signalement Oud en Frans Boot en Bart Struwe, Interline Systems Een managementsalaris voor waardevolle techneuten Fugro, een reus die meet aan leem

Transcriptie

1 signalement Periodiek branchemagazine / FHI, federatie van technologiebranches / december 2013, JAARGANG 22 5 Frans Boot en Bart Struwe, Interline Systems Oud en Nieuw Een managementsalaris voor waardevolle techneuten Fugro, een reus die meet aan leem Zorgverzekeraar moet zorgvuldiger omgaan met leverancier

2 2 Redactioneel 3 Technologie 24 en technocratie Van Gijzel maakt scholieren warm voor techniek Redactioneel 3 Interview Bart Struwe 4 Kort nieuws 8 Haagse Babbel 10 Conjunctuur 13 Het technologiebedrijf en de 16 burgemeester World of Technology & Science 20 De koningin van Labland 22 Do-It-Yourself PCR 24 Factory in a Day 28 Een reus die meet aan leem 30 Skidsbouw en recycling 32 Een lithiumlab in Bolivia 34 publicaties Eerdere uitgaven van Signalement zijn terug te vinden op Redactie Bureau FHI Emmar Sinnige Kees Groeneveld Paul van Nieuwenburg, MUNTZ Redactieadres Postbus 366, 3830 AK LEUSDEN Telefoon: (033) Fax: (033) Internet: info@fhi.nl Advertentieverkoop Telefoon: (070) Vormgeving MUNTZ Cartoon Studio Artjan Druk Drukkerij Van de Ridder Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kan voor eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteurs, redactie en het bureau van FHI geen aansprakelijkheid. Het valt op zonder op te vallen. Robots worden vaak geassocieerd met gewelddadigheid. Door het lezen van het boek De fatale staat van Paul Frissen, werd ik er weer eens aan herinnerd dat het inderdaad de staat is die het geweldsmonopolie heeft. Om die reden moet er een democratie zijn, of in elk geval een systeem met checks en balances dat voorkomt dat de staat dat monopolie willekeurig kan aanwenden. Dankzij de ontwikkeling van technologie kon de wereldbevolking enorm groeien en is tegelijk de honger in de wereld procentueel teruggedrongen. Dat betoogde Kishore Mahbubani in zijn boek Naar één wereld dat ik las voor de vorige editie van Signalement. Rationaliteit als basis en technologie als verschijningsvorm hebben het geloof in maakbaarheid van alles wat onvolmaakt is gevoed. Discussie eindigt volgens dat geloof zodra alle beleidsmakers rationeel, los van levensovertuigingen, technocratisch gaan opereren. Technocratie is dan het eind van elke tegenspraak. Checks and balances zijn dan niet meer nodig. De staat, met zijn geweldsmonopolie, heeft per definitie gelijk, de waarheid aan zijn kant. We kennen dat model van Aldous Huxley, George Orwell en ook van Nietzsche en de regimes die hem volgden. Het model van Aldous Huxley, George Orwell en Nietzsche Het maakbaarheidsgeloof is in onze tijd, misschien dankzij de technologie en het succes daarvan, opnieuw mainstream. De schijn van onaantastbaarheid roept populisme op, betoogt Frissen. Dat populisme appelleert aan gevoel, emotie, maar blijft geloven in de maakbaarheid. Als de gevestigde orde die niet realiseert, dan is die orde schuldig en moet weg, koste wat het kost. Geweld roept geweld op en de checks en balances lijken te verdwijnen. Goed om dit te duiden, maar zo erg is de situatie nog lang niet. Inderdaad oppassen dat we geen echte technocratie krijgen. Het debat moet er zijn. Technologie ook, meer dan ooit. Mooi dat we nu zien hoe technologie en kunst, emotie bij uitstek, elkaar opzoeken. Nog mooier dat in zo n kader het debat wordt opgezocht, verschillen van inzicht mogen bestaan. Deze wereld wordt niet perfect. Technologie helpt om met meer mensen een goed, maar imperfect leven te leiden. Technologie is net zo imperfect als alles in deze wereld, dus zeker geen excuus voor technocratie. Het lab van OPCW op CNN 36 inhoud 34 Boeken/Tentoonstelling 40 Personalia/Agenda 42 Ledennieuws 43 colofon kees groeneveld groeneveld@fhi.nl

3 4 interview 5 Bart: Vijftien. Frans: Vijftien? Bart: Oké, zestien. Frans: Er werken hier twintig mensen hoor. Bart: Oh, ik dacht achttien. Frans: Ja, maar heb je Stefan wel meegeteld? Bart: Jazeker, vandaar zestien. Afgerond zijn dat er vijftien. Bart Struwe opvolger van Frans Boot bij Interline Systems Ik wil breinposities veroveren En zo ging het nog even door. De dead parrot sketch was er niks bij. Monthy Python zal in juli nog hard zijn best moeten doen om deze korte surrealistische dialoog tussen de nieuwe en scheidende dga van Interline Systems te overtreffen. Erg grappig die verschillende interpretaties van de realiteit. En ook wel een beetje symbolisch voor de koers die gevaren is en gevaren gaat worden. Een gesprek tussen twee heren. Frans Boot: 23 jaar geleden is het alweer dat ik Interline Systems heb opgericht, in 1990 was dat. Maar ja, op een gegeven moment bereik je een leeftijd dat je denkt Ben ik over twee jaar nog steeds zo scherp en energiek? Weet je niet, hè Voor mij was dat besef het signaal om uit te kijken naar een geschikte partij die het bedrijf zou kunnen overnemen. Bart Struwe: Ondertussen was ik daar naar op zoek. Naar een bedrijf dat ik kon overnemen. Ik was er aan toe om op een grootschaliger en substantiëler niveau te ondernemen dan ik tot dan toe deed als interim-manager en adviseur. Al een poosje. In 2009 mondde dat uit in een aantal gesprekken met een bureau dat bemiddelt in overnames in het MKBsegment. Maar ik heb het toen niet doorgezet. De vraagprijzen waren te hoog, de risico s te groot. Tja, de crisis, hè In 2012 heb ik het zoektraject weer opgestart en de aankondiging van de verkoop van Interline Systems kwam wat dat betreft als een geschenk uit de hemel. Alles klopte. Zelfs de materie. Het leeuwendeel van de activiteiten van Interline Systems betreft namelijk de ontwikkeling en verkoop van analytische maatwerksystemen voor de olie- en gasindustrie. Laat ik nou in een ver verleden aardwetenschappen, in het bijzonder olie- en gaswinning, hebben gedaan in Delft. Hebben we een match, nietwaar? Tel die affiniteit op bij mijn managementervaring en mijn ruime kennis van marketing en ik voorzie goede kansen dat ik dit bedrijf kan laten doorgroeien....de verkoop van Interline Systems kwam als een geschenk uit de hemel Frans Boot: Dat zie ik graag gebeuren. Want ik heb weliswaar een bedrijf met een uitstekende reputatie op het gebied van analysesystemen opgebouwd, door mijn niet aflatende betrokkenheid bij alles wat er speelt, heb ik ook verdere groei in de weg gestaan. Dat realiseer ik me terdege. Als er iets is wat ik mezelf zou kunnen verwijten, dan is het misschien wel dat ik niet meer gedelegeerd heb. Maar goed, zo zijn de dingen nou eenmaal gegaan. Nee, ik juich het toe dat Bart straks een nieuwe wind door Interline Systems laat waaien. Kijk, een bedrijf dat je vanaf nul hebt opgezet en hebt zien opgroeien tot een gezonde blom van 23 blijft toch een beetje je kindje. Je wilt dan natuurlijk dat de nieuwe papa er een beetje voorzichtig mee omgaat. Maar aan de andere kant, verandering mag. Sterker nog, verandering moet. Met het oog op een soepele overgang van tekst paul van nieuwenburg fotografie leo de jong

