Financieel jaarverslag verzekeringsbranche Verbond van Verzekeraars

Transcriptie

1 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 Verbond van Verzekeraars

2

3 Voorwoord Voor u ligt het Financieel jaarverslag met de belangrijkste resultaten van de verzekeringsbranche over 29. Een verslag dat niet alleen cijfers bevat, maar vooral ook achtergronden en verklaringen bij die cijfers. Dat laatste is van belang om ontwikkelingen te kunnen duiden en op die manier een beeld te schetsen van hoe het gaat in de branche. Dit jaarverslag is opgesteld door het Centrum voor Verzekeringsstatistiek en Onderzoek (CVS), onder leiding van ir. H.F. Treur. Het CVS voert elk jaar de Enquêtes Financiële Jaarcijfers Leven, Schade & Zorg uit ten behoeve van de leden van het Verbond. In dit verslag zijn cijfers en trends uit die enquêtes weergegeven en geanalyseerd. Het jaar 29 was het jaar van het herstel voor verzekeraars na de forse verliezen en afname van de solvabiliteit in 28 door de kredietcrisis. Gevolg van de kredietcrisis was een economische recessie waar vooral levensverzekeraars last van hadden. Hoewel dit jaarverslag een financieel verslag is, kan verminderd vertrouwen uiteindelijk ook leiden tot het wegblijven van klanten in specifieke verzekeringssectoren. Het Verbond van Verzekeraars is mede daarom bezig met een gedragsveranderingstraject voor de sector genaamd VerzekeraarsVernieuwen. In dit kader introduceert de branche prikkels om klantgericht handelen te stimuleren, worden dossiers die het vertrouwen van de klant kunnen schaden proactief aangepakt en stelt de branche de maatschappelijke waarden en verantwoordelijkheid weer centraal in gedrag en communicatie. Transparantie is daarvan een belangrijk onderdeel. Daarom vindt het Verbond het belangrijk transparantie te bieden over de stand van zaken in de sector aan consumenten en geïnteresseerden uit bijvoorbeeld kabinet, parlement, overheid, toezichthouders, pers en maatschappelijke organisaties. De verzekeringsbranche heeft een belangrijke rol bij het organiseren van solidariteit en het beschermen van klanten tegen onvoorziene omstandigheden. De publieke belangstelling voor de bedrijfstak is traditioneel groot. Deze belangstelling wordt versterkt door actuele discussies over de pensioenleeftijd, hypotheekrenteaftrek, arbeidsongeschiktheid etc., dossiers waarin verzekeraars een belangrijke rol spelen. De leden, vertegenwoordigd in de commissie CVS van het Verbond van Verzekeraars, evenals de portefeuillehouder statistiek van het Verbondsbestuur, hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het tot stand brengen van dit verslag. De commissie CVS bestaat uit de volgende leden: - D. van der Eijk, voorzitter commissie CVS (Eureko/Achmea) - dr. J.F.J. de Munnik (AEGON) - mr. F.J.M. Romijn (ASR) - ing. W.H. Steenpoorte EMIM (REAAL) - R. van het Hof, portefeuillehouder statistiek Verbondsbestuur (Allianz) Ik hoop dat deze uitgave u in uw werk als verzekeraar of anderszins van dienst is, drs. H.J. Herbert directeur Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 1

4

5 Voorwoord 1 Samenvatting 4 Summary 5 Zusammenfassung 6 Resumé 7 1 Inleiding Verantwoording Representativiteit Leeswijzer 9 2 Economische ontwikkelingen De wereldeconomie De Nederlandse economie Beleggingen De verzekeringsmarkt in Levensverzekeringen Algemeen Individueel Productie individueel Collectief 18 4 Schadeverzekeringen Algemeen Herverzekering Motor Brand Transport Aansprakelijkheid Rechtsbijstand Reis 27 5 Zorgverzekeringen Algemeen Ziektekosten Inkomen 29 Verklaring begrippen 3 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 3

6 Samenvatting Nadat in 28 de kredietcrisis toesloeg en uitmondde in een recessie, vond in 29 economisch herstel plaats. De weg omhoog werd wereldwijd vooral in de tweede helft van 29 gevonden, maar was in Nederland niet voldoende om een positieve groei van de reële economie over geheel 29 te bereiken. Niettemin steeg de solvabiliteit van verzekeraars weer, gingen de beurskoersen omhoog en is de uitgangspositie voor verzekeraars aan het begin van 21 aanzienlijk beter dan het jaar ervoor. Levensverzekeringen Na het historische dieptepunt van 28, behaalt de sector Leven in 29 weer een positief resultaat. Voor een belangrijk deel komt dit door de stijging van de beurskoersen, die op diverse manieren doorwerkt in het resultaat van verzekeraars. De doorwerking van de recessie op de individuele portefeuille zien we terug in het stagneren van de woningmarkt en resulteert waarschijnlijk ook in een afname van het sparen voor de oude dag. Door verandering in de fiscale wetgeving in het verleden neemt de koopsomproductie van direct ingaande lijfrenten eveneens af. De branche heeft ook nog steeds last van reputatieschade als gevolg van de discussie over de beleggingsverzekeringen. Verder spelen de felle concurrentie in de branche en toenemende concurrentie vanuit andere branches een grote rol. Tezamen resulteren deze factoren in een afnemend premie volume bij individuele verzekeringen, terwijl de premie omzet bij de collectieve verzekeringen stabiliseert. Schadeverzekeringen Ondanks de grote economische schommelingen, ontwikkelen de schadebranches zich relatief rustig. In 28 was sprake van een terugval in het resultaat, maar dit kwam slechts voor een deel door de kredietcrisis. Het beeld paste goed in de conjunctuurcyclus van schadeverzekeraars, die zich grotendeels onafhankelijk van de macro-economische conjunctuur ontwikkelt. In 29 stabiliseert het resultaat, maar dit komt voor een deel door de gestegen beleggingsopbrengsten; de netto combined ratio laat een stijging zien. Het premievolume van Schade stijgt licht. Deze stijging vindt vooral plaats bij Brand en Transport. Motor laat een lichte afname van het premievolume zien. In alle branches staan de premies onder druk als gevolg van sterke concurrentie. Hierdoor richten verzekeraars zich op de efficiëntie, wat terug te zien is in dalende bedrijfskosten. Zorgverzekeringen Het resultaat van ziektekostenverzekeraars is voor het eerst sinds 26 positief. De introductie van het nieuwe zorgstelsel in 26 zorgde onder andere voor sterke concurrentie op de premie, waardoor het resultaat aanvankelijk negatief werd. Na premie- en dekkingsaanpassingen door verbeterd inzicht in risico s sloeg het resultaat in 29 om. Bij Inkomen zien we de tegenovergestelde ontwikkeling. Het resultaat daalt, maar blijft wel positief. Door het vrijvallen van de schadevoorzieningen van inmiddels niet meer bestaande producten, werd het resultaat in het verleden sterk geflatteerd. Inmiddels worden de gevolgen van de sterke concurrentie en de oplopende schade steeds beter zichtbaar, wat het resultaat drukt. Resultaat verzekeringsbranche 29 premievolume 1 netto com- resultaat 2 29 bined ratio mrd. euro % groei 29 % verdiende premie t.o.v. 28 Totaal Leven 24,3-8 n.v.t Totaal Schade 13, Motor 4, Brand 3, Transport, Overige 4, Totaal Zorg 39, Totaal 76,8 n.v.t Premievolume van de directe binnenlandse tekening, de indirecte binnenlandse tekening en de directe buitenlandse tekening. 2 Technisch resultaat, uitgedrukt in een percentage van de bruto verdiende premie, na rente en na herverzekering, maar voor afdracht van vennootschapsbelasting. 4 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

