentie in het verle den(recidiveisi.h.a.hoog)inzowelbinnenalsbuitenlandsegevangenissen zijn vragen gesteld; evenals overgedragbuitendetentie.ditlevert verschil lende prevalentiematen opvan risicogedraginverschillendesettingenenin verschillende periodes. Prevalenties worden bovendien gespecificeerd naar leeftijd,etniciteitenandereachtergrondkenmerken,zolangderesultatenniet opeenpersoonherleidbaarzijn.ookwordentypenlocaties(hvb,bbi/zbbi, etc.)onderscheiden. Door de opzet van de steekproef (landelijke spreiding, random selectie van gedetineerden) levert het onderzoek schattingen op die representatief zijn voor mannelijke gedetineerden die op het moment van het interview min stensdriemaandenindetentiezittenentotminimaalviermaandenveroor deeld zijn. De schattingen zijn gebaseerd op de prevalentiecijfers die voort komenuitzelfrapportage. 15

18 16

19 2 SURVEYONDERGEDETINEERDEN Tussen12februarien24juni2010zijn380volwassenmannelijkegedetineer den geïnterviewd. De steekproef is dus niet representatief voor alle gedeti neerdeninnederland,wantminderjarigeenvrouwelijkegedetineerdenwer den niet onderzocht. Bovendien moesten de respondenten minimaal drie maanden gedetineerd zijn, waardoor ook korter gestraften buiten beschou wingbleven.binnendezeafbakeningisgestreefdnaareenzorepresentatief mogelijkesteekproef.degedetineerdenwerdenfacetofacegeïnterviewdaan dehandvaneenvragenlijstmetgrotendeelsgesloten,maarookopenvragen. Indithoofdstukbeschrijvenwehoeditprocesisverlopen,vandeafbakening vandeonderzoekspopulatietotenmethetafnemenvandeinterviews. Onderzoekspopulatieensteekproefdesign De survey is gehouden onder mannelijke volwassen gedetineerden met een ver blijfsduurvanminimaal3maanden.volgenseentrapsgewijssteekproefmodelis eersteenselectievangevangenissengemaaktendaarnaeenselectievangede tineerdenbinnendezeinrichtingen.eenbetrouwbarelandelijkeschattingvan gezondheidsrisicogedragvereistondermeereenlandelijkedekkingenregio nalespreidingvanhetonderzoek.dedienstjustitiëleinrichtingen(dji)van hetministerievanjustitiehanteertvierregioclusters,waaronder29penitenti aireinrichtingen(pi s)vallen(stand1januari2010),dieophunbeurtonder verdeeldzijnintientallenafzonderlijkelocaties/afdelingen.hetwasondoen lijk om alle locaties op te nemen in het onderzoek, maar een te beperkte steekproefvanlocatieswasevenminwenselijk.binnendemargesvanlande lijkbeleidenrichtlijnen,zijnerlokaleverschilleninregimeofcultuur.eente klein aantal locaties zou vanwege de lokale verschillen geen volledig beeld vandelandelijkesituatiegeven. 17

20 Met betrekking tot speciale locaties en afdelingen moest vooraf een keuze worden gemaakt: verslavingsgerelateerdeafdelingen, psychiatrischeafdelin gen, afdelingen voor vreemdelingen en zeer streng beveiligde of juist open afdelingen. Op basis van door DJI aangeleverde cijfers is het aantal gedeti neerden met een verblijfsduur van ten minste 3 maanden gecategoriseerd volgensonderstaandoverzicht: Tabel2.1Aantalgedetineerdenmetminimaleverblijfsduurvan3maanden(5januari2010) mannen populatie Gevangenis 1101 HuisvanBewaring 267 ISD 115 Open(BBI,ZBBI) 213 Vreemdelingen(DC,UC,VRIS) 24 Psychiatrie/ziekenhuis(PPC,PSC,IBA,PZ) 90 Zeerstrengbeveiligd(EBI,LABG) 29 Extramuraal(metofzonderET) 211 Onbekend 32 vrouwen:alleafdelingen 141 Totaal 2223 Buitenbeschouwinggelatenafdelingen Allereerstkangezegdwordendatbijextramuraalverblijvendegedetineerden inelkgevaltijdensdezestrafgeensprakeisvanrisicogedragindetentie.deze latenwedanookbuitenbeschouwing.dezeerstrengbeveiligdeafdelingen EBI (Extra Beveiligde Inrichting) en LABG (Landelijke Afdeling Beheersge vaarlijkegedetineerden)zijnuitpraktischeoverwegingennietmeegenomen inhetonderzoek.dekansoptoestemmingisgeringendeprocedureszouden waarschijnlijk erg veel tijd in beslag nemen. Het aantal gedetineerden is er ookzeerklein. OokhetaantalgedetineerdenopdepsychiatrischeafdelingenPPC(Penitenti airpsychiatrischcentrum),psc(psychiatrischselectiecentrum)eniba/fsu (Individuele Begeleidingsafdeling / Forensische Schakelunit) is relatief be perkt.medeompragmatischeredenenzijndezelocatiesbuitenbeschouwing gelaten. Vreemdelingen in een DC (Detentiecentrum), UC (Uitzetcentrum) of op de afdeling voor VRIS (Vreemdelingen In Strafrecht) vormen nog geen tiende van het totaal aantal gedetineerden in het overzicht. Taalbarrières zouden 18