4 6 interview 7 het huidige naar het nieuwe Interline Systems en natuurlijk ook een beetje om af te kicken zul je me nog regelmatig langs zien komen. Geef jij me een bak koffie, geef ik jou advies. Bart Struwe: Goed advies is altijd welkom. Jou kennende vraag ik me alleen af of je je in die rol wel happy zult voelen. Frans Boot: Ik snap wat je bedoelt, ik ben inderdaad een tikkie monomaan, het type ondernemer dat zich ergens in vastbijt en niet meer loslaat. Heeft ook zo zijn voordelen. Onder meer bij het opzetten van bedrijven. Heb ik in het verleden al eerder gedaan. De ironie wil overigens dat een aantal daarvan, Hobré Instruments bijvoorbeeld, nu concurrent is van Interline Systems. Bart Struwe: We zitten in een betrekkelijk kleine niche-markt, maar zijn uiteraard niet de enige aanbieder. Met andere woorden, er ligt een beste uitdaging op ons te wachten. Laat ik beginnen om te zeggen dat de basis hier voortreffelijk is. Interline heeft veel vakkennis, mooie klanten en een heel goede reputatie. Wat mij te doen staat is investeren in mensen. Dat betekent dat ik medewerkers nauwer ga betrekken bij de organisatie en hen de kans ga bieden om hun eigen ideeën daar in te implementeren. Daarnaast ga ik personeel aantrekken, om te beginnen twee verkopers. Simpelweg om meer commerciële slagkracht aan het bedrijf toe te voegen. Ik wil ons scherper profileren; als een betrokken, innovatieve partner. Niet alleen door nadrukkelijker naar buiten te treden met het salesapparaat, ook door klanten vaker bij ons uit te nodigen en hen mee te nemen in onze propositie en toegevoegde waarde. Frans Boot: En dan te bedenken dat ik twijfels over je had. Bart Struwe: Ja, ik weet het, je had Interline Systems liever aan een bedrijf verkocht. Frans Boot: Als je je in mijn positie verplaatst, dan is dat denk ik ook goed te begrijpen. Je zat niet in het vak en je had niet de back-up van een organisatie. Dus inderdaad, ik stuurde er aanvankelijk op aan om Interline Systems aan een bedrijf te verkopen. Geïnteresseerde partijen waren er genoeg. Echter, om allerlei redenen, waarvan de meeste terug te voeren waren op concurrentieoverwegingen, vielen die allemaal af. Tegelijkertijd begon ik gaandeweg het proces steeds meer in jou te zien. Bart Struwe: Vanaf de eerste keer dat ik hier bij jou over de vloer kwam, heb ik er een goed gevoel over gehad. Heb steeds gedacht dat het goed zou komen. Maar inderdaad, het is een proces met diverse bochten en hobbels geweest. Is overigens gebruikelijk wanneer je een bedrijf overneemt van een dga die het heeft opgericht en meer dan 20 jaar heeft geleid Vanaf maart heb ik vier mogelijke investeerders opgelijnd. Toen ik een investeringgsvoorstel aan ze voorlegde, wilden ze het alle vier doen! Aan twee heb ik gevraagd of ze wilden splitten. En daar gingen ze mee akkoord. Ze hebben beiden een sterk netwerk in de olie- en gaswereld en veel ervaring met bedrijven van deze grootte. Frans Boot: Moeten we het niet eens hebben over wat we hier doen bij Interline Systems? Eigenlijk wel gek hoe onachtzaam men met kwik omging. En nog steeds eigenlijk. Bart Struwe: Dat heeft Paul toch allemaal al opgeschreven? Maar oke, voor de volledigheid, onze core-business is het vervaardigen en verkopen van analytische systemen ten behoeve van vloeistof- en gasmetingen. Tailormade. Daarnaast verkopen en kalibreren we kwikconcentratiemeters. Frans Boot: Met die kwikmeters ben ik begonnen in Daarna zijn de analysesystemen voor olie, gas en water er bijgekomen. Eigenlijk wel gek, hè, met dat kwik. Hoe onachtzaam men daar destijds mee omging. En nog steeds eigenlijk. Ik denk niet dat de goegemeente beseft hoe gevaarlijk Frans Boot dat spul is als het vrijkomt. Moet je nagaan, vroeger speelden we er op school mee in de scheikundeles. En in Engeland werd het destijds gebruikt om hoedranden mee op te stijven. Daar sprenkelde ze er wat kwik over en streken het er vervolgens in. Niet wetende dat ze zichzelf daar langzaam maar onafwendbaar mee vergiftigden. Want dat doet kwik met je, het tast je hersenen aan en je wordt gek. Voordat je het loodje legt. Vandaar het Engelse gezegde mad as a hatter. Bart Struwe: Hear hear. Frans Boot: Om even terug te komen op onze analytische systemen, die zetten we dus wereldwijd af. Het meeste gaat naar de olie- en gasindustie. Maar ook andere typen bedrijven, waaronder een bekende bierbrouwerij (hips), maken gebruik van onze systemen. Onze opdrachten krijgen we veelal van eindklanten waarmee we lopende relaties hebben. De internationale opdrachten lopen vaak via ingenieursbureaus, die dan bijvoorbeeld een grote raffinaderij in het buitenland een upgrade geven. Nu zou je natuurlijk denken dat de aankoopbeslissingen bij de eindklanten op directieniveau worden genomen, nietwaar? Het betreft immers apparatuur die van grote invloed is op de kwaliteit en de efficiency van datgene wat men produceert. Nou, vaak niet dus. De eindbeslissing wordt vaak op operationeel niveau genomen en ligt niet zelden bij iemand als een onderhoudsmanager. Kijk je van op, hè? Die moet je dus te pakken zien te krijgen. Bart Struwe: Ik ga het allemaal wel uitvinden de komende tijd. Ik ben er overigens niet zo van overtuigd dat dit de enige strategie is. Mijns inziens moeten we op meerdere niveaus relaties aanknopen om merkvoorkeur af te dwingen. En daarmee zijn we precies waar ik naartoe wil: een scherpere profilering, meer klanten over de vloer, het veroveren van breinposities op het gebied van online analyse en een goed bemand verkoopapparaat. Dan gaan we groeien, zeker weten, naar vijfentwintig, wie weet dertig man. Frans Boot: Dertig, toe maar. Bart Struwe: Of vijfentwintig. Frans Boot: Heb je Stefan ook meegeteld? Bart Struwe: Ach Stefan, natuurlijk. Nee, dan zijn het er dertig. Afgerond dan

5 8 9 2 oktober Bron: Inzake Uw Zaken Uit onderzoek van een detacheringsbureau blijkt dat de schaarste aan technisch opgeleid personeel zich niet vertaalt in een passende salariëring. Een managerssalaris voor waardevolle techneuten Ruim de helft is ronduit ontevreden met hun loonstrook. Ernstiger is dat ze ook in overgrote meerderheid aangeven dat ze alleen een betere vergoeding kunnen krijgen door op zoek te gaan naar een managementfunctie. Zo creëert menig bedrijf dus zijn eigen Peters Principal; ze krijgen er een duurdere en mogelijk minder gemotiveerde manager bij en verliezen een zeer moeilijk vervangbare technische kracht op de werkvloer. Het zou beter zijn om deze het managementsalaris te betalen en te bedingen dat hij of zij in de techniek blijft werken. 8 oktober Bron: Inzake Uw Zaken Belastingaftrek voor Research en Development, Milieu en Energie 14 oktober Tips & Tricks voor internationale business MKB Nederland, TNT Express en MKB Servicedesk geven gezamenlijk praktische business guides uit vol tips en kansen voor succesvol zakendoen, bijvoorbeeld in Turkije en Polen. Daarnaast kunt u als lidbedrijf van FHI gebruik maken van exportregeling Starters Internationaal Business (SIB). De regeling biedt advies en ondersteuning en helpt om tot een internationaliseringsstrategie te komen. Informatie is op te vragen bij Andreas Meijer van FHI via of a.meijer@fhi.nl. Bron: Rijksoverheid / Ecomatters Bron: PwC 19 november Vestigingsklimaat Nederland verder onder druk Het fiscale vestigingsklimaat in Nederland is minder aantrekkelijk geworden. De aantrekkingskracht op buitenlandse ondernemingen neemt af doordat Nederland te weinig maatregelen treft om het belastingstelsel eenvoudiger en effectiever te maken. Andere Europese landen doen dit wel in rap tempo. Nederland wordt ingehaald door landen die hard werken aan het verbeteren van hun fiscale vestigingsklimaat. Ondanks het voornemen van het kabinet om te werken aan fiscale vereenvoudiging, blijken die inspanningen nog niet het gewenste resultaat te leveren. Ook de eenzijdige maatregelen die Nederland treft in de discussie rondom belastingontwijking, doen het vestigingsklimaat geen goed. Het Verenigd Koninkrijk verbetert het fiscale klimaat op effectievere wijze, een trend dat zich de komende jaren doorzet. Sytso Boonstra, Raad van Bestuur van PwC: Het Verenigd Koninkrijk kent een totale belastingdruk van 34 procent, en die zal de komende jaren steeds lager liggen. Als wij willen voorkomen dat we links en rechts door landen worden ingehaald, moeten we ons bij iedere nieuwe fiscale maatregel afvragen of die bijdraagt aan fiscale vereenvoudiging. Het percentage van de Research en Development Aftrek (RDA) is voor 2014 voorlopig vastgesteld op zestig procent. 28 november Aangescherpte regelgeving etikettering van mengels van chemicaliën Kort nieuws De extra aftrekpost geldt voor ondernemers met kosten - behalve de loonkosten - die direct toerekenbaar zijn aan door eigen personeel verricht speur- en ontwikkelingswerk. Zowel het minimuminvesteringsbedrag voor de Energie-investeringsaftrek - EIA - als voor de Milieu-investeringsaftrek - MIA - wordt verhoogd tot euro per investering. De EIA geldt voor ondernemers die investeren in nieuwe energieefficiënte bedrijfsmiddelen die voldoen aan de eisen van de Energielijst. De MIA geldt voor ondernemers die investeren in nieuwe milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen die voldoen aan de eisen van de milieulijst. EU-GHS (EC 1272/2008) is de nieuwe Europese regelgeving over de indeling, etikettering en verpakking van stoffen en mengsels. Deze regelgeving, in het Engels aangeduid als Classification, Labelling and Packaging (CLP), vervangt na een overgangsperiode de Gevaarlijke stoffen- en de Preparatenrichtlijnen (EEG/67/548 en 1999/45/EG). Vanaf 1 december 2010 is het verplicht stoffen volgens het oude en het nieuwe systeem te classificeren. Een schema met overgangstermijnen in EU-GHS/CLP voor mengsels die nu ook onder CLP gaan vallen, is te downloaden op Vanaf 1 juni 2015 dienen alle stoffen en mengsels -uitgezonderd o.a. voeding, cosmetica en medicijnen-, te zijn (her)ingedeeld, geëtiketteerd en verpakt volgens EU-GHS/ CLP. Veranderingen die deze regelgeving met zich meebrengt zijn onder andere aangescherpte eisen aan productetiketten en verpakkingen en vervanging van de klassieke oranje gevaarpictogrammen door rood omkaderde symbolen.