7 Summary After the credit crunch struck and then developed into a recession in 28, the economy started to recover by 29. Globally, things started moving in the right direction again, especially in the second half of 29, however in the Netherlands this was not sufficient for achieving growth of the real economy over the entire of the year. Nonetheless, the solvability of insurers increased again, stock exchanges started improving, and at the start of 21 the initial position for insurers was considerably better than the year before. Life insurance After the historic low of 28, the Life sector achieved positive results again in 29. This is mainly due to prices on stock exchanges rising, which affects the insurers results in various ways. The impact of the recession on individual budgets can be seen in the stagnation of the property market and will likely also result in reduced retirement savings for the future. Due to past changes in tax laws, single premium production of immediate annuities is also diminishing. In addition, the sector is still affected by its damaged reputation as a result of discussions about investment insurances. Fierce competition across the sector and increasing competition from other sectors also play a major role. Together, these factors have resulted in a diminishing premium volume for individual insurances, whereas premium turnover is stabilising for the collective insurances. Non-life insurance Despite the major economic fluctuations, the nonlife sectors have been developing relatively steadily. Although results dropped in 28, this was only partly due to the credit crunch. The picture fits in well with the business cycle of non-life insurers, which mainly develops independently of the macro-economic cycle. The results stabilised in 29, but this is partly due to the fact that investment results have improved; the net combined ratio has gone up. The non-life premium volume is slightly on the rise. This increase is most notable in Fire and Transport. Motor vehicles shows a slight drop of premium volume. Premiums are under pressure across all the sectors due to heavy competition. This ensures that insurance companies focus on efficiency, which results in diminishing operating costs. Accident and Health insurance For the first time since 26, the results of Health insurers are positive. The introduction of the new health care system in 26 resulted in heavy competition in terms of premiums, among other things, with the effect that initially results were negative. After adjustments to premiums and coverage on the basis of improved understanding of risks, the results turned around in 29. The opposite development can be seen in Income: the results are declining, but still continue to be positive. Expiring claims provi sions of products that now no longer exist used to improve results in the past. Currently, the consequences of the fierce competition and increasing claims are becoming more visible, bringing results down. Results in the insurance industry in 29 Premiums 1 Net com- Results 2 29 bined ratio billions of % growth 29 % earned premiums euros comp. to 28 Total Life n/a Total Non-life Motor vehicles Fire Transport Other Total Accident & Health Total 76.8 n/a The premium volume of the direct domestic turnover, indirect domestic turnover and direct foreign turnover. 2 Result after interest, expressed as a percentage of the gross premium, after interest and after reinsurance, but before the deduction of corporation tax. Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 5

8 Zusammenfassung Nachdem 28 die Kreditkrise entstand und in eine Rezession mündete, setzte 29 die wirtschaftliche Erholung ein. Die Überwindung der Krise fand weltweit vor allem in der zweiten Jahreshälfte 29 statt, reichte in den Niederlanden allerdings nicht aus, um ein positives Wachstum der realen Wirtschaft für ganz 29 zu bewerkstelligen. Dennoch stieg die Solvenz der Versicherer wieder, die Börsenkurse gingen wieder nach oben, und die Ausgangsposition für Versicherer Anfang 21 ist wesentlich besser als im Jahr zuvor. Lebensversicherungen Nach dem historischen Tiefpunkt 28 erzielt der Bereich Lebensversicherungen 29 wieder positive Ergebnisse. Zu einem wesentlichen Teil ist dies auf den Anstieg der Börsenkurse zurückzuführen, der unterschiedliche Auswirkungen auf das Ergebnis der Ver sicherer hat. Die Auswirkungen der Rezession auf die einzelnen Portfolios werden anhand der Stagnation auf dem Wohnungsmarkt spürbar und führen wahrscheinlich auch zu rückläufigen Zahlen beim Sparen fürs Alter. Durch Veränderungen bei der Steuergesetzgebung in der Vergangenheit nimmt die Kapitalproduktivität der unmittelbar in Kraft tretenden Leibrenten ebenfalls ab. Die Branche leidet außerdem immer noch unter dem Rufschaden, der infolge der Diskussion über die Anlageversicherungen entstanden ist. Darüber hinaus spielen die harte Konkurrenz in der Branche und die zunehmende Konkurrenz aus anderen Branchen eine große Rolle. Gemeinsam führen diese Faktoren zu einem Rückgang des Beitragsvolumens bei individuellen Versicherungen, während sich der Beitragsumsatz bei den kollektiven Versicherungen stabilisiert. Schadensversicherungen Trotz der erheblichen wirtschaftlichen Schwankungen entwickeln sich die Schadenversicherungsbranchen relativ ruhig. Das Ergebnis lief im Jahr 28 zurück. Dieser Rückfall war jedoch nur zum Teil auf die Kreditkrise zurückzuführen. Das Bild passte gut in den Konjunkturzyklus der Schadensversicherer, der sich größtenteils unabhängig von der makrowirtschaftlichen Konjunktur entwickelt. 29 stabilisiert sich das Ergebnis, was aber zu einem Großteil auf die gestiegenen Investitionsgewinne zurückzuführen ist; die Netto-Schaden-Kosten-Quote weist einen Zuwachs auf. Das Beitragsvolumen bei den Schadensversicherern steigt leicht an. Diese Steigerung findet vor allem in den Bereichen Brand und Transport statt. Im Bereich Motor ist ein leichter Rückgang des Beitragsvolumens zu verzeichnen. In allen Branchen stehen die Beiträge infolge der starken Konkurrenz unter Druck. Dadurch konzentrieren sich Versicherer auf die Effizienz, was sich in den sinkenden Betriebskosten äußert. Ergebnis der Versicherungsbranche 29 Beitragsvolumen 1 Netto-Schaden- Ergebnis 2 29 Kosten-Quote Mrd. % Wachstum 29 % verdienter Beitrag Euro gegenüber 28 Gesamt Leben 24,3-8 n. zutr Gesamt Schaden 13, Motor 4, Brand 3, Transport, Sonstige 4, Gesamt Krankenvers. 39, Gesamt 76,8 n. zutr Beitragsvolumen der direkten inländischen Verträge, der indirekten inländischen Verträge und der direkten ausländischen Verträge. 2 Technisches Ergebnis, dargestellt als Prozentwert des brutto verdienten Beitrags, nach Rente und Rückversicherung, aber vor Abzug der Körperschaftssteuer. 6 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