21 binnendezegroepbovendienpraktischeproblemenopleveren.ookdezelo catiesblijvenbuitenbeschouwing. Geïncludeerdeafdelingen De Inrichting Stelselmatige Daders 3 (ISD), herbergt minder dan een tiende van het totaal. Ondanks de relatief beperkte omvang, is deze groep interes sant om te betrekken in het onderzoek vanwege het thema onveilig midde lengebruik(enrisicogedragi.h.a.binnendezegroep).indepraktijkspeeltbij alle ISD ers middelengebruik in meer of mindere mate een rol (Goderie & Lünnemann, 2008; Biesma, Van Zwieten, Snippe & Bieleman, 2006). De ISD wordt niet uitgesloten van de steekproef.deisd svormenaltijdeenaparte vleugel binnen de PI s of zelfs een hele inrichting (zoals Tafelbergweg Am sterdam). IndemeeropenafdelingenBBIenZBBI(BeperktenZeerBeperktBeveiligde Inrichtingen)ziteenrelatiefgrotegroepgedetineerden.Dezelocatieszijn,net alsderegulieregevangenissen,welmeegenomen. Met de keuze voor gedetineerden met een minimale verblijfsduur van 3 maandenwordendemeestehuizenvanbewaring(hvb),geziendeaantallen van dergelijke gedetineerden, buiten beschouwing gelaten. Toch zijn er ook enkelehvb swaartwintigofmeergestraftenmeteenverblijfsduurvanmi nimaal3maandenzitten.erzijndaaromookhvb sgeselecteerdvoorheton derzoek. OverigenswarendecijfersbijeendeelvandePI snietgespecificeerdnaaraf zonderlijkeafdelingen.welkeafdelinginaanmerkingkwamvoorhetonder zoek was mede afhankelijk van het aantal aldaar aanwezige gedetineerden meteenverblijfsduurindetentievanminimaal3maanden. Selectielocaties Deselectievandelocatiesenvandesteekproefgebeurdeopbasisvaneenda tabestanddatvandjiverkregenis,metalsmeetmoment5januari2010. Deeerstestapindesteekproeftrekkingwasdeselectievanlocaties.Naastre gionalespreiding(vierclusters:noord,middenoost,zuidenwest)entype 3 DezemaatregelheefteenbrederedoelgroepdandevoormaligeSOV(ooknietverslaafden enpersonenmetpsychiatrischeproblematiek). 19