6 10 11 Waarom is Van Hijum actief in de politiek? De samenleving moet het hebben van burgers, ondernemers. Daar ligt de kracht. Mij boeit het enorm om uit te diepen hoe je in de politiek die kracht kunt vertalen naar oplossingen, bijvoorbeeld als het gaat om werkgelegenheid, ook via zoiets als de kredietunies. Hij was zelf nooit ondernemer, maar groeide wel op in een ondernemersgezin. Van huis uit kreeg ik mee hoe regelgeving en overheidsbemoeienis, laat ik het voorzichtig zeggen, niet altijd helpen. Van Hijum studeerde en promoveerde aan de Universiteit Twente, bestuurskunde. Daarna werkte hij een aantal jaren bij organisatieadviesbureau PwC. Voor de toekomst moeten we het hebben van technologie Welke CDA-speerpunten zijn relevant voor de technologiebedrijven? We willen de banenmotor weer op gang krijgen. Wat doet Duitsland beter? Een consistent innovatiebeleid is voor ons heel belangrijk. Voor de toekomst moeten we het echt hebben van nieuwe technologie. De aansluiting arbeidsmarkt en onderwijs is ook een speerpunt. Er wordt wel veel geroepen en er zijn goede ontwikkelingen gaande, maar we zijn er nog lang niet. En dan is er het punt van regeldruk en belastingdruk voor ondernemers. Het op orde brengen van de overheidsfinanciën en de financiële sector is zó belangrijk. Zijn we weer terug bij de kredietunies. Hoe zit het met de bankenlobby? Probeert men nog steeds te voorkomen dat er nieuwe spelers in de markt komen? Bij een hoorzitting in de Tweede Kamer hebben we laatst gemerkt dat de weerstand nu minder is dan voorheen. De banken realiseren zich dat kennis van de sector en van branches zo cruciaal is dat zij dat nooit meer zelf volledig in zullen kunnen vullen. Ook in het innovatiebeleid is het teruglopen van financiering voor kleine innovatieve bedrijven één van onze grootste kritiekpunten. In onze tegenbegroting stellen we daartoe een pakket van maatregelen voor. De banenmotor moet weer gaan draaien Haagse Babbel CDA-kamerleden Agnes Mulder en Eddy van Hijum boekten recent een mooi succes. Hun voorstellen rond de kredietunies kregen brede steun van zowel het parlement als de regering. Aangezien juist ook voor bedrijven in de technologiebranches de financieringsproblematiek een bottleneck vormt, kwamen eerder in Signalement voormalig CDA-kamerlid Ad Koppejan en Agnes Mulder aan het woord. Nu is het de beurt aan Eddy van Hijum, als woordvoerder financiën de uitgelezen man om er wat dieper op in te gaan. Dat Van Hijum ook immigratie en arbeidsmarkt in zijn portefeuille heeft, komt mooi uit. Op de combinatie van die onderwerpen speelt ook één en ander binnen FHI. tekst Kees GROENEVELD De kredietunies, welk probleem gaan we daar eigenlijk mee oplossen? Als ondernemers de mogelijkheid krijgen om gezamenlijk via coöperaties krediet te verlenen aan andere ondernemers, dan helpt dat het chronische tekort aan krediet voor middelgrote en kleine bedrijven op te lossen. Het zal geen heel groot deel van de totale kredietverlening worden. In de VS loopt het al langer, daar gaat het nu om 10% van alle kredieten. We hebben het over bedragen tot zo n euro. Voor banken blijkt dat te weinig om hun dure apparaat voor in te zetten. Anderzijds zien we dat initiatieven als crowd funding en het Qredits fonds aanslaan. Er is dus duidelijk behoefte. Ik zou het liefst zien dat er binnen vijf jaar in Nederland minstens vijftig unies operationeel zijn. We zijn nu bezig een initiatiefwet voor te bereiden die allerlei belemmeringen moet wegnemen. Nog voor het einde van het jaar 2103 willen we die rond hebben. Waarom komt het kabinet zelf niet met wetgeving? Dat minister Dijsselbloem ons gevraagd heeft met een initiatiefwet te komen, is eigenlijk wel hoffelijk. In de praktijk kan dat snelheid verhogend werken. We krijgen overigens ambtelijke ondersteuning bij de voorbereiding. Als FHI hebben we gemerkt dat de kredietunies vooral zijn gericht op basisfinanciering met allerlei zekerheden en niet op projectfinanciering, bijvoorbeeld voor het op de markt brengen van nieuwe technologische producten. Dat probleem zou je moeten proberen te tackelen in de uitvoering van pilots. Per kredietunie is de begeleiding heel belangrijk. De mensen die in een unie deelnemen moeten dergelijke projecten zien zitten, kunnen beoordelen en begeleiden. Hoe sturend moet, mag, kan de overheid zijn? Nog even onderwijs en arbeidsmarkt. Zou de overheid niet meer moeten sturen richting onderwijs door financiering van alleen de studierichtingen waar vraag naar is op de arbeidsmarkt? Wij vinden wel dat mensen moeten kunnen kiezen wat bij ze past. Technologie onder de aandacht brengen en argumenten aandragen om die richting te kiezen is natuurlijk prima. Ja, en misschien moeten we daar ook een aantal financiële prikkels aan koppelen. Maar de vraag blijft voortdurend, hoe sturend de overheid moet, mag of kan zijn.

7 13 Conjunctuur Economische groei van 0.1%, maar grootste banenverlies in bijna 20 jaar Bruto binnenlands product: volume De Nederlandse economie is in rubber- en kunststofproducten, en het derde kwartaal van 2013 met van machines en apparaten, nam 0,1 procent gegroeid ten opzichte in het derde kwartaal sterk toe. De 12 van een kwartaal eerder. Het is uitvoer van chemische producten 10 het eerste kwartaal met groei na kromp daarentegen. % mld euro 8 het tweede kwartaal van Ten opzichte van het derde kwartaal van Ook de consumptie van huishoudens 2012 kromp de economie echter met is wederom gedaald, de consumptie 0,6 procent. krimpt al tweeënhalf jaar achtereen Advertentie VD RIDDER Power Supplies Sensors - Heat exchangers Industriële Voedingen 2013 LED applicaties voor designers, engineers en lichtarchitecten De uitvoer van goederen en diensten Het aantal banen is het afgelopen -2 is in het derde kwartaal echter met jaar met afgenomen, een -4 2,1 procent gegroeid ten opzichte krimp van 2.0%. Dit is het grootste -6 van een jaar eerder. Zowel de banenverlies sinds het begin van de uitvoer van aardgas als die van reeks in >> >> >> >> >> >> >> High Peak currents Wide temperature High reliable Green Power AC or DC input Medical approvals 5V standby options Customer-specific solutions Bescheiden groei productie september 0,4 procent hoger dan in september Het is de eerste Bron: CBS Exportorders periode een jaar eerder. De industrie behaalde in september 2013 ruim 70 2,5 procent meer omzet dan een jaar eerder. De omzet op de binnen- 60 landse markt daalde met ruim een half procent, terwijl de omzet op de 50 buitenlandse markt met ruim 5 procent steeg. Stijgend aantal orders 40 De stemming van de ondernemers in de industrie verbeterde in oktober aanzienlijk. Het producentenvertrouwen steeg van -2,8 in september 20 naar -0,5. Dat is het hoogste niveau sinds oktober Toenemende teruggang orders Seizoensgecorrigeerd Ongecorrigeerd Bron: Nevi De NEVI Purchasing Managers Index daalde in oktober naar Productiegroei en producentenvertrouwen Dit betekent opnieuw een verbetering van de bedrijfsomstandigheden in de Nederlandse industrie, zij het minder groot dan de maand ervoor (55.8). De toename van de nieuwe orders was klein, maar nog steeds aanzienlijk. Het aantal nieuwe orders dat de Nederlandse producenten ontvingen van buitenlandse klanten steeg in oktober opnieuw. Deze exportstijging was de grootste = geen verandering met voorgaande maand 0 Tel: +31(0) Info@BMF-systemparts.com 2010 De gemiddelde dagproductie van de Nederlandse industrie was in CONGRESCENTRUM BRABANTHALLEN DEN BOSCH 2009 Grootste stijging export in 2,5 jaar 20 WOENSDAG 27 NOVEMBER Seizoensgecorrigeerd, mld euro prijsniveau 2005 (rechts) keer dit jaar dat de industriële productie hoger is dan in dezelfde >> 2007 %-mutatie tov dezelfde periode een jaar eerder (links) in tweeënhalf jaar. Oorzaak hiervan zijn vooral fabrikanten van ND J F M A M J J A S OND J F M A M J J A S OND J F M A M J J A S OND J F M A M J J A S O 2010 Productiegroei (% tov jaar eerder) Productiegroei (% tov jaar eerder) 2013 Bron: CBS investeringsgoederen die goede zaken doen, met name in Europa en Azië, ondanks de sterke euro van dit moment.