9 Krankenversicherungen Das Ergebnis der Krankenkostenversicherer ist zum ersten Mal seit 26 positiv. Die Einführung des neuen Krankversicherungssystems 26 sorgte unter anderem für eine stärkere Konkurrenz bei den Beiträgen, weshalb das Ergebnis zu Beginn negativ ausfiel. Nach Beitrags- und Deckungsanpassungen durch einen verbesserten Einblick in die Risiken änderte sich das Ergebnis 29. Im Bereich Einkommensversicherungen erleben wir eine entgegengesetzte Entwicklung. Das Ergebnis sinkt, aber bleibt positiv. Durch den Wegfall der Schadensrücklagen von mittlerweile nicht mehr verfügbaren Produkten wurde das Ergebnis in der Vergangenheit erheblich geschönt. Inzwischen sind die Folgen der starken Konkurrenz und der wachsenden Schäden immer stärker zu sehen, wodurch das Ergebnis sinkt. Resumé Après la crise du crédit de 28 qui a entraîné une récession, 29 a été marquée par une reprise économique. En particulier dans la deuxième moitié de 29, la sortie de crise se dessinait dans le monde entier. Toutefois, aux Pays-Bas, cette reprise n a pas été suffisante pour générer une croissance positive de l économie réelle sur toute l année 29. Néanmoins, la solvabilité des assureurs a augmenté, les cours de la Bourse sont repartis à la hausse et les assureurs ont pu entamer l année 21 en s appuyant sur une bien meilleure base par rapport à l année précédente. Assurances vie Après la baisse historique enregistrée en 28, le secteur Vie a obtenu un résultat positif en 29. Ceci est dû en grande partie à la hausse des cours de la Bourse qui a eu des répercussions diverses sur le résultat des assureurs. L influence de la récession sur le portefeuille individuel se traduit par une stagnation sur le marché immobilier et entraîne probablement une baisse des produits d épargne pour la retraite. En raison d une modification de la législation fiscale dans le passé, la production du capital des rentes viagères entrant directement en vigueur est également en baisse. La branche se ressent encore des conséquences de la discussion sur les assurances investissements qui a entaché sa réputation. En outre, la rude concurrence au sein de la branche et la concurrence issue des autres branches jouent également un rôle. La combinaison de ces facteurs contribue à une baisse Résultat branche des assurances 29 Volume des primes 1 Ratio net résultat 2 29 combiné mrd. euros % croissance 29 % prime acquise par rapport à 28 Total Vie 24,3-8 n.a Total Dommages 13, Véhicules automobiles 4, Incendie 3, Transport, Autres 4, Total Maladie 39, Total 76,8 n.a Volume des primes des souscriptions nationales directes, des souscriptions nationales indirectes et des souscriptions étrangères directes. 2 Résultat technique, exprimé en pourcentage de la prime acquise brute, après intérêt et après réassurance, mais avant paiement de l impôt sur les sociétés. Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 7

10 du volume des primes pour les assurances individuelles, tandis que le chiffre d affaires des primes se stabilise pour les assurances collectives. Assurances dommages En dépit des grandes fluctuations économiques, la situation est relativement stable dans la branche des assurances dommages. En 28, le résultat affichait une baisse qui n était due qu en partie à la crise du crédit. Cette image correspondait bien au cycle conjoncturel des assurances dommages dont l évolution est, en grande partie, indépendante de la conjoncture macro-économique. En 29, le résultat se stabilise, ceci étant partiellement dû à une hausse du produit des investissements ; le rapport net combiné affiche une hausse. Le volume des produits du secteur Dommages connaît une légère augmentation, en particulier dans les domaines Incendies et Transport. Le secteur Véhicules automobiles enregistre une légère baisse du volume des primes. Dans toutes les branches, les primes ressentent la pression générée par une rude concurrence. Les assureurs se concentrent sur la rentabilité, ce qui se traduit par une baisse des frais généraux. Assurances maladie Le résultat des assurances maladie est positif pour la première fois depuis 26. L introduction du nouveau régime de soins en 26 a engendré notamment une rude concurrence sur les primes, le résultat étant au début négatif. Après les ajustements au niveau des primes et de la couverture suite à une meilleure appréciation des risques, le résultat s est redressé en 29. Le secteur Revenus affiche une évolution contraire. Le résultat baisse, mais reste toutefois positif. En raison des provisions pour sinistres qui devenaient disponibles sur des produits désormais disparus, le résultat dans le passé était beaucoup trop gonflé. Entre-temps, les conséquences de la rude concurrence et de l augmentation des dommages deviennent de plus en plus visibles ce qui a une influence négative sur le résultat. 8 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