22 inrichting(zowelgesloten,alsopen,alshalfopen)wasrepresentativiteit ui teraardeencruciaalcriterium.webegonnenmetdeselectievandegrootste PIvanelkeregio.Ookselecteerdenwebinnenelkeregiodegrootstehalfopen endegrootsteopeninrichting.verderisinallevierregio seenzbbimeege nomen;intweeregio swerddegrootstezbbigekozen;tweeregio shadden maareenzbbi,beidekleinerelocaties.noordenwesthaddenmaareenbbi, MiddenOosthadergeen,inZuidhebbenweuitpraktischeoverwegingende kleineregekozen.inpivughtzatenrelatiefveelisd ers,waardoorwevoor dezepikozen. Binnenelkeregiokozenwedegevangenismetdemeestegedetineerdenbin nen de doelpopulatie. In West en Zuid zaten meer mensen die binnen de doelgroep vielen in de gevangenis, dus daar kozen we ook de op een na grootstegevangenissen.enkelevandezegevangenissenzijntevenshuisvan Bewaring,daarnamenweookdeHvB smee.voorderegionalespreidingko zenwenog:amsterdamhavenstraat(hvb),zutphen,leeuwardenenroer mond(gevangenissen).aangezieneenaantalpi sverschillendelocatieshad, namen we soms om pragmatische redenen (toestemming krijgen kost tijd) meerderelocatiesvandezelfdepimee. Uiteindelijkzijndevolgende16PI sgeselecteerd: Noord MiddenOost Leeuwarden Zutphen TerApel Lelystad GrootBankenbosch(Veenhuizen) Niendure(Almelo) Fleddervoort(Veenhuizen) Nieuwegein Zuid West Oosterhoek(Grave) AmsterdamHavenstraat NieuwVosseveld(Vught) Zoetermeer Maashegge(Overloon) Westlinge(Heerhugowaard) Roermond Zuyderbos(Heerhugowaard) Omdaterenigetijdzattussendebepalingvandesteekproefendeinterviews metgedetineerden,zatenersomsminder ofjuistmeergeschiktepotentiële respondentenopdelocaties.zowaserinhetbeginvan2010eengrotever huizing,waardoorzoetermeergrotendeelshuisvanbewaringwerd,terwijl erinheerhugowaardjuistmeergevangenisplaatsenkwamen.hierdoorkon denwijopvierlocatiesnietpreciesdebeoogdeaantallenhalen(oosterhoek, TerApel,Roermond,Maashegge).Optweelocatieshebbenwejuistwatmeer interviewsgedaandanvoorafgepland(lelystad,leeuwarden). 20

23 Toestemmingkrijgen Om toegang te krijgen tot de penitentiaire inrichtingen moest allereerst toe stemming verkregen worden van de Dienst Justitiële Instellingen (DJI) van hetministerievanjustitie.beginnovember2009isdehiervoortebewandelen procedureingezet,waarnabeginjanuari2010toestemmingvandedirecteur vandesectorgevangeniswezenvolgde.ookstuurdedesectordirecteureen briefnaarallepi sinnederlandomhenintelichtenoverhetonderzoekmet hetverzoekhieraanmeetewerkenalszebenaderdzoudenwordendoorhet onderzoeksteam.detoestemmingsprocedurenammeertijdinbeslagdange pland,waardoorhetonderzoekenigevertragingopliep. Alle onderzoekers en interviewers hebben een geheimhoudingsverklaring ondertekend.nahetverkrijgenvandetoestemmingvandjiisbegonnenmet het benaderen van de geselecteerde PI s. Bij het verlenen van toestemming speeldenverschillendefactorenmee,zoalspersoneelsbezettingbinnendepi, verhuizingeneneerdereoflopendeonderzoekenbinnendeinrichting.twee oorspronkelijkgeselecteerdepi sweigerdenofverzochtenonshenlaternog maalstebenaderen,zonderdatditbinnendebeschikbaretijdsuccesvolwas. OpvallendwasdatPI sbuitenderandstadvakerensnellerbereidwarenmee tewerken;daarbijspeeldenvoldoendepersoneelendeafwezigheidvanon derzoeksmoeheideenbelangrijkerol.hetonderzoeksteamkondaaropkorte retermijnaandeslag.inhetalgemeenzatermeertijddanverwachttussen heteerstecontactmetdepi sendedatumdaterdaadwerkelijkmetdeinter viewsbegonnenkonworden. HetverkrijgenvandetoestemmingvandePI sbegonmeestalmeteenbezoek aandepiwaarbijmetfunctionarissenvandepiwerdbesprokenwatdeon derzoekersidealiterwildenenwatdemogelijkhedenwaren.somswaseren kel telefonisch contact voorafgaand aan de interviews, afhankelijk van de wensenvandepi. Selectievangedetineerden Binnenelkvande16locatieswerdeenrandomsteekproefgetrokkenvantot dedoelpopulatiebehorendegedetineerden.depi sverschildenincapaciteit en/ofrelatieveomvangvandeafdelingen,waardoorhetaantalaanwezigein 21