8 15 Doet u mij maar een NDA met veel LOI ReveNew helpt u bij het bedenken, realiseren en succesvol maken van al Steeds vaker tekenen partijen een geheimhoudingsovereenkomst. Meestal zijn die in elkaar gegoogled, soms zijn ze door een goede advocaat geschreven. Het lijdt geen twijfel, die laatste versie is beter. Als een advocaat dat schrijft, moet er een onderbouwing volgen. Die onderbouwing is voor elke ondernemer leerzaam. mr. ing. F.H.G. Meijers MBA, gerechtelijk deskundige advocaat / partner bij Flexadvocaten, partner van FHI uw internetactiviteiten. Verder brengt ReveNew de kansen en de risico s van internetactiviteiten in beeld en realiseert internetoplossingen op maat. Hierdoor behaalt u een maximaal rendement uit uw internetinvestering. U kunt ReveNew voor al uw internetactiviteiten inschakelen, zo heeft u slechts één adres op weg naar uw internetsucces. Neem vrijblijvend contact op of ga naar Samen met partners Muntz/cross channel communicatie en Marketguide/web based marketing tools, hanteert Revenew de All Active-aanpak. All Active is een resultaatgerichte werkwijze die u verzekert van de juiste specialisten. Die u verzekert van succes. LOI, Letter Of Intent Bij onderhandelingen voor een project of levering kan het zinnig zijn een LOI, intentieverklaring, te tekenen. Doorgaans staat daar niet meer in dan dat partijen gaan proberen tot een overeenkomst te komen; zij dat exclusief gaan doen, dus alleen met die partij; dat zij bij mislukte onderhandelingen niet schadeplichtig zijn. De LOI geldt altijd voor maximaal een bepaalde periode, onder een bevoegde rechter/toepasselijk recht. Vanuit de opdrachtnemer geredeneerd, mag er vooral niet in staan wat de ene partij gaat leveren en de andere partij gaat betalen. Dan is het waarschijnlijk een koopovereenkomst geworden! De verkopende partij zou die zaken er juist wel in willen regelen. NDA, Non Disclosure Agreement De NDA vormt een welkome aanvulling op de LOI. Daarin wordt geregeld dat partijen volstrekte geheimhouding zullen betrachten betreffende bepaalde gegevens en betreffende de onderhandelingen als zodanig. Dit laatste is van belang omdat daarmee de exclusiviteit van de onderhandelingen meer body krijgt. Opdrachtgever kan niet met nog een andere partij onderhandelen en de gegevens van de opdrachtnemer gebruiken om de prijs te drukken. in de NDA staat welke informatie geheim dient te blijven; de plicht om ervoor te zorgen dat ook personeel en derden de informatie geheim zullen houden wordt ook vastgelegd in de NDA; dat bepaalde informatie weer terug moet naar de verstrekker ervan bijvoorbeeld na afloop van het project wordt ook voorgeschreven in de NDA tekst; dat de partij die een bepaling schendt aan de andere een boete moet betalen en de clausule betreffende bevoegde rechter en toepasselijk recht maakt deel uit van de NDA. Wat gaat vaak fout? Vaak is er te veel of te weinig vastgelegd in de LOI en/of NDA. Om commerciële redenen wordt de boeteclausule bijvoorbeeld weggelaten. Dan is er feitelijk geen sanctie op een overtreden. Schade claimen voor de rechter is hier zelden zinvol. Wat regelmatig voorkomt is dat geheim te houden informatie uitlekt uit naar partijen die niet aan de NDA gebonden zijn. Als dan de NDA zodanig is opgesteld dat de geheimhouding maar voor één van de partijen geldt, dan is er iets mis gegaan. Dat een buitenlandse rechter bevoegd is verklaard komt ook nogal eens voor. Een kort overzicht van wat er in een NDA staat, geeft inzicht: de NDA regelt de plicht tot geheimhouding over en weer, eventueel aangevuld met het doel daarvan, bijvoorbeeld onderhandelingen of ontwikkeling; Advies Ieder moet zelf beoordelen of de onderneming belang heeft bij zowel een NDA als een LOI of juist niet. Die documenten dienen in elk geval op elkaar te zijn afgestemd. Een jurist of advocaat een laatste controle laten doen is wel het minste.

9 16 17 Schoolprofielkeuze, het technologiebedrijf en de burgemeester Honderdentien 14- en 15-jarigen een dag lang in je bedrijf. Hoe ga ik hier invulling aan geven? dacht TEGEMA/MA3 Solutions-directeur Martin van Acht op een bepaald moment. In zijn gedrevenheid deed Martin een toezegging tijdens een infoavond op de school van zijn dochter Karlijn. Als elk jaar was het Eindhovense Christiaan Huygens College voor de leerlingen van drie Havo/ VWO op zoek naar een bedrijf om te bezoeken ter voorbereiding van de profielkeuze voor het vervolg van hun schoolcarrière. Burgemeester Van Gijzel maakt de scholieren bij TEGEMA warm voor een toekomst in de techniek. Hmm dacht Van Acht als rechtgeaarde technologieondernemer toen hij hoorde dat het voorgaande jaar een verzekeringskantoor was bezocht. Kom maar naar Tegema, de toekomst is aan technologen. Toen bleek dat het ging om een hele dag met vier klassen, toen was er eerst het oei-moment, maar daarna natuurlijk meteen weer het zicht op een opportunity. Laat ik de burgemeester bellen, Rob van Gijzel, dacht Van Acht. Ik kreeg meteen een positieve reactie. Hij komt! Vervolgens heb ik DAF, SeeCubic en Fokker Landing Gear gevraagd om projecten te laten zien waar we aan gewerkt hebben. Allemaal enthousiast en aanwezig, naast de lopende projecten: een machine voor Mapper Lithography en een medisch apparaat. Toen Martin dit verhaal vertelde bij een MinacNedbijeenkomst was dat voldoende voor de afspraak om af te reizen naar Eindhoven en er in het kader van de FHI betrokkenheid bij het Techniekpact verslag van te doen. Ik wil elektrotechnisch ingenieur worden. Je zou zeggen een heel politiek correct antwoord van een meisje uit de groep aan wie Van Gijzel de beroepskeuze vraag voorlegde. Maar het kwam er echt overtuigend uit. Weliswaar was het zo ongeveer de enige van de hele groep die een helder antwoord kon geven. Is ook verdraaid lastig als je veertien jaar bent. De school bleek er heel serieus werk van te maken. Een week lang was er uitgetrokken voor de oriëntatie op de keuze voor het profiel na de eerste drie jaren. En ze waren goed voorbereid. Muisstil hoorden de jongeren ruim zo n anderhalf uur lang de presentatie van Van Acht en mededirecteur Wim van den Broek aan. Voordurend werden er aantekeningen gemaakt op de voorbereide formulieren. Zelfs het wachten op de burgemeester ging supergedisciplineerd. Vooroordelen gelogenstraft. Vooraf was het nog Dit is niks voor mij. >> Ik wil elektrotechnisch ingenieur worden tekst kees GROENEVELD fotografie Vincent Knoops