11 1 Inleiding 1.1 Verantwoording Dit verslag bevat een terugblik op de financiële ontwikkelingen in de Nederlandse verzekeringsbranche over het jaar 29. Het jaarverslag is opgesteld door het Centrum voor Verzekeringsstatistiek en Onderzoek (CVS), het statistisch onderzoeksbureau van het Verbond van Verzekeraars. Vrijwel alle hier gepresenteerde gegevens over de verzekeringsbranche zijn ontleend aan comptabele enquêtes, die het CVS in het voorjaar van 21 heeft gehouden onder verzekeraars. Aan deze enquêtes doen verzekeraars mee die werkzaam zijn op de Nederlandse markt en die een vergunning hebben van De Nederlandsche Bank (DNB). Voorheen beperkte het CVS zich hierbij tot de directe binnenlandse tekening. Vanaf 28 zoeken wij meer aansluiting bij DNB, die de cijfers inclusief indirecte tekening (dit is vooral herverzekering aangenomen van andere verzekeraars) en directe buitenlandse tekening weergeeft. De extra tekening is ongeveer 5% van het totaal en verhoogt de cijfers van het CVS in vergelijking met de uitkomsten van vorige jaren. De resultaten worden uitgedrukt in een percentage van de bruto verdiende premie. De hier gepresenteerde resultaten zijn de zogenaamde technische resultaten inclusief herverzekering, maar vóór afdracht vennootschapsbelasting. Deze resultaten zijn opgehoogd naar de omvang van de gehele Nederlandse verzekeringsbranche. De genoemde bedragen en aantallen in dit jaarverslag over voorgaande jaren kunnen op bepaalde punten licht afwijken van de bedragen en aantallen zoals vermeld in eerdere jaarverslagen. De belangrijkste redenen hiervoor zijn bijstellingen op oude jaren, veranderingen in panelsamenstelling en de gewijzigde verslagleggingsregels. De in de kaders gepresenteerde resultaten zijn afkomstig van het CVS, tenzij anders vermeld. 1.2 Representativiteit De financiële gegevens over levensverzekeraars zijn gebaseerd op 96% van de Nederlandse verzekeringsmarkt, gemeten naar premievolume. De resultaten zijn afkomstig van de Enquête Financiële Jaarcijfers Leven, die het CVS jaarlijks houdt onder levensverzekeraars die in Nederland werkzaam zijn. De enquête vraagt onder andere de technische en niet-technische rekening en de balans uit. De financiële gegevens van schadeverzekeraars zijn gebaseerd op 8% van de Nederlandse verzekeringsmarkt, gemeten naar premievolume. De resultaten zijn afkomstig van de Enquête Financiële Jaarcijfers Schade & Zorg, die het CVS jaarlijks houdt onder schadeverzekeraars die in Nederland werkzaam zijn. De in het hoofdstuk schadeverzekeringen gepresenteerde resultaten hebben betrekking op alle schadeverzekeringen exclusief Zorg, namelijk verzekeringen voor motorrijtuigen, brand, transport, aansprakelijkheid, rechtsbijstand en reis. De sector Zorg bestaat uit ziektekosten- en inkomensverzekeringen, die weer zijn opgebouwd uit productgroepen. Hierbij wordt rekening gehouden met producten uit het nieuwe zorgstelsel (de basisverzekering) en de uitloop uit het oude zorgstelsel, alsmede de WIA en de uitloop van producten gerelateerd aan het oude sociale zekerheidsstelsel (Pemba, WAO-gat). De financiële gegevens van ziektekostenverzekeraars zijn gebaseerd op kwartaalcijfers van DNB over de gehele markt van Nederlandse ziektekostenverzekeraars, de cijfers van Inkomen komen uit de Enquête Financiële Jaarcijfers Schade & Zorg en zijn gebaseerd op 9% van de markt gemeten naar premievolume. 1.3 Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat kort in op algemene economische ontwikkelingen die deels van invloed zijn op de resultaten van de verzekeringsbranche. In hoofdstuk 3 wordt verslag gedaan van de financiële ontwikkelingen op de markt voor levensverzekeringen, met aandacht voor de ontwikkeling van het premievolume, de nieuwe productie en het resultaat. Daarna licht hoofdstuk 4 het resultaat van de diverse schadeverzekeringen toe, waarbij we ook stilstaan bij de impact van herverzekering. Hoofdstuk 5 bevat een toelichting op de markt van zorgverzekeringen. Het verslag sluit met een verklarende lijst van begrippen. Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 9

12 2 Economische ontwikkelingen De wereldeconomie Als gevolg van de kredietcrisis werd de wereld in 29 getroffen door een grote recessie. De productie daalde wereldwijd met meer dan 1% en de daling van de wereldhandel was met 12% de grootste daling sinds de Tweede Wereldoorlog. Weinig landen bleven gespaard voor de reeds in 28 ingezette snelle economische teruggang, maar niet elk land werd even hard getroffen. Het waren vooral de hoogontwikkelde economieën die te maken kregen met een sterke teruggang, terwijl enkele Aziatische landen door bleven groeien. Deze landen droegen dan ook in niet geringe mate bij aan het herstel dat in de loop van 29 weer inzette. Vooral China speelde hierin een grote rol, met een economische groei van bijna 9% over heel 29, al ging het ook in dit land in de eerste helft van 29 langzamer dan in de tweede helft. Naast het herstel in Azië, werd de conjunctuuromslag gedreven door overheidsingrijpen en actief beleid van de centrale banken. Aanhoudende budgettaire en monetaire stimulering voorkwam dat de recessie omsloeg in een depressie en zorgde ervoor dat in de loop van 29 de economische weg omhoog weer werd ingezet. Voor de Verenigde Staten lag het omslagpunt in het derde kwartaal van 29. De groei versnelde sterk in het vierde kwartaal, waardoor het bruto binnenlands product uiteindelijk slechts een krimp van 2,5% over geheel 29 noteerde. Dit was beter dan gemiddeld in de ontwikkelde landen, maar voor de Verenigde Staten betekende dit het eerste jaar met economische krimp sinds Het omslagpunt werd vooral ingezet door overheidsingrijpen en beleidsmaatregelen, maar in het vierde kwartaal namen de bedrijfsinvesteringen en de consumptie toe. Ook het producentenvertrouwen liet een toename zien, terwijl het consumentenvertrouwen net als de woningmarkt bleef steken op een laag niveau. De hoge werkloosheid (1%) en de stroeve kredietverlening zijn factoren die het herstel remmen. Bovendien is mede door het overheidsingrijpen het begrotingstekort opgelopen tot 11%, het hoogste tekort sinds de Tweede Wereldoorlog. Net als de budgettaire maatregelen zal dit tekort weer genormaliseerd moeten worden. In Azië werd ondanks de wereldwijde recessie een economische groei gehaald van 5,25%. Vooral China droeg hieraan bij, maar ook India en Indonesië behaalden over 29 een gezonde economische groei. In Azië was een grote spreiding te zien van de economische ontwikkeling tussen de landen. Zo nam de economie van Japan met meer dan 5% af. Niettemin vond het herstel in Japan, mede door de ontwikkelingen in de rest van Azië, al eerder plaats dan in de Verenigde Staten en Europa. Europa werd hard geraakt door de recessie. Over geheel 29 daalde het bruto binnenlands product met 4%. Sinds het derde kwartaal van 29 was de recessie officieel voorbij, maar ook hier waren grote verschillen tussen landen te zien. Zo steeg de economie van Frankrijk en Duitsland al sinds het tweede kwartaal, terwijl Griekenland en Spanje in het vierde kwartaal nog in een recessie zaten. In Europa is een duidelijke stagnatie van de huizen- Figuur 1 Mutaties BBP (%) en de gemiddelde werkloze beroepsbevolking tussen 21 en 29 (bron: CBS). Voor 21 en 211 betreft het prognoses op basis van cijfers van het CPB Volumemutaties BBP t.o.v. het jaar ervoor werkloze beroepsbevolking (x 1.) 4 3,4 3, ,9,1,3 2, , De tekst in dit hoofdstuk is gebaseerd op het Centraal Economisch Plan 21 van het CPB, het jaarverslag 29 van DNB, overzichtsartikelen uit ESB en publicaties van de OECD en de Wereldbank. 1 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