24 terviewkandidaten sterk kon variëren. 4 De aantallen te interviewen gedeti neerdenzijndaaromnaarratoverdeeld.wemaaktendankbaargebruikvan de door de DJI aangeboden assistentie bij de steekproeftrekking. Ongeveer eensindedriewekenleverdedjieennieuwbestand,metdaarinperlocatie dezogehetentulpnummersvangedetineerdendieaanonzeselectiecriteria voldeden. Vervolgens trokkenweuitditbestandper inrichtingeenaselecte steekproef. OpbasisvandehieruitresulterendelijstwerdenindePI sgedetineerdenbe naderdommeetedoenaanhetonderzoek.hierbijwerktenwezoveelmoge lijk de lijst van boven naar onder af (om zo de toevalskans te garanderen), maar ook praktische overwegingen speelden mee. Zo konden we niet altijd gemakkelijkvandeenenaardeandereafdeling,enbeslotenweomperafde lingrespondententebenaderen.tegelijkertijdmoestenzijwelaanwezigzijn ophetmomentdatwijerwaren,zodatweregelmatigmeerderekerenopeen afdelingkwamenweom(potentiële)respondententespreken.hierbijhebben weervoorgewaaktdatgedetineerdendievaker oparbeid warendanande ren(bijvoorbeeldexternofheledagen)nietselectiefbuitendesteekproefvie len.binnendeinrichtingstoptededataverzamelingwanneerhetbenodigde aantal interviews was afgerond. Wanneer het quotum niet met de initiële steekproefwerdgerealiseerd,werdlopendededataverzamelingvoordebe treffendelocatieeenadditionelerandomsteekproefgetrokken. Het benaderen van de geselecteerde gedetineerden gebeurde bij voorkeur doordeinterviewerszelf.ditwasechternietaltijdmogelijk.hetzelfbenade renvandegedetineerdenvergroottehetgevoelvanvertrouwelijkheidbijde gedetineerden en gaf de onderzoekers een duidelijker beeld van eventuele nonrespons(zievolgendeparagraaf). 4 UitdegeleverdecijfersvanhetDJI,bleekPIBredaerbijvoorbeeldslechts25teherbergen, terwijlpiveenhuizener370telde. 22

25 Vertrouwelijkheid Veel nadruk is gelegd, zowel bij de gesprekken met de directie als op de werkvloermetdepiw ers,ophetzelfbenaderenvangedetineerdendoorde onderzoekers.ditbleeknietaltijdevenvanzelfsprekend.wekregenregelma tigtehorendatdegedetineerdengewoonmoestenkomen.naonzeuitlegdat deelnamevrijwilligwasenhetvoordegedetineerdenduidelijkmoestzijndat we onafhankelijk van de PI werkten en dat de interviews anoniem en ver trouwelijk dienden plaats te vinden, werd vaak naar een oplossing gezocht omhetzelfbenaderenmogelijktemaken.indepraktijklukteditnietaltijd,of niet optimaal. In verband met de veiligheid ging er dan een PIW er of be waardermeenaarbijvoorbeelddecelvaneengedetineerdewaardeonder zoekereenkortintroductiepraatjemochthoudenendegedetineerdekonvra genomzijndeelname.somsbleefdepiw ertijdensditgesprekheeldichtin debuurtendatwasuiteraardnietgewenst.wespeeldenhieropindooreen paar stappen de andere kant op te gaan, om zo meer ruimtelijke afstand te creërentussendegedetineerdeendepiw er. De behulpzaamheid van het personeel was noodzakelijk voor de praktische uitvoeringvanhetonderzoek,wijkondenonsimmersnietzomaarvrijbewe genindeinrichtingen.overhetalgemeenwasdebehulpzaamheidgroot.de tentiemedewerkerswerdenechterverderzoveelmogelijkbuiten(deprakti scheeninhoudelijkeinvullingvan)hetonderzoekgehouden.ookwerdgede tineerdencommissies(gedeco s)gevraagdeenroltespelenbijdealgemene introductie van het onderzoek en de interviewers bij de gedetineerden. Dit gebeurde echter niet altijd. Ten eerste was de gedetineerdencommissie niet overalevenactief.tentweedewarennietalledirectiesvoorstandervanhet betrekkenvandecommissie.tenderdewashetnietefficiëntbijzeerkleine aantallen te realiseren interviews. Personeel noch gedetineerdencommissies warenbetrokkenbijdewervingvanindividuelekandidaten,vanwegehetrisi co op selectiviteit (het voortrekken of vooruitschuiven van kandidaten) en omdaterbijdegedetineerdeneenbeeldvanonvrijwilligheidenpartijdigheid zoukunnenontstaan. SommigePI sstondenalleenbenaderingperbrieftoe,enintweeinrichtingen werdenderespondentenopgeroepenzonderdatzijwistenwaarvoor.hoewel 23