10 scherm 64-bit PANIEK! WANT ER MOET VANDAAG EEN ADVERTENTIE WORDEN AANGELEVERD. 19 MAAK NU KENNIS MET DE COMMUNICATIEWINKEL Leerlingen bij TEGEMA krijgen uitleg over een medisch apparaat voor bloedanalyse, de Thrombograph. De wintersport staat weer voor de deur Kom binnen voor een persoonlijk reisadvies. Kom langs in de winkel en vraag onze vakantieadviseurs naar de voorwaarden! Nu ook op zondag geopend dcp-195c All-in-one inkjet Afdruksnelheid: 33 / 27 ppm (mono / kleur) Papiercapaciteit: 100 vel 4 gescheiden inktcartridges GB MEER WETEN? Bel of mail Rogier Gilkes, T. (033) of rogier@marketguide.nl of neem een kijkje op onze website, Harddisk GEHEUGEN 3 GB WindoWs 7 HoME PREMiUM reisburo Swillens v o o r j a a r s a c t i e s Presario CQ71-310sd Full HD BrigHtview scherm! intel celeron Dual-core mobile DvD rw lightscribe webcam 1 jaar pick up and return wireless lan 2_Stoepbordposter_680x980.indd :53:11 logo DeAler 39,- 69,- Harmony 525 universele afstandsbediening Bedien tot 10 apparaten ultiem gebruiksgemak 499, - uw PArtNer in NijmegeN en omgeving kijk op A a n b i e d i n g e n z i j n g e l d i g t o t e n m e t 2 7 f e b r u a r i o f z o l a n g d e v o o r r a a d s t r e k t. D e o p d e z e p o s t e r v e r m e l d e p r i j z e n z i j n i n c l B t w. A f w i j k i n g e n i n p r i j z e n, t e k s t e n e n a f b e e l d i n g e n v o o r b e h o u d e n. v o o r m e e r i n f o r m a t i e z i e w w w. m c d o s. n e t. COMMUNICATIEWINKEL VAN MARKETGUIDE De Communicatiewinkel is een nieuw online marketingconcept, waarmee op zeer eenvoudige wijze professionele communicatiemiddelen samengesteld kunnen worden, variërend van print tot online. De Communicatiewinkel is uitermate geschikt voor franchiseen dealerorganisaties. DE VOORDELEN OP EEN RIJ: Lage opstartkosten Lage implementatiekosten per middel Snel en zeer gebruiksvriendelijk 24 uur per dag bereikbaar Optimale huisstijlbewaking Voordelig voor de gebruiker IN DE PRAKTIJK: Faunaland, WERU, Toerkoop, Remia, Bloemenbureau Holland en diverse andere organisaties. Misschien die animatie, maar ik wil de reclame in. Maar na de rondleiding was het scoren voor Van Acht en zijn collega s. Scholieren reageerden: Hier wil ik later gaan werken en Dit is leuk. Ik wilde eigenlijk Maatschappij en Economie gaan doen, maar kies nu toch maar voor Natuur en Techniek. Ook de begeleiders waren enthousiast: Dit zouden meer bedrijven moeten doen. Vraag aan de mentor van Karlijn, Nicole van Gaalen. Waarom kozen jullie vorig jaar voor een verzekeringskantoor en dan nog wel hier in de high tech regio Eindhoven? Ja, lang niet elk bedrijf is in staat om zo n groep te ontvangen en ook nog iets concreets te laten zien. Van Acht: Ons vak is in de toekomst kijken. Wij ontwikkelen technologie die andere bedrijven moet helpen om over een aantal jaren concurrerend te kunnen zijn. Dan moet je zelf natuurlijk oog hebben voor de mensen die je over een paar jaar in je bedrijf wilt hebben. Nog maar net een management buy-out gedaan en dan nu alweer ver vooruit kijken, daarmee bewijst Van Acht zijn visionaire inslag. Natuurlijk hield Van Gijzel een lofzang op zijn stad en wat daar allemaal gebeurt. Heel de wereld kijkt naar ons. Wij maken de toekomst. Maar daar bleef het niet bij. We hebben wel een probleem. We hebben mensen nodig, veel mensen, slimme mensen, technische mensen. Heldere boodschap. Ja, je kunt er je geld mee verdienen. Een goeie boterham, dat wil ik wel. Voorbeeld Er lijkt enige kentering gaande te zijn, maar de strijd is nog lang niet gestreden. Het blijft voorlopig nog pure noodzaak dat meer technologiebedrijven hun poorten open zetten en scholen met hun leerlingen ontvangen, stimuleren om het profiel Natuur en Techniek te gaan kiezen. Het is bekend dat met name veel FHI-ondernemers met eigen kinderen daar veel aan doen. Maar het hoeft niet van dergelijke toevalligheden af te hangen. Met twee bedrijven samen iets doen kan natuurlijk ook mocht iemand er tegenop zien om zo n grote groep te ontvangen. En Martin van Acht wil vast wel een paar tips geven hoe je dat organiseert We hebben wel een probleem. We hebben mensen nodig Valutaboulevard 30, Amersfoort / T. (033) / info@marketguide.nl / Samen met partners Muntz/cross channel communicatie en Revenew/online marketing en technologie, hanteert MarketGuide de All Active-aanpak. All Active is een resultaatgerichte werkwijze die u verzekert van de juiste specialisten. Die u verzekert van succes.

11 20 21 HeT Instrument 2014? Sommigen vragen zich af waar en wanneer HET Instrument 2014 plaatsvindt. Exposanten en bezoekers die gewend zijn om iedere twee jaar rekening te houden met de beurs, kunnen bij zichzelf denken dat ze iets hebben gemist. November 2012 tekenden FEDA en FHI een samenwerkingsovereenkomst om in 2014 het evenement World of Technology & Science te organiseren. De nieuwe beurs werd toen via persberichten en nieuwsbrieven bekend gemaakt. Maar belangrijke boodschappen verdienen herhaling. De beurs HET Instrument is geïntegreerd in the World of Technology & Science. Naast de drie onderdelen van HET Instrument, industriële elektronica, industriële automatisering en laboratorium technologie, vanuit de branches van FHI, maakt nu ook motion & drives deel uit van de beurs. Dat onderdeel wordt gedragen door de FEDA, federatie aandrijven en automatiseren. Elke branche krijgt een eigen identiteit in één van de werelden World of Laboratory, World of Automation, World of Motion and Drives en World of Electronics. Leden van de FEDA dragen ook bij aan de World of Automation, het automatiseringsdeel van de beurs. Besturen en leden van de betrokken verenigingen hebben aangedrongen op deze veranderingen. Om twee redenen. De belangrijkste reden is uiteraard voor de bezoekers: bundeling van krachten op één plek. De tweede reden is voor de exposanten: concentratie van de inspanningen in één week op één locatie: de Jaarbeurs Utrecht. Van 30 september tot en met 3 oktober 2014 is dat de locatie voor dé beurs voor technologie en wetenschap. World of Automation: New Control Room en complexiteit van informatie die daar binnenkomt bijna exponentieel toeneemt. Hoe krijg je de juiste informatie beschikbaar voor de mensen die daar mee moeten werken, hoe zorg je voor adequate presentatie van gegevens? Tijdens de WOTS-beurs wordt het op World of Automation een inspirerend beursproject. The New Control Room geeft een fysiek kijkje in de controlekamer zoals die er in nabije toekomst uit gaat zien. Verschillende bedrijven hebben ideeën ingebracht: 3D visualisatie, gesture control -besturing met de ogen-, voice control, swipe, interactive mimic panel; allemaal innovaties in de bediening. Innovaties in probleemanalyse en presentatie komen er ook aan: allocatie van benodigde informatie, uitschakelen van irrelevante signalen en inzoomen naar juiste schermen. Straks kunnen managers, engineers en operators uit de productie- en procesindustrie, zelf op de beursvloer de gedroomde control room features ervaren. Het ter plekke spelen met op te lossen problemen hoort bij dat Hoe ziet de controlekamer van de toekomst eruit? Controlekamers worden ervaren van de New Control Room. steeds compacter. Er zijn minder gekwalificeerde technische mensen beschikbaar, maar ook om reden van veiligheid is het wenselijk met Bedrijven die willen aansluiten bij de voorbereiding van het New Control Room minder mensen in een control room te zijn. En dat terwijl de hoeveelheid beursproject, contactpersoon: Ronald ten Boden, r.tenboden@fhi.nl. Virtueel Geeltje, gadget-idee voor World of Electronics Groen Kweken en DNA of Meat op de beursvloer Ook op World of Laboratory komen weer beursvloerprojecten aan bod, net als tijdens HET Instrument. Bezoekers krijgen inzicht in Veilig werken in het Lab door deelnemende stands te bezoeken, die eenvoudig gevonden worden door de nieuwe symbolen voor chemische mengels. De veranderende regelgeving rondom labelling van chemische mengels is de leidraad van deze X-pedition. In de X-pedition Groen Kweken kunnen bezoekers via verschillende stands in zes stappen het hele proces van planten opkweken mee krijgen: van de zaden tot aan het plantje. Gedurende de X-pedition wordt specifieke technologische kennis uitgewisseld ter verbetering van het opkweekproces. Aan wie liever vlees heeft dan planten, wordt ook gedacht. DNA of Meat heet de X-pedition waarin standhouders bezoekers de kans bieden zelf DNA-isolatie, DNAkwantificering en PCR-testen uit te voeren. Uit de analyse wordt duidelijk of het paarden- of rundvlees was dat de bezoeker had geproefd in zijn stukje worst bij aanvang van de route. Voor bedrijven die willen aansluiten bij de voorbereiding en invulling van de interactieve beursprojecten, contactpersoon: Birgit Albersen, b.albersen@fhi.nl. De digitale samenleving is inmiddels common sense. Het gele geheugensteunbriefje -de memo- is rijp om daarin mee te gaan. Ontwikkelaars uit de branche zien het zitten, het ontwikkelen van een Virtuele Memo als gadget voor World of Electronics. Het digitale geeltje stuurt een unieke code uit, draadloos, low power, via Bluetooth. Een App koppelt vervolgens de informatie aan een locatie, maakt de boodschap tijdgebonden en daarmee wordt de memo virtueel. Zo kan de App zodra je op vrijdagochtend in de buurt van je rolcontainer komt, jou eraan herinneren dat je hem aan de weg moet zetten. De eerste stappen in de hardware en embedded software ontwikkeling worden gezet. Wat betreft de Apps loopt er ook al een en ander met ios en Android. Veertien bedrijven uit de elektronicabranche hebben zich inmiddels gemeld om te participeren in het beursvloer project, waarbinnen bezoekers zelf hun eigen virtuele geeltje moeten kunnen gaan realiseren. Bedrijven die willen aansluiten bij de ontwikkeling van deze gadget, contactpersoon: Harm Wijsman, h.wijsman@fhi.nl.

12 22 23 De Koningin van Labland Máxima opende op 16 oktober 2013 het nieuwe Innovation Centre van FrieslandCampina in Wageningen. Van de 450 werkplekken in het Innovation Centre zijn er 350 bedoeld voor onderzoek en ontwikkeling. Het centre beschikt over laboratoria, ruimtes voor smaaktesten, een proeffabriek, facilitaire ruimtes, kantoren en een Experience Centre met innovatiekeuken en proefbakkerij. Iets eerder, op 30 september, werd het nieuwe Nutricia Research Centre van Danone geopend op het Science Park Utrecht. Daar gaan ook zo n 400 mensen R&D doen at the cutting edge of science and technology zoals het Danone persbericht zegt. Twee belangrijke mijlpalen in de verdere ontwikkeling van Nederland als Labland, concentratie van R&D-centra van wereldbetekenis.