13 markt waar te nemen en verloopt de kredietverlening moeizaam. Dit komt enerzijds door een verminderde vraag naar krediet van de voorzichtiger geworden huishoudens en anderzijds doordat banken voorzichtiger zijn geworden met het verstrekken van krediet. De overheidsmaatregelen tegen de crisis waren een belangrijke factor in het omslaan van de conjuncturele neergang in een opwaartse trend, maar leidden ook tot grote overheidstekorten. Deze liepen op van 2% in 28 tot 6% in 29. Vanwege het stabiliteits- en groeipact mag dit niet te lang doorgaan en zullen de maatregelen afgebouwd, stopgezet of zelfs teruggedraaid moeten worden. Als het economische herstel door wil zetten, moet het dan zijn overgenomen door de consumptie en de investeringen. 2.2 De Nederlandse economie De Nederlandse economie noteerde in 29 een recordkrimp van 4%. Niettemin was in het derde en vierde kwartaal van 29 al weer een opwaartse trend te zien, waardoor de recessie lijkt te kunnen worden gekarakteriseerd als kort maar krachtig. De groei werd echter vooral gedreven door de genomen overheidsmaatregelen en door de weer aantrekkende wereldhandel, die werd aangedreven door het herstel in Azië. In die zin was nog geen sprake van echte herstelgroei, omdat de binnenlandse bestedingen en de investeringen achterbleven. Voor 21 verwacht het Centraal Planbureau (CPB) een doorgaand economisch herstel. Het herstel is echter pril en staat nog onder druk. Export is een belangrijke determinant in de economische groei van de Nederlandse economie. Als de groei van de wereldhandel in 21 afzwakt, zal dit dan ook navenant negatief doorwerken op de Nederlandse economische groei. Bovendien moet de overheid maatregelen nemen om het overheidstekort terug te dringen, wat is opgelopen tot boven de normen van het stabiliteits- en groeipact. Naast het terugdringen van het tekort, zal ook het ruime budgettaire beleid moeten worden teruggedraaid en zullen de stimuleringsmaatregelen worden afgebouwd. Dit wordt bemoeilijkt doordat de recessie heeft geleid tot minder belastinginkomsten en meer overheidsuitgaven. Het verdergaande economische herstel is dan ook afhankelijk van het aantrekken van de consumptie en de investeringen. Ondanks de economische teruggang, liep de werkloosheid in Nederland minder sterk op dan in andere landen. Wel verwacht het CPB een verdere stijging tot 6,5% van de beroepsbevolking in 21 en 211. Een belangrijke factor hierin was de flexibele arbeidsmarkt met relatief veel zzp ers. Bovendien hadden bedrijven buffers opgebouwd met in het verleden behaalde winsten, waardoor ze personeel langer konden aanhouden. Wegens de krappe markt voor geschoolde werknemers, kozen veel bedrijven ervoor personeel aan te houden, ondanks de vraaguitval. De inflatie is door de economische terugval laag gebleven en was over heel 29 gemeten 1,2%. 2.3 Beleggingen De aandelenmarkt begon in 29 met een zeer lage koers. Door de kredietcrisis waren de koersen in 28 zeer sterk teruggelopen. Zo was de AEX meer dan gehalveerd en zat op het niveau van halverwege de jaren 9 uit de vorige eeuw. In maart 29 werd het dieptepunt bereikt, waarna de beurskoersen weer snel opliepen. Het herstel verliep redelijk stabiel, wat te zien is aan de afname van de volatiliteit van de koersen. Al met al steeg de AEX in 29 met 36%. Wereldwijd was het beeld ongeveer hetzelfde, wat te zien is aan de ontwikkeling van de MSCI. Verzekeraars beleggen een relatief klein deel van hun activa in aandelen, onder andere om het risico op grote verliezen te verminderen en daarmee de Figuur 2 Beurskoersen AEX (linker-as) en MSCI (rechter-as) in 29 AEX MSCI jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 11