26 ditnietdebedoelingvandeonderzoekerswas,werdhetvanuitdepi sopge legd.overigenswerdbijbenaderingperbriefsomsalsnogvanuitdepitoe stemminggegevenompotentiëlerespondentenzelftebenaderen.ineenaan vankelijkwelgeselecteerdeinrichtingwasditinhetgeheelnietmogelijken washetaantalpositievereactiesopdebriefzolaag(tweegedetineerden)dat dezepibuitenhetonderzoekisgelaten(endusnietmeeteltmetdeeerderge noemde16pi s). Nonrespons Deredenenvannonresponszijn voorzovermogelijksystematischgeregi streerd,maardezekondennietvoldoendenauwkeuriggekwantificeerdwor den. Allereerstzijnerdeweigeringendieplaatsvondenvoordatdeinterviewkan didatenüberhauptomdeelnamegevraagdkondenworden.somswaserniet eenseenmogelijkheidomdegedetineerdentezien.zogebeurdehetdateen PIW er(metofzondereeninterviewer)naardecelvaneengedetineerdeliep omtevragenofhijevennaarbuitenwildekomen,zodatdeinterviewerhem omdeelnamekonvragen.sommigevandezegedetineerdenzeidenalmeteen nee vanuithuncelennamennietdemoeiteomnaarbuitentekomen.in anderegevallenkregengedetineerdenopverzoekvandeinrichtingeendoor deonderzoekersopgesteldendoorhetpersoneelverspreidebriefmetinfor matie over het onderzoek en het verzoek om te worden geïnterviewd. Zij kondendan ja of nee aanvinken,waarbijdebriefvervolgensweerbijhet personeelkonwordeningeleverd.deresponswasbijdezebenaderingswijze niethoog. Achterafbleekdatnietzeldendebriefwasweggegooidofinelk gevalnietbekeken. Detweederelatiefveelvoorkomenderedenbetreftgedetineerdendiewewel hebben gezien en geïnformeerd over het onderzoek, maar dan toch ant woorddenergeenzininofbehoefteaantehebben,zonderverderetoelichting. Wevermoedendatdemeestenvandezegroepgeenzinhadden,maardatin cidenteel ook geweigerd werd omwille van de interviewthema s. Zo verna menweachterafvaneengedetineerdedathijeigenlijkhadgeweigerd,omdat hijhetlievernietoverzijndrugsverledenwildehebben. Dederdecategorieweigeringenvaltwellichthetbestsamentevattenonder hetkopje autonomie.ditbetreftgedetineerdendie,naaronzeindruken/of 24

27 die van PIW ers, deelname weigerden omdat zij in dit geval nee kónden zeggen.indetentieontberenzedeautonomievande vrijesamenleving bui ten de gevangenis; er wordt door anderen bepaald wanneer de deur sluit, wanneerzegaaneten,wanneerzemogenluchten,werken,bezoekontvangen etc. De welhaast magische woorden vrijwillige deelname lijken bij hen meteeneenzekererecalcitrantieopteroepen.indewoordenvaneenvande gedetineerden: Ikkanneezeggen,dusikzegooknee!. Tenslottewarenergedetineerdendievondendatzegeenbelanghaddenbij het onderzoek, ook niet na uitleg door de onderzoekers. Hun principe is: voorwat,hoortwat.sommigenvroegenopdemanafwatervoorhenin zat als zij wel deelnamen aan het onderzoek. De hogere belangen van het onderzoekwarenvoorhennietinteressant,iniedergevalnietgenoegomdeel tenemen. Overigenswarenerookgedetineerdendieaanvankelijkweigerden,maarna uitleg door de onderzoekers tochwerdenovertuigd.zijachttenzichzelfbij voorbeeld niet geschikt als respondent, omdat ze geen tatoeages hadden en geendrugsspoten.wemaaktendanduidelijkdatiedereengeschiktis.nog eengroep(de achterdochtigen )twijfeldeopvoorhandzichtbaaraandever trouwelijkheidvanhetinterviewen/ofdebetrouwbaarheidvandeonderzoe ker.hetmerendeelhiervanwas(redelijk)makkelijkteovertuigen.ditdeden wedooronzeonafhankelijkheidtebenadrukken,nogmaalsuitteleggendat hetomeenvertrouwelijkgesprekging,enaantegevendatzeopelkmoment uit het gesprek konden lopen. Sommige respondenten werden door mede gedetineerdenovertuigddatwetevertrouwenwaren. Sfeerenmedewerkingindeonderzochteinrichtingen Voor de interviews met de gedetineerden was een goede medewerking van depenitentiaireinrichtingenonontbeerlijkenditvergdeoverlegénvaakook inzet van het personeel. In de meeste PI s was het onthaal op alle niveaus warmenhartelijk.vandirecteurtotafdelingshoofd,vanpiw ertotbewaar der zette men zich in voor het onderzoek, werd meegedacht en geholpen waarmogelijkofnodig.quaorganisatiemoestookwelheteenenanderge regeld worden om onze onderzoekswerkzaamheden te faciliteren. Eén of twee spreekkamers moesten beschikbaar worden gesteld (hetgeen soms in 25