13 24 25 Experimenteren met levend materiaal is niet voor iedereen weggelegd, althans, dat zou je verwachten. In het Open Wetlab in Amsterdam kan iedereen binnenlopen en ter plekke biotechnologie bedrijven. Het is opnieuw een prachtig voorbeeld van de bottom-up beweging. Hartje Amsterdam, op de Nieuwmarkt in het historische gebouw De Waag, werd op de langste dag van 2013, 21 juni, het openbare life science lab geopend. Om het publiek kennis te laten maken met wat er kan met biotechnologie en dan vervolgens daarover het gesprek anders te kunnen voeren, dat is volgens oprichter Lucas Evers de bedoeling. Die doelstelling past binnen het kader van de Waag Society, waar het Open Wetlab deel van uitmaakt, net als FabLab Amsterdam en nog een handvol andere publiekslabs. tekst Emmar Sinnige fotografie Open Wetlab Do-It-Yourself PCR, het moet niet gekker worden Do-It-Yourself in de life sciences, dat gaat ver. Allerlei instrumentatie wordt ter plekke zelf gebouwd. Een open PCR - Polymerase Chain Reaction - instrument bijvoorbeeld, om DNA te vermenigvuldigen, zelf gebouwd. Een bioreactor, zelf gebouwd. Iedereen kennis laten maken met DNA fingerprinting en dan kijken wat er gebeurt in de discussie over privacyproblemen. Open Wetlab enthousiastelingen Lucas Evers en Pieter van Boheemen, leider van het lab, willen de belangstelling voor biotechnologie en life sciences laten groeien. De recent opgestarte online discussiegroep Dutch DIY-bio telt inmiddels 270 leden. We weten niet meer hoe technologie in elkaar zit, zegt Evers. De filosofie achter het Wetlab is mensen in contact brengen met biotechnologie, learning by doing, en hen af te laten vragen welke verantwoordelijkheden je hebt als je zelf dingen kunt maken. Het publieke laboratorium voor Do-It-Yourself Biology, Life Sciences, Biokunst en Biodesign, bevat een basale set aan open-source apparatuur die in de life sciences gebruikt kan worden, zoals het Open PCR instrument, een public lab spectrometer en transilluminator. Je kunt er 3D-bioprinten of met de bioreactor energie opwekken uit modder en een lampje laten branden op een boterhamdoosje met groente, waar een bacterie inzit die zwakstroom kan produceren. Van Boheemen denkt nu aan algenreactoren en compostreactoren. Kunstenaars, wetenschappers, industrie en geïnteresseerde leken, die wil de Waag Society elkaar laten ontmoeten en inspireren. Dat kan leiden tot bizarre experimenten. Als onderdeel van het project Trust me I am an Artist - towards an ethics of art and science collaborations dat in verschillende Europese steden heeft plaatsgevonden, onderging een kunstenares als performance een bloedtransfusie met een halve liter bloed van een paard. Vervolgens bleek dat positief te werken qua immunologie. Van Boheemen zwijgt in alle talen over gehinnik. Het blijkt na intensieve voorbereiding allemaal mogelijk. Een halve liter paardenbloed, kunstperformance en immunologie DNA-sequentie op een kampvuurtje Naast een algemeen publiek en mensen uit de industrie die onafhankelijk willen experimenten, trekt het Wetlab veel wetenschappers en kunstenaars die er gezamenlijk workshops geven. Zij doen dat op persoonlijke titel, lekker een keer buiten hun normale omgeving. Evers: Kunstenaars kijken naar de biomaterie als artistiek materiaal en zijn gewend daar ambachtelijk mee om te gaan. Op die manier wordt >> Lucas Evers staat aan het hoofd van Waag Society s Open Wetlab. Hij studeerde politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en heeft een brede achtergrond in de culturele sector bij verscheidene media- en kunstprojecten, waaronder een wereldomspannend netwerk van bijeenkomsten over kunst, technologie en cultuur. Pieter Van Boheemen is Life Science technologist en duikt graag de technologie zelf in, met passie voor biohacking en DIY bio. Als project developer bij het open Wetlab en director bij Bits n Bases combineert hij zijn genomics degree van TU Delft met IT. Software, hardware en webware komen samen in zijn baan.

14 26 27 life science veel gewoner, beter te bevatten. Zo deed de Amerikaanse bio-kunstenaar Paul Vanouse tijdens een PCR-workshop de performance Deep Woods PCR, met emmertjes op een kampvuur. PCR is een proces van opwarmen waardoor DNA loslaat en vermenigvuldigt. Dat lukte Vanouse. Hij maakte eigenlijk een deconstructie van het PCR-proces. Dat lukt natuurlijk niet altijd. Het is geen gemakkelijk reproduceerbare methode, maar het is een keer gelukt. Dan leer je echt aan den lijve waar je het over hebt. Vervolgens rijst dan bijna vanzelf de vraag, wat wil je ermee? Hoe ver kun je gaan met genetische modificatie? vult Van Boheemen aan. De vraag over eigenaarschap wordt belangrijk. Wie heeft het recht om technologie te gebruiken? Door middel van deze hands-on benadering worden industrie, kunstenaars, vormgevers, politiek en publiek niet alleen betrokken bij de vormgeving van biotechnologie, maar dus ook bij de ethiek daaromheen. Doordat een breed publiek toegang krijgt, ontstaat een platform voor kennisproductie ook buiten de wetenschappelijke wereld. Het debat over nut en wenselijkheid van life sciences wordt veel transparanter. Door de ontwikkeling van open source protocollen en hardware wordt alles voor veel meer mensen toegankelijk. Dankzij het Open Wetlab krijgt eigenlijk ieder die dat wil toegang tot technologie om experimenten te doen. Uiteindelijk wordt innovatie daardoor laagdrempeliger, goedkoper en dus sneller, ook qua acceptatie. Kogelvrije mensenhuid Het Open Wetlab zit letterlijk om de hoek bij het FabLab. Samenwerking ligt voor de hand, bijvoorbeeld bij het zelf bouwen van een fluorescentie microscoop. Anders dan in het Fablab, waar voornamelijk een productie-/maakcultuur bestaat, heeft het Wetlab meer een experiment karakter. Om dit aan te wakkeren zijn er diverse projecten en competities, zoals de Designers & Artists 4 Genomics Award, een contest in samenwerking met het Netherlands Genomics Initiative. Kunstenaars stellen vragen die wetenschappers niet kunnen stellen. Wanneer experimenten worden bedacht en uit - gevoerd in teams van kunstenaars en wetenschappers, komen ze tot heel verrassende uitkomsten. Zo is onderzocht of Kevlar - een aramidevezel dat gebruikt wordt in bijvoorbeeld kogelwerende vesten - vervangen kan worden door synthetisch uit geitenmelk geproduceerde spinnenzijde. Evers: De kunstenaar Jalila Essaïdi zei: waarom zou je de spinnenzijde niet meteen in huid produceren? Dan kan de menselijke huid als harnas fungeren. De zijde werd niet afgestoten door de huid en bleek een goede drager te advertentie Power Supplies Sensors - Heat exchangers Industriële Voedingen Waarom zou je spinnenzijde niet meteen in huid produceren? Dan kan huid als harnas fungeren zijn. Een achtlaags zijdestukje brak de snelheid van de kogel significant, maar ging niet kapot. De kunstenaarsvraag hier heeft geleid tot verder wetenschappelijk onderzoek op de afdeling toxicologie van de Universiteit Maastricht. Industriële waarde Behalve de wetenschap, wordt ook het bedrijfsleven betrokken bij de ontwikkelingen binnen het Wetlab. Het contest-project Build my Lab is een voorbeeld waarbij laboratoriumapparatuur wordt gebouwd zoals een X-ray source of een geintegreerd gel electrophorese systeem. Van Boheemen: Het lijken misschien op het eerste gezicht allemaal simpele hacks. Maar voor de sector kan het interessant zijn om dit soort ontwikkelingen in de gaten te houden. Er kunnen verborgen wensen van gebruikers naar boven komen, al was het maar een op-afstand-instelbare incubator of een webcam aan een fermentor. Bedrijven kunnen ook op een andere manier hun vruchten plukken van de innovatiedrang in de open source, bottom up beweging. Het Wetlab is een proeftuin. Als bedrijf kun je hier leren over de behoeften van gebruikers. Sowieso is het voor bedrijven in de biotech een mooie plek om uit te leggen wat ze doen en interesse te wekken voor hun veld. Wellicht is in de toekomst nauwere samenwerking met bedrijven en scholen mogelijk. Ook het leggen van links met datalabs is een logische lijn voor de toekomst! Wie is eigenlijk eigenaar van bio-informatie? Voor FHI-bedrijven een ontwikkeling om in de gaten te houden. Ze zijn van harte welkom bij Pieter van Boheemen. >> High Peak currents >> Wide temperature >> High reliable >> Green Power >> AC or DC input >> Medical approvals >> 5V standby options >> Customer-specific solutions Tel: +31(0) Info@BMF-systemparts.com