14 continuïteit van de bedrijfsvoering te waarborgen. Zodoende bestaat het grootste deel van beleggingen van verzekeraars uit vastrentende waarden, zoals staats- en bedrijfsobligaties, vorderingen uit (hypothecaire) leningen en vastgoed. De rendementen van deze vastrentende waarden hangen onder andere af van de kapitaalmarktrente en de opslagen voor het kredietrisico (credit spreads). De kapitaalmarktrente is voor verzekeraars op de lange termijn dan ook een belangrijke determinant van de beleggingsopbrengsten. Een stijging van de kapitaalmarktrente heeft immers een negatief effect op de obligatiekoersen, maar vergroot (op de langere termijn) wel weer de beleggingsopbrengsten. Daardoor laten de beleggingsrendementen van verzekeraars weliswaar schommelingen zien, maar deze zijn vergeleken met de beursontwikkelingen veel meer gedempt. Dit beeld wordt weergegeven met de ontwikkeling van de zogenaamde u-rendementen 4. Het u-rendement werd in 1995 geïntroduceerd als maatstaf om de rendementen op beleggingen te bepalen. Voor 29 zien we een gestaag afnemende trend. Figuur 3 Ultimo maandelijks u-rendement 29 (%) 4, niet alleen de opbrengsten, maar ook de verplichtingen van de verzekeraar. De ontwikkeling van de solvabiliteit (zie kader solvabiliteit ) laat zien dat de verplichtingen minder hard zijn gestegen dan de bezittingen, waardoor de financiële positie van verzekeraars is verbeterd. 2.4 De verzekeringsmarkt in 29 Ook verzekeraars hadden te maken met de neergaande economie in het begin van 29 en het aantrekkende herstel dat daarna inzette. Omdat de rente en de beurskoersen meebewegen met de conjunctuur en levensverzekeraars voor een groot deel van hun resultaat hiervan afhankelijk zijn, werken deze schommelingen vooral sterk door in de sector Leven. Schadeverzekeraars zijn vooral afhankelijk van incidenten en overheidsbeleid en zijn daardoor grotendeels ongevoelig voor macro-economische conjunctuurschommelingen. Verder was eerder al gebleken dat de verzekeringssector veerkrachtig en gezond genoeg was om de kredietcrisis te doorstaan, al hebben de enkele verzekeraars die in 28 een beroep deden op steun van de staat, deze in 29 nog niet geheel terugbetaald. De solvabiliteit stond weliswaar onder druk, maar is in 29 duidelijk gestegen (zie kader solvabiliteit ). 3,5 3, januari december Naast de hoge beleggingsopbrengsten in 29, behaalden verzekeraars nog extra opbrengsten op staatsobligaties. Door het economische herstel nam het vertrouwen van beleggers toe. Hierdoor daalde het kredietrisico (de credit spreads) en steeg de waarde van staatsobligaties, wat de beleggingsopbrengsten van verzekeraars een extra impuls gaf. Uiteraard beïnvloeden de rente en de beurskoersen Door het aantrekkende herstel is het gevaar voor de verzekeringssector vooralsnog verder verminderd. Dit betekent uiteraard niet dat er geen risicofactoren zijn. Zo is de schokbestendigheid van de financiële sector afgenomen door de afname van de financiële buffers. Verder moet rekening worden gehouden met het afbouwen of terugdraaien van de monetaire en budgettaire overheidsmaatregelen en eventuele extra maatregelen om het overheidstekort terug te dringen. Ook de situatie in Griekenland, Italië, Ierland, Portugal en Spanje vormt een risico voor de financiële sector, omdat dit invloed kan hebben op de koers van de euro, de rentestand of zelfs de monetaire stabiliteit. Daarnaast is het stroeve verloop van de kredietverstrekking een punt van zorg. Niettemin heeft de verzekeringssector al eerder laten zien voldoende stabilisatoren en risicomitigerende maatregelen te hebben genomen om een crisis die voortkomt uit één van deze risicofactoren, het hoofd te kunnen bieden. 4 Het u-rendement is een rendementsmaatstaf die maandelijks wordt gepubliceerd door het CVS. De hoogte van het u-rendement is gebaseerd op het effectief rendement van alle staatsleningen (guldens- en euro-obligatieleningen) die voldoen aan een aantal specifieke criteria. 12 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

15 Solvabiliteit De aan DNB gerapporteerde solvabiliteitsratio geeft inzicht in de mate waarin een verzekeraar in staat is om zijn (toekomstige) verplichtingen na te komen. De ratio wordt verkregen door de aanwezige solvabiliteit te delen door de vereiste solvabiliteit, waarbij de vereiste solvabiliteit een wettelijk voorgeschreven veiligheidsmarge is en de aanwezige solvabiliteit de middelen die de verzekeraar als buffer aanhoudt. De marge hoort groter te zijn dan 1% en ligt hier in de praktijk ruim boven. De kredietcrisis zorgde er echter voor dat de ratio in 28 daalde. Het effect werd versterkt doordat verzekeraars zelf ook al waren begonnen met het verlagen van de buffer, omdat de marge in de periode voor 28 zeer hoog was. Niettemin bleef de solvabiliteitratio boven de 2%, meer dan tweemaal de vereiste hoeveelheid. In 29 is de ratio weer gestegen, wat duidelijk maakt dat de solvabiliteitsratio weliswaar onder druk stond, maar dat de afname ongevaarlijk was. De afname demonstreerde feitelijk dat het buffermechanisme precies doet waarvoor het is ontworpen. Figuur 4 Solvabiliteit verzekeraars (bron: DNB) % 3% 2% 1% % Schade & Zorg Leven Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 13

16 3 Levensverzekeringen - Resultaat positief - Premievolume neemt af - Aandeel beleggingsverzekeringen neemt af - Nieuwe productie individueel daalt sterk 3.1 Algemeen Voor de levensverzekeringsbranche was 28 een historisch dieptepunt met een resultaat van -23%. In 29 slaat het resultaat weer om in een plus, maar de omzet daalt van 26,4 miljard euro in 28 naar 24,3 miljard in 29. De gevolgen van de discussie over beleggingsverzekeringen en de kredietcrisis werken nog steeds door en de concurrentie van banken neemt toe. Hierdoor vermindert in het bijzonder de vraag naar vermogensopbouwende levensverzekeringen. De beleggingsopbrengsten namen in 29 fors toe, waardoor het resultaat ondanks de premiedaling weer positief wordt en uitkomt op 6% van de verdiende premie. Het dieptepunt van 28 is hiermee voor wat betreft het resultaat verleden tijd, maar de premie weerspiegelt deze ontwikkeling niet. Figuur 5 Technisch resultaat Leven in procenten van de verdiende premie Weinig interesse in levensloopregeling Nederlandse consumenten hebben nog steeds weinig interesse in de levensloopregeling. In het beginjaar van de levensloopregeling, 26, gaf 7% van de consumenten aan een dergelijke regeling (levensloopverzekering of -rekening) te hebben afgesloten. Eind 27 en 28 was dit aandeel gestegen naar 9%. Begin dit jaar gaf 7% van de consumenten aan een levensloopregeling te hebben lopen. Hoewel het aandeel levensloopconsumenten dit jaar lager is dan in de voorgaande jaren is de daling niet statistisch significant. Overigens kunnen de hogere percentages van voorgaande jaren veroorzaakt worden doordat de begrippen spaarloon en levensloop niet helder zijn voor de consument. Consumenten die hebben aangegeven deel te nemen aan de levensloopregeling, doen dit vooral omdat ze eerder willen stoppen met werken. Ook de fiscale aantrekkelijkheid van de regeling is voor ruim een kwart van de consumenten een reden geweest om deel te nemen aan de levensloopregeling. Figuur 6 Antwoorden op de vraag: waarom heeft u een levensloopregeling (maximaal 3 antwoorden mogelijk)? (percentage) Prepensioen Fiscaal aantrekkelijk Op advies van de werkgever Ouderschapsverlof Zorgverlof Wereldreis Studieverlof Anders, namelijk... Weet niet Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