28 hielddatdemedischedienst,demaatschappelijkdienstofdegedecoeen alternatieveruimtewerdaangeboden),erwasdeinzetvan(extra)surveillan ce,erwarenvanwegedeveiligheidsomspiepersnodigvoordeonderzoekers, afdelingshoofden moesten worden ingelicht en dag en weekprogramma s uitgezocht. SommigePI swarennogalterughoudenden/ofzorgdenvoorobstakelsopde weg.nietalleeninhetvoortraject(nietretournerenvantelefoontjes,steedsin besprekingzijnetc.),maarookalsdeonderzoekerseenmaalbinnenwaren.zo beslootdedirecteurvaneenpinaonsgesprekalsnogdatwetochnietdeaf delingopmochten,zonderditaanonsmeetedelen.pastoenwedaararri veerden om te gaan interviewen, werd ons dit meegedeeld en de directeur wasdiedagafwezig,zodathemooknietomophelderinggevraagdkonwor den. Hetgrosvandegedetineerdenwashartelijk.Nergenszijnweonheusbehan deld.uiteraardwarenerhierendaarweldenodigeopmerkingen,diesoms gepaard gingen met fluiten, sissen of schreeuwen. Maar over het algemeen werdenwenetjesenbeleefdgegroet,werddedeuropengehoudenenmeer daneenswerdgevraagdofweookeenhapjemeewildeneten.somsdroegen gedetineerdenmedegedetineerdenaandievolgenshen veeltevertellenheb ben of ookwelmeewillendoen.zijwerdenvriendelijkbedankt,metals uitlegdatdezegedetineerdentochookechtopdelijstmoestenstaan,wilden zeinaanmerkingkomenvooreeninterview. Desfeerverschildeuiteraardtussendetypeninrichting(open,halfopenen gesloten),maarookdaarbinnenwasveelvariatie.insommigepi swerdenwe behoorlijkvrijgelatenenmochtenwe los overdeafdelinglopen,somszelfs zonderpieper.inanderepi swerdenwezoveelmogelijkbegeleiddoorper soneelenwerdenwevrijwelgeenmomentuithetoogverloren. Devragenlijst Deinterviewsmetdegedetineerdenwerdengehoudenaandehandvaneen semigestructureerde vragenlijst, met grotendeels gesloten, maar ook open vragen.thema sdiehierinaandeordekwamen:demografischekenmerken en achtergronden van de respondenten; ervaringen met (onveilig) tatoeëren en/of piercen, het spuiten van drugs en anabolen, en seks; kennis van ge zondheidsrisicogedrag;enformeleeninformelerisicopreventie. 26

29 Deprevalentiewerdgemetendoormiddelvangeslotenenhalfopenvragen overdezojuistgenoemdegedragingen.erisgevraagdnaargedragbinnenen buitendetentie,zoweleerderealsdehuidigedetentie.bijzelfrapportagebe staateenrisicodatsocialewenselijkheidvaninvloedisopderesultaten.met betrekking tot dit onderzoek zou gezegd kunnen worden dat het enerzijds eenonderschattingkanopleveren,wantrespondentenzijnwellichtnietalle maalbereidtoetegevendatzijgedragvertonendatbinnennederlandsede tentienietistoegestaan,ofwillenhetuitschaamtegevoelniettoegeven.an derzijdszijnzijwellichtgeneigdomoptescheppenoverhetgedragdatdeels alsstoergezienwordt.deinterviewerswarenvoorhetgrootstedeelvrouwen, ditkan mogelijk ookinvloed hebbengehad.eendeelvanhetgedrag waar naargevraagdwerdinditonderzoekkondaarentegennagegaanworden,bij voorbeeldaandehandvanzichtbaretatoeagesenpiercings. Eendeelvandeitemswasgebaseerdopeenvragenlijstvaneenlopendon derzoeknaarhiv,hepatitisbencenrisicogedragondergedetineerdeninsit tard door het RIVM. De vragen over seks kwamen uit een onderzoek naar jongensprostitutie(korfetal.,2009). Voorhetmetenvandekennisovergezondheidsrisico siszoveelmogelijkge bruik gemaakt van gestandaardiseerde schalen (De Maere et al., 2000; Ten Thij, 2006), maar het bleek praktisch niet mogelijk om internationaal verge lijkbare schalen te gebruiken. 5 De gezondheidsstatus werd geïnventariseerd doortevragenofzijgetestwarenophepatitis(a,benc)enhiven,zoja,wat de uitslag van de meest recente test was. Bij andere soa dan hiv werd ge vraagdnaareventuelebehandelinghiervoorindeafgelopen12maanden. Itemsoverdeprevalentieenfrequentievanrisicogedraghaddendevormvan gesloten vragen; vragen naar het hoe en waarom van gedragingen waren open. Pilot Voordatweaandeslaggingenmetdedefinitievevragenlijstiseenpilotge daanonder10gedetineerden.naaraanleidinghiervanzijntweethema stoe 5 Kennislijstenblekenindepraktijknogweiniggebruiktteworden,aangezienvooralonder zoekgedaanwordtnaarrisicogroepen(intraveneuzedruggebruikers,homoseksuelen)waar bijvoorheendekenniszogrootbleekdatmenhetnietnodigachtteomdaarnogonderzoek naartedoen. 27