15 28 IE 29 Voor kleine bedrijven is het relatief moeilijk Factory in a Day Betaalbaar en snel een eigen robotstraat robottechnologie toe te passen. In heel Europa gebeurt dat ook nog maar zelden. Vaak zijn de processen te specifiek en te kleinschalig en de beschikbare systemen te weinig flexibel en te complex om er rendabel mee aan de slag te kunnen in een klein bedrijf. Met de komst van 3D-printtechnologie, de in Delft ontwikkelde tactiele robothand, de robothand met gevoel en responsieve robothuid, zou er veel meer mogelijk moeten zijn, ook voor kleine bedrijven met specifieke handelingen als het verpakken van fruit, het polijsten van staalvormen of het vullen van verfspuitmachines. Industriële Elektronica In één dag een gerobotiseerde productielijn opzetten. Het lijkt onrealistisch, toekomstmuziek. Echt iets voor visionaire wetenschappers. Het project Factory in a Day gaat het werkelijkheid maken. Het automatiseren van de automatisering zou je het kunnen noemen. De aankondiging van de start van het project is aanleiding om te praten met Martijn Wisse van de TU Delft. Hij is penvoerder en coördinator van het internationale consortium van zestien partners dat de komende vier jaar een flexibel en betaalbaar roboticasysteem vooral voor MKB-bedrijven gaat realiseren. Het roboticasysteem moet binnen 24-uur operationeel kunnen zijn en allerlei handmatige werkzaamheden van de mens kunnen overnemen. Wisse ziet het helemaal voor zich: Over vier jaar en één dag is de productielijn gereed! tekst Emmar Sinnige fotografie Bart van Overbeeke & TU Delft De zestien technologiepartners uit verschillende Europese landen brengen allemaal hun eigen technologische oplossingen in het project Factory in a Day. De grote uitdaging is om een bepaalde mate van standaardisatie te realiseren met behoud van flexibiliteit en om tegelijk zodanige software te ontwikkelen dat heel snel, binnen een dag, een systeem werkend kan zijn. Modellering is daarbij een belangrijk aandachtsgebied. Wisse vertelt lyrisch over de responsive robotskin: Zeshoekige sensorplaatjes worden in een netwerk als huid op de robots geplakt. Deze plaatjes volgen zelf hoe ze met elkaar verbonden zijn om een beeld te vormen van de omgeving en obstakels te herkennen. Hierdoor kunnen ze afstanden inschatten, maar ook temperaturen. TU Delft Robotics Institute en het Franse Centre National de la Recherche Scientifique hebben een padplanningsalgoritme ontwikkeld waardoor de robots direct op situaties kunnen reageren om bijvoorbeeld botsingen te vermijden. We kunnen hierdoor, Over vier jaar en één dag is de productielijn gereed samen met de visionalgoritmes, de robots laten voelen en zien. Maar robots vervangen de mens niet volledig; ze werken naast elkaar, en samen. Drie kernbegrippen in het project zijn dan ook mens, robot en interactie. Robots pakken de zich repeterende processen op, de mens grijpt in bij het onverwachte. Een vraag die snel opkomt: wat is de invloed op de arbeidsmarkt? Als robotica een rol gaat spelen, verandert het werk van de werknemers. Belangrijker nog, een reden waarom de EU subsidie versterkt, is juist het verbeteren van de arbeidsmarkt. Als we beter automatiseren in Europa, is het niet meer nodig om allerlei goederen over de wereld hen te slepen omdat er ergens de arbeid misschien goedkoper is. De werkgelegenheid heeft er echt baat bij. Voor het project zelf is aansluiting van Nederlandse kleine en middelgrote bedrijven van belang omdat zij veel baat kunnen hebben bij robotisering. Wisse betrekt ze nu al. Een eerste workshop was een groot succes: het gerobotiseerd inpakken van kerstpakken! Op de planning staan meer tweedaagse workshops met bedrijven die een pilot willen doen. Het project stelt dan een team op van onder andere installateurs en componentenbouwers, dat binnen die twee dagen een prototype van een geautomatiseerd proces bouwt, geënt op de problematiek van het bedrijf dat die pilot wil doen voor zijn productie. Hierbij kunnen steeds nieuwe partners ingeschakeld worden om de keten los te schudden en te laten zien wat er met robotica mogelijk is. Needless to say dat FHI-leden hier wellicht letterlijk hun vruchten van kunnen (laten) plukken! Zij kunnen zich aanmelden, zowel als leverancier van componenten of technologie, dan wel als bedrijf dat graag een pilot-workshop zou willen doen om naar zijn de mogelijkheden voor automatisering van zijn productie te laten kijken. Aanmelden als pilotbedrijf of als technologiepartner kan via FHI, Kees Groeneveld, groeneveld@fhi.nl. Martijn Wisse is associate professor bij de TU Delft in mechanische engineering en robotica. Hij is eveneens CTO van het start-up bedrijf Lacquey. De partners in het Factory in a Day project: Fraunhofer IPA en IPT, Technische Universität München, the Katholieke Universiteit Leuven, het Centre National de la Recherche Scientifique, Factory Control, Unicam Software GmbH, PAL Robotics, EMP Tooling Service Ltd, Universal Robots, Lacquey BV, Materialise NV, Philips Consumer Lifestyle BV, Randstad Nederland BV, Siemens Industry Software en Siemens AG.

16 30 IA Column 31 Een reus die meet aan leem Fugro investeert in technologie Industriële automatisering Een jaarlijkse omzet van 2,2 miljard euro aan bodemonderzoek. Dat is het indrukwekkende cijfer van het Wereld vermaarde Nederlandse bedrijf, Fugro. En die omzet zal volgens de directie komende jaren steeds met 10% groeien, naar een totaal van 3,5 miljard in Om dat te realiseren kondigde het bedrijf recent aan dat men jaarlijks 400 tot 450 miljoen euro wil investeren in technologische ontwikkeling, uitbreiding van de vloot en R&D. Dat moét op één of andere wijze zijn weerslag krijgen in de Nederlandse technologiebranches. Dus bevroeg de redactie van Signalement Aris Lubbes, division technical manager van de Fugro divisie Survey. Hoewel de uitdrukking is dat het lekt bij de loodgieter mag je naar analogie met deze metafoor toch veronderstellen dat een reus, kijkend naar de omvang van Fugro, gespecialiseerd in het checken van ondergrond, overal in de wereld, zelf niet op lemen voeten komt te staan. Je moet wel iets te verkopen hebben, is de opmerking die Aris Lubbes maakt op de vraag wat de drijfveer is achter de ambitieuze plannen in technologie en R&D. Kennis is ons product. Dus daarin zullen we moeten blijven investeren. Blijkbaar is technologie de basis, het voetstuk van het concern. Wereldmarktleider in de segmenten geotechniek en survey, dat te worden is niet makkelijk, het te blijven nog moeilijker. Alleen al in onze divisie survey hebben we honderd R&D-mensen aan het werk, met de nadruk op de d van development. Lubbes schetst toepassingsgebieden om duidelijk te maken welke technologie voor Fugro relevant is. Veel heeft te maken met navigatie en interpretatie van gegevens uit bodemonderzoek. Dan heb je het vooral over software. Inderdaad ook steeds meer in de vorm van big data, enorme hoeveelheden data uit sensoriek, sensoren die honderd keer per seconde een update leveren. Wat we bijvoorbeeld doen in onze joint venture Seabed Geosolutions, is trillingen van de zeebodem registreren om olie- en gasvelden beter in kaart te brengen. Vroeger was het open die klep maar en we zien wel wat er gebeurt. Dat betekende dat niet meer dan circa 40% van de aangetoonde voorraad in een veld daadwerkelijk kon worden gewonnen. Nu kunnen oliemaatschappijen dat al opvoeren tot soms wel 60%. Dan gaat het om veel geld. Onderwatertechnologie wordt steeds belangrijker voor Fugro. We werken met onbemande onderzeeërs om zeebodemprofielen in kaart te brengen. Op die informatie wordt het ontwerp gebaseerd van onderwaterinstallaties en de bijbehorende pijpleidingen die nodig zijn voor de winning van olie en gas. We leren een nieuwe term van Aris Lubbes: spool piece, het op maat te maken van een koppelstuk tussen twee pijpleidingen die op elkaar moeten worden aangesloten. Lijkt niet zo opzienbarend, maar wij gaan op een diepte van drie kilometer onder de zeespiegel de situatie opmeten en dan moet daarna de spool piece precies passen. We doen dat met akoestische systemen, in combinatie met cameras, hellingmeters en onderwater gyrokompassen. Op die diepte worden de pijpleidingen met onderwaterrobots aan elkaar verbonden. Je kunt je voorstellen hoe belangrijk het is dat daar geen meetfouten worden gemaakt. Mooi voorbeeld is ook het installeren van windmolens, zowel op land als offshore. Die moeten natuurlijk wel loodrecht staan. Dat wordt bepaald bij het heien van de fundering. We gebruiken daarvoor inclino-sensoren, die remote meten via videocamera s, de inclinocam. Dat instrument hebben we zelf ontwikkeld in onze Nederlandse sensorengroep. Waar haalt Fugro haar technologische kennis vandaan, hoe volgt het bedrijf wat de buitenwereld kan bieden? We doen veel met universiteiten, vooral met de TU Delft, maar ook met universiteiten in Frankrijk, de UK en zelfs in China. Met kleinere technologiebedrijven werken we nog niet veel. Die moeten net iets te bieden hebben dat past bij wat wij kunnen inzetten. Wel hebben we contacten met verschillende brancheorganisaties, zoals met de IRO, het BMOC en het Maritiem Kennis Centrum. En wellicht in de komende tijd ook met FHI Als die spool piece maar past... Totaaloplossing Blijkbaar is de dynamiek van een event gewenst, om de boodschap van deze titel nog eens te benadrukken. Tijdens het event Marine & Offshore Automation op de RDM Campus in Rotterdam sprak ik diverse eindgebruikers. De terugkoppeling die ik kreeg als vertegenwoordiger van de organisatie van het event was dat de presentaties te eenzijdig en te commercieel waren. Zij als eindgebruikers hadden behoefte aan cases of presentaties van totaaloplossingen. Sterker, in de praktijk wensen zij dat als klanten ook. De gewenste snelheid in projecten, de behoefte aan effectiviteit en efficiency vragen een intensieve samenwerking in de bedrijfsketen van toeleveranciers. Dit zag ik ook in de bespreking met leden van de FEDA en dat kom ik tegen in alle marktsegmenten waar FHI-activiteiten voor opzet. Toch is het dan vreemd, dat we deze boodschap niet over hebben kunnen brengen bij de bezoekers....eindgebruikers hadden behoefte aan cases of presentaties van totaaloplossingen Vanzelfsprekend wordt per event een evaluatie georganiseerd. Het voordeel dat we de exposanten van Marine & Offshore Automation gaan bieden, is dat we een reeks van eindgebruikers voor die evaluatie gaan uitnodigen. Als verschillende klanten nadrukkelijk vertelle, waar ze naar op zoek zijn en groepen leden dit kunnen realiseren in een samenhangend programma met concrete cases en samenwerking voor oplossingen, dan heb je wel eens de kans dat we naadloos aansluiten bij de behoefte van de klant. Deze aanpak zijn we bij sommige groepen en events al gewend, maar bij startende events moet je de kunst opnieuw leren. Als meer leden hier inspiratie in vinden en behoefte hebben aan deze directe interactie met groepen klanten, dan betrekken we ze graag bij de opzet van sterke bijeenkomsten. tekst KEES GROENEVELD fotografie Fugro Paul Petersen p.petersen@fhi.nl