17 Figuur 7 Premievolume individueel in miljarden euro s periodieke premie koopsom APE 12 9,7 9,7 9,8 9,8 9,4 1,5 1,5 1,6 1,6 1, 8 7,8 7,8 7,8 7,6 5, Individueel Na een periode van ongeveer vijf jaar waarin het premievolume van individuele levensverzekeringen met een steeds lager percentage groeide, nam het premievolume in 28 voor het eerst af. In 29 zet deze trend zich voort met een afname van het premievolume van ruim 12% (2,2 miljard euro). Het beeld van afnemende omzet wordt zelfs weerspiegeld bij relatief nieuwe producten zoals de levensloopregeling (zie kader). De onderverdeling van het premievolume naar periodiek en koopsom was jarenlang stabiel bij de individuele verzekeringen. Circa 55% van het premievolume werd voldaan door middel van periodieke premie, de overige 45% via eenmalige stortingen (koopsom). Deze situatie is in 29 drastisch gewijzigd, omdat de afname van het premievolume in 29 vooral bij de koopsommen optreedt. Hierdoor is het aandeel van de periodieke premie 62% tegen 38% koopsommen. Dit beeld is consistent met de gevolgen van een recessie, waardoor mensen minder geld over hebben voor een koopsom en de premie in koopsommen dus afneemt. Daarnaast neemt de koopsomproductie van direct ingaande lijfrenten mogelijk verder af. Vanwege aanpassingen in het fiscale beleid in het verleden zullen namelijk steeds minder grote kapitalen beschikbaar komen. Het premievolume van de traditionele levensverzekeringen (in geld in plaats van beleggingen) is 9,8 miljard euro, het premievolume van de verzekeringen in beleggingseenheden bedraagt 5,4 miljard euro. De afname van het premievolume ten opzichte van 28 is procentueel gezien het sterkst bij de traditionele verzekeringen. Deze nemen met 16% af, terwijl de beleggingsverzekeringen met 6% afnemen. Ook dit weerspiegelt de afname van de koopsomproductie van direct ingaande lijfrenten. Het aandeel traditionele verzekeringen binnen het totaal is hiermee dus enigszins gedaald, van 67% in 28 tot 64% in Productie individueel Vanaf de tweede helft van 28 daalde de productie van individuele levensverzekeringen door de kredietcrisis en de daarop volgende economische recessie. Figuur 8 Verschil tussen productiepremie van nieuwe individuele levensverzekeringen in 29 en 28 per maand in miljoenen euro s J F M A M J J A S O N D Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 15

18 Figuur 9 Aantal nieuwe individuele levensverzekeringen aantal nieuwe polissen (miljoenen) 2, 1,6 1,2,8,4, Deze daling zet zich voort in het hele jaar 29. De productie blijft in alle maanden van het jaar 29 achter ten opzichte van dezelfde maand een jaar eerder en dat terwijl de tweede helft van 28 al een aanzienlijke daling ten opzichte van 27 had getoond. De productiepremie (het premietotaal van de nieuw afgesloten verzekeringen) neemt met 26% af van 7,1 miljard euro in 28 tot 5,3 miljard in 29. De verkoop van het aantal individuele polissen vertoont dezelfde ontwikkeling als de productiepremie. Alle maanden binnen het jaar 29 laten een lagere verkoop van het aantal polissen zien in vergelijking met dezelfde periode van het jaar daarvoor. De verkoop van het aantal nieuwe polissen is over geheel 29 met 14% gedaald van 1,1 miljoen stuks tot,9 miljoen stuks. De daling van het aantal polissen is zowel binnen de beleggingsverzekeringen als de traditionele verzekeringen terug te zien. De daling bij beleggingsverzekeringen is het sterkst, het aantal polissen neemt daar met 54% af van 168. polissen in 28 tot 77. polissen in 29. De verkoop bij traditionele verzekeringen neemt met 6% af van 899. polissen tot 843. polissen. Doordat de daling in de verkoop van het aantal beleggingsverzekeringen sterker is dan de daling in de verkoop van traditionele verzekeringen, is het aandeel beleggingsverzekeringen in de totale productie van nieuwe individuele levensverzekeringen verder gedaald. In 26 was nog een derde van de nieuwe producten een beleggingsverzekering. Door de discussie over de beleggingsverzekeringen, de slechte beursresultaten en de kredietcrisis is het aandeel beleggingsverzekeringen in het totale aantal nieuwe polissen gedaald tot 21% in 27, vervolgens tot 16% in 28 en ten slotte tot 8% in 29. De daling binnen verschillende productgroepen varieert sterk. De sterkste daling in het aantal verzekeringen vindt plaats bij Spaarverzekering. Het aantal polissen neemt met 42% af tot 5. polissen in 29. De productiepremie is iets minder afgenomen, van,8 miljard euro tot,5 miljard (37%). De kleinste daling bevindt zich bij de productgroep Levenslang bij overlijden. Deze neemt licht af met 3% en komt op een totaal aantal polissen van 379. in 29. De daling bij de beleggingsverzekeringen is het grootst binnen de beleggingshypotheken. Die dalen met 71% tot 19. polissen in 29. Daar waar de hypotheek gerelateerde beleggingsverzekeringen terrein verliezen, worden traditionele hypotheekverzekeringen juist meer verkocht. De traditionele hypotheekverzekeringen groeien dan ook met 27% naar 12. polissen. Per saldo is het aantal nieuwe hypothecaire verzekeringen in 29 17% lager dan het jaar ervoor; het saldo gaat van 146. polissen in 28 tot 121. polissen in 29. Deze daling kan onder andere worden verklaard door de forse terugloop van de woningmarkt als gevolg van de economische recessie. Het aantal verkochte woningen is, volgens gegevens van het kadaster, in 29 3% lager dan in 28. Niet alleen werden minder woningen verkocht, maar de verkochte woningen zijn ook goedkoper dan voorheen. Gemiddeld gingen de woningen in 28 voor 255. euro van de hand. In het jaar 29 is dit 238. euro; een daling van bijna 7%. De omzet van de nieuwe productie van verzekeringen is door het volume en het prijseffect op de woningmarkt dan ook harder gedaald dan het aantal en gaat van,5 miljard euro in 28 tot,3 miljard euro in 29. Een afname van 35%. De totale productie van de periodieke premiebetalende verzekeringen daalt in 29 sterk, met 35% tot 1, miljard euro. De premie-inkomsten van koopsompolissen zijn minder sterk gedaald, hoewel daar ook een aanzienlijke daling van de premie-inkomsten is te bemerken van 24% tot 4,3 miljard euro. De APE (Annualised Premium Equivalent, oftewel de gestandaardiseerde productie) van 29 bereikt met 1,4 miljard euro een dieptepunt. De APE is het totaal van de periodieke premie vermeerderd met 1% van de koopsompremie, en geeft de kwaliteit van de productie weer. In de afgelopen vijf jaar was de APE in 26 het hoogst, met een productie van 2,5 miljard euro. Net als in 28 zijn de verzekeringen die tegen periodieke premie worden afgesloten voor meer dan de helft beleggingsverzekeringen, al wordt het verschil kleiner, namelijk 51% tegen 49% traditionele verzekeringen. Zoals we eerder vermeldden, is de productie van beleggingsverzekeringen fors gedaald. Deze daling heeft echter niet tot gevolg dat ook de verhouding tussen beleggingsverzekeringen en traditionele verzekeringen bij de koopsompolissen en bij de polissen tegen een periodieke premie sterk is veranderd. De verhouding tussen beleggingsverzekerin- 16 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29