30 gevoegdaandevragenlijst:boegroesenhetspuitenvananabolen.derestvan de vragenlijst verliep naar wens, en de beide nieuwe thema s zijn ingepast binnen de al bestaande vragenlijststructuur. Omdat boegroes veel overeen komstenvertonenmetpiercings,enveelmensenslechtseenvandetweeheb ben,werdbeslotenvragenoverboegroesbinnenhetthemapiercingsteplaat sen.hetgebruikvananabolenpastejuistweergoedbinnenhetthemaintra veneusdrugsgebruik. Meertalig Omdatvantevorendeindrukbestonddatbijdeinterviewstaaleenprobleem zou kunnen vormen, hebben we het onderzoeksteam aangevuld met inter viewers die goed Turks, Marokkaans (Berbers en Arabisch) of Papiaments spraken.ookisdevragenlijstindezetalenvertaald.indepraktijkbleekhier echterweinigbehoefteaantezijn.vrijweluitsluitendbijouderegedetineer denleeksomsdebehoeftetebestaanomtochiemanddiedeeigenmoedertaal beheerstetespreken,maarditgoldmaarvooreenhandjevol.demeestegede tineerdenbeheerstenhetnederlandsvoldoendeenkondendusprobleemloos meedoen, of spraken geen van genoemde talen en werden uitgesloten van deelname. Hetinterview Het interviewteam bestond uit twee autochtone vrouwen (waarvan een Turkssprekend) 6, een Surinaamse vrouw, een halfsurinaamse/halfneder landsevrouweneenmarokkaanseman.hetvrouwzijnleekbijhetrekrute renvanrespondentenweleenvoordeeltezijn,maarookdemanhadweinig moeiteomrespondententevinden. Devragen en de lengte van het interviewmoestenaansluitenbijdevermo gensvandegedetineerden.nadekennismakingnamdefeitelijkeafnamevan de vragenlijst 30 tot 60 minuten (gemiddeld circa 40 minuten) in beslag, af hankelijkvandeantwoordenenbreedsprakigheidvanderespondent.daar naast kostte het veel tijd om de interviews ook daadwerkelijk te realiseren. 6 Bij de Turkse taal besloten we een autochtone interviewer in tezetten. Dit omdat we van verschillende bronnen begrepen dat Turkse respondenten minder schroom zouden ervaren tenopzichtevaneenturkssprekende,autochtoneinterviewer. 28

31 Gedetineerdenzijnnamelijknietaltijdbeschikbaar,waardoorwachttijdont stondtussenopeenvolgendeinterviews.afhankelijkvanhettypegevangenis bevathetdagroostervangedetineerden(aldannietoptioneel)hele,halveda gen en/of avonden werk, lunch, recreatie, sport, bezoek, luchtmomenten, kerkdiensten en bibliotheekbezoek. In de BBI s en ZBBI s, met uitzondering van een inrichting, kon bijvoorbeeld alleen in de avonduren geïnterviewd worden, omdat de gedetineerden daar vaak hele dagen werken. Daarnaast gaateenheleafdelingongeveereenuurdichttijdenseen isoplaatsing (een gedetineerdedienaardeisoleercelovergebrachtmoetworden),dusdanishet nietmogelijkomgedetineerdentebenaderen.isoplaatsingenkwamengere geldvooropdedagendathetonderzoeksteamaanwezigwas. Makkelijkeenmoeilijkethema s Degezondheidsthema s in de interviews metgedetineerdenliggen indeal gemene bevolking gevoelig en zijn voor veel mensen onderwerp van taboe. Binnen specifieke groepen blijkt echter veel meer openheid te zijn rond be paaldegedragingen.ineenveldonderzoekonderjongensprostituéskosttehet weliswaar veel moeite om met respondenten in contact te komen, maar tij denshetinterviewblekenzijmeestalzeermededeelzaamoverhunbezighe den (Korf et al, 2009).Dergelijkeopenhartigheidervoerenweookinonder zoekenonderbijvoorbeeldjeugdigegedetineerdenendropouts(korfetal., 2005),zwerfjongeren(Korfetal.,2004),straatprostituees(Korfetal.,2005)en illegalechinezen(knotteretal.,2009). Rondtatoeages/piercingsendruggebruikverwachttenweopbasisvandeze ervaringenweinigterughoudendheidbijdegedetineerden.vragenoversek suele contacten zouden naar verwachting gevoeliger liggen, zeker wanneer hetonvrijwilligeseksbetrof. Afgezienvanzichtbaretatoeagesenpiercings,verwondingenenspuitabces sen,haddenwenietdemogelijkheiddeantwoordenvandegedetineerdente verifiëren. We konden bijvoorbeeld geen haar of urinetesten inzetten om middelengebruiktecontroleren.bovendiengevendergelijketestengeenuit sluitseloverveiligofonveiliggebruik.seksuelecontactenzijnopgeenenkele wijze objectief aan te tonen. Het was daarom van groot belang een sfeer te creërenwaarinrespondentenopenlijkeneerlijkkunnenzijn.datbegondoor bijdewervingdeonafhankelijkheidvandeonderzoekerstebenadrukkenen 29

32 afstand te scheppen tussen interviewer en gevangenispersoneel. Absolute voorwaardevoorde afnamevandeinterviewswasdebeschikbaarheidvan een besloten ruimte, buiten gehoor van gedetineerden en gevangenisperso neel.respondenten moestenzichverzekerdwetendathetgeenzijvertelden opgeenenkelewijzezouleidentotsancties. De vragenlijst voor de interviews met de gedetineerden werd opgebouwd volgensde trechtermethode :eerstkwamenalgemeneenminderbedreigen devragenaanbodengaandewegwerdendezetoegespitstopdepersoonlijke situatie.indezefasekondenvragenovermeerbedreigendethema sworden gesteld. Tevens liepen de vragen van verleden naar heden. Het creëren van eensfeerwaarinrespondentenopeneneerlijkkondenzijn,stondvoorop. Zowel demografie als detentie werden ervaren als makkelijke thema s. Res pondentenvoeldenzichsomsietwatongemakkelijkofgegeneerdbijdevraag naar het hoogst behaalde diploma. Sommigen antwoordden gekscherend: mijnzwemdiploma.inhetdetentiegedeeltestuittedevraagnaardetotale opgelegdestrafafentoeopweerstand.nauitlegvanderelevantievandeze vraaginrelatietotderestvandevragenlijst,gavenzemeestaltochantwoord. Tatoeages en piercings/boegroes bleken onderwerpen waar eigenlijk alle ge detineerdenzondermoeiteoverpraatten.hierbijgeldtdatmakkelijkerover zichzelf dan over anderen werdgesproken. Als ze zelf tatoeages en/of pier cings/boegroeshadden,volgdenkleurrijke,gedetailleerdeverhalenoverwaar deze zijn gezet, door wie, met wat, waarom, welke betekenis etc. Verder kwamhetveelvuldigvoordatgedetineerdentrotshuntatoeageswildenlaten zien.hetwasiniedergevalnooiteenprobleemdetatoeage(tervalidering)te mogenzienalsdaarnaargevraagdwerd(behalvealsdezeopeenongeschikte en/ofongepasteplekzat).opdevraagofzemensenkennendiehuntatoeage indetentiehebbenlatenzetten,werdsomsaarzelendgeantwoord.maardeze gedetineerden bleken vervolgens meestal opgelucht als we verduidelijkten datalleeneenschattingverlangdwerdenbijvoorbeeldgeennamengenoemd hoefdenteworden.(ditlaatsteprobleemkwamookvoorbijsoortgelijkevra genindegedeeltesoverspuitenvandrugs/anabolenenoverseks).itemsover schoonmaakrituelen en het daarbij gebruikte materiaal werden moeiteloos beantwoord. 30