17 32 IA 33 Grote opdracht voor Petrogas markeert trends skidsbouw en recycling Zo gezegd, zo geschreven Wij denken in Nederland dat als we een rampenplan hebben, de ramp zich aan dat plan gaat houden. Dat is een interessante opvatting over hoe de wereld in elkaar zit. Paul Frissen, hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit van Tilburg en auteur van het boek De fatale staat, in Tros-Nieuwsshow, Radio 1, zaterdag 21 september Industriële automatisering Medio september werd bekend dat het Nederlandse bedrijf Petrogas een grote order heeft verworven voor de bouw van installaties waarmee olie wordt gewonnen uit afvalplastic. De installaties gaan elk zo n vijftien miljoen euro kosten, waarmee de omvang van de order op ruim honderdvijftig miljoen euro komt. Wetende dat doorgaans in de installaties die Petrogas bouwt veel industriële instrumentatie en control producten van FHI-lidbedrijven worden toegepast, is er reden om eens te bezien hoe trendmatig dit nieuws is. De opdracht die bekend werd gemaakt, betreft een samenwerking met het Zwitserse DiesOil Engineering AG, dat een gepatenteerde methode ontwikkelde om olie terug te winnen uit afvalplastic. De eerste installatie gaat naar Duitsland, Dresden. Daarna staan andere Europese landen en landen buiten Europa op de agenda. Edwin Hoogwerf van Petrogas meldt dat de resultaten van de proefinstallatie in Zwitserland zo overtuigend zijn dat er wereldwijd veel belangstelling is. Het zijn voornamelijk gemeentes en grote afvalverwerkers die de installaties aanschaffen. Zij zamelen plastic in via speciale afvalcontainers en leveren dat aan. Vervolgens wordt er olie van gemaakt die voldoet aan de EN-590 normen en geleverd aan lokale bedrijven. De installaties van Petrogas kunnen 50 ton plastic per dag verwerken, voldoende voor grote tot middelgrote gemeentes. De installatie verwarmt het plastic tot het smelt en in kleinere koolwaterstofketens uiteen valt. Die kleinere fracties verdampen en worden elders gecontroleerd gecondenseerd, waarbij diesel ontstaat. Het gedeelte dat in de reactor achterblijft, additieven, kleurstoffen, weekmakers, wordt afgekoeld tot vaste stof. Dat kan zo als brandstof worden gebruikt in de asfaltindustrie, aldus Hoogwerf. Petrogas engineert en bouwt de installaties die het levert over het algemeen als skids in de eigen fabriek, waarna ze als geheel naar de locatie wordt getransporteerd. Uit een filmpje op de website van het bedrijf blijkt dat een reeks van FHI-lidbedrijven instrumentatie en controlproducten levert. Wat je langs ziet komen zijn control valves van Samson, flowmeters van Endress + Hauser, control systemen van Allen Bradley/Rockwell Automation en I/O systemen van Phoenix Contact. Dat die producten nu via skids worden geëxporteerd markeert een trend. De tijd dat we in Nederland zelf grote mega-installaties bouwden in Europoort is voorbij, maar dat wil niet zeggen dat er geen substantiële markt meer is voor industriële automatisering in instrumentatie en systemen. Dat nu deze grote order in de opkomende markt van nieuwe recyclingtechnologie valt, is ook eerder trend dan incident. De projecten in pilot plants en andersoortige skids voor biochemische processen, die eerder bekend werden en nog op stapel staan, bewijzen dat. Het bedrijf Petrogas werd gesticht in In totaal telt de onderneming 190 werknemers. De gerealiseerde omzet bedroeg in 2012 ruim 55 miljoen euro. Sinds 2009 werkt Petrogas steeds nauwer samen met de firma Mourik, bouwer van industriële plants. Dat Mourik in 2012 een meerderheidsbelang verwierf in Petrogas, bewijst dat men in dat concern het belang van de genoemde trends herkent. Overigens weer een mooi staaltje Hollands Glorie. People remember my last name because it s different and people remember me in meetings because I dress differently from other people just because I m a woman. Those kinds of things give you an opportunity and a spotlight, so use that to your advantage. Use it as a platform to demonstrate your knowledge and your capabilities. Padmasree Warrior, CTO Cisco Systems, one of the most powerfull women in Silicon Valley, The Huffington Post, first posted 27 October In 1948 werd de transistor gevonden. Dertig jaar later kwam de eerste personal computer. En veertig jaar later hadden we internet Op het snijvlak van nanotechnologie, de quantumnanowetenschap en de bionanowetenschap bevinden we ons nu in het stadium van die eerste transistor. Professor Cees Dekker, voorzitter Bionanoscience TU Delft, wetenschappelijk directeur 3TU Center of Excellence Bio Nano Applications, directeur Kavli-Institute of Nano Science Delft, voorzitter stuurgroep Frontiers of Nanoscience, in fd.outlook, september Als een ondernemer het ritme aanhoudt van de overheid, gaat het meteen mis. Vernieuwing start nooit in de politiek. Beleidsmakers zijn goed in lapmiddelen, in achteraf regelen. Jonge ondernemer Taco Carlier die samen met zijn broer Ties de succesvolle VANMOOF fietsen ontwerpt, produceert en wereldwijd verkoopt, in fd.persoonlijk zaterdag 5 oktober In een geavanceerde diensteneconomie heb je heel veel bêtaopgeleide mensen nodig. Jeroen van der Veer, voormalig CEO Shell, nu ondermeer voorzitter van Bêta-techniek, in zijn presentatie ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van WIB, Process Automation Users Association, 21 november Een bedrijf hoeft niet meer groot te zijn om de wereld te veroveren. Ronny van t Oever, managing director & cofounder van Micronit Microfluidics, voorzitter MinacNed, brancheorganisatie voor MicroNano Technologie, in Het Financieele Dagblad, zaterdag 2 november Glycol Contactor: Petrogas installatie waarin met behulp van glycol water uit aardgas wordt geëxtraheerd. tekst KEES GROENEVELD fotografie Petrogas

18 34 LT 35 Salar de Uyuni, een lithiumlab in Bolivia laboratorium technologie Prins Jaime de Bourbon Parma, nano-onderzoeker Erik Kelder, Willem van Raalte van Da Vinci Laboratory Solutions en minister Lilianne Ploumen... wat hebben zij gemeen? Een schitterend project in Bolivia voor de bouw van een lab en fabriek voor lithiumbatterijen. Plaats van handeling: het fascinerende zoutmeer Salar de Uyuni in Bolivia waar zestig procent van de wereldvoorraad lithium aan het aardoppervlak is te winnen. tekst KEES GROENEVELD fotografie TU Delft Kennis, made in NL Wij produceren vooral kennis in Nederland, zegt Kelder. Wij moeten zelf de batterijproductie niet willen doen. Wij ontwikkelen en produceren kennis met geld van andere landen. Of we bang zijn dat we straks dan niets meer te verkopen hebben? Helemaal niet. Op basis van de kennis die we nu hebben halen we het project binnen. Op basis van het project ontwikkelen we weer nieuwe kennis, die we vijf jaar later weer kunnen vermarkten. Vier jaar geleden, de Nederlandse ambassade in Bolivia aan de lijn bij Erik Kelder van TU Delft: Jullie hebben toch verstand van lithiumbatterijtechnologie? Bolivia wil productie gaan koppelen aan de lithiumwinning. Ze missen de kennis. Kunnen we daar iets mee? Kelder