19 Banksparen Vanaf 1 januari 28 hebben consumenten de mogelijkheid om fiscaal gefaciliteerd te sparen bij banken. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) heeft cijfers gepubliceerd over het totaal aantal en het opgespaarde tegoed op rekeningen per ultimo 29 over de bankspaarproducten bedoeld voor pensioenopbouw, pensioenuitkering en hypotheek. In de verzekeringsmarkt is dit vergelijkbaar met de uitgestelde lijfrente, direct ingaande lijfrente en hypotheek, al is het extra toegevoegde saldo aan bankrekeningen niet direct te vergelijken met nieuwe productie van verzekeraars. Eind 29 hebben Nederlandse consumenten 2,4 miljard euro op 237. bankspaarrekeningen staan. Eind 28 stond er,6 miljard euro op de rekeningen. Om het cijfer te vergelijken met de nieuwe productie van verzekeraars, moeten we het saldo van 29 corrigeren voor het reeds in 28 gestorte vermogen en de nieuwe stortingen op de in 28 geopende rekeningen. Stel dat het bedrag dat in 28 is gespaard ook weer in 29 wordt gespaard, dan is het saldo dat op nieuwe bankspaarrekeningen in 29 wordt gespaard het totale saldo van 29 minus tweemaal het saldo uit 28. Hiermee komen we uit op een inleg van 1,2 miljard euro. We kunnen ervan uitgaan dat dit een overschatting is, omdat over 28 veelal geen compleet jaar zal zijn gespaard. Niettemin kan deze inleg min of meer worden vergeleken met de premie-inkomsten van verzekeraars op nieuwe individuele uitgestelde lijfrente, direct ingaande lijfrente en hypotheek gerelateerde levensverzekeringen van 4,1 miljard euro. In totaal is er dus ruim vijf miljard euro gefaciliteerd gespaard, waarvan minimaal driekwart bij verzekeraars. In 28 was ongeveer 9% van bijna zes miljard gefaciliteerd door verzekeraars, waardoor enerzijds substitutie naar meer bankspaarproducten en anderzijds een daling binnen de totale markt zichtbaar is. Zowel bij verzekeraars als banken wordt het grootste deel van het aantal gevormd door polissen/spaarrekeningen voor de woning. Bij verzekeraars is het aantal polissen voor een direct ingaande lijfrente ongeveer net zo groot als de polissen voor uitgestelde lijfrente. Bij banksparen betreft het daarentegen vaker pensioenopbouw dan pensioenuitkering. Figuur 1 Verdeling van aantal polissen en bankspaarrekeningen voor de opbouw van pensioen (uitgestelde lijfrente), pensioenuitkering (direct ingaande lijfrente) en woning (hypotheek) bij banken en verzekeraars, 29 (bron: CVS en CBS) 1% Pensioenopbouw Pensioenuitkering Woning 8% % 4% % % Banksparen Individuele levensverzekering Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29 17

20 Figuur 11 Nieuwe productiepremie in periodieke premie, koopsommen en APE in miljarden euro s periodieke premie koopsom APE 8 6 5,9 6,1 5,7 5,7 4,3 4 2,5 2 1,8 1,6 1,5 1,5 1, 2,2 2, 2, 1, Figuur 12 Aandeel beleggingsverzekeringen/verzekeringen in geld in productiepremie tegen periodieke premie of koopsompremie in 29 periodieke premie geld 49% koopsom beleggingen 51% geld 94% beleggingen 6% gen en traditionele verzekeringen is bij verzekeringen tegen een periodieke premie licht veranderd. Het aandeel beleggingsverzekeringen is met twee procentpunten afgenomen. Bij de koopsommen is het aandeel beleggingsverzekeringen met één procentpunt afgenomen. 3.4 Collectief Het premie-inkomen van de collectieve levensverzekeringen is in 29 min of meer gelijk gebleven aan dat van 28. De krimp die we bij de individuele verzekeringen zien, blijft hier dus achterwege, maar het is voor het eerst sinds 25 dat geen sprake is van groei. Binnen de waarderingsvormen is wel verschil in ontwikkeling te zien. Zo nemen de collectieve verzekeringen in beleggingen toe met 6,5%, tot 4,7 miljard euro, terwijl de collectieve verzekeringen in geld met bijna hetzelfde percentage afnemen tot 4,4 miljard euro. Hierdoor is het aandeel traditionele verzekeringen gedaald tot 48%, waar het in 28 nog net iets meer was dan de helft (51%). Ook bij de collectieve verzekeringen zien we een afname van de koopsommen. Lage dekkingsgraden van pensioenfondsen beperken begin 29 de overdrachtsmogelijkheden van pensioencontracten naar verzekeraars. Dit lijkt ook de oorzaak van de vermindering van het aantal grote overnamekoopsommen, waardoor het premie-inkomen in 29 afneemt. De periodieke premie neemt toe. Dit beeld is echter vertekend. Ongeveer de helft van het verschil wordt veroorzaakt doordat door fusie en overname de cijfers in 28 niet volledig zijn geadministreerd. De APE, die de kwaliteit van de verzekeringen weergeeft, neemt hierdoor toe. Het aandeel van het premie-inkomen dat via periodieke premie wordt voldaan, neemt hierdoor toe van 43% in 28 naar 51% in 29. Figuur 13 Premievolume collectief in miljarden euro s periodieke premie koopsom APE ,8 3,7 3,9 3,9 4,7 3,6 4,5 4,8 5,2 4,4 4,2 4,1 4,4 4,5 5, * * * 29 * 28 incompleet. 18 Financieel jaarverslag verzekeringsbranche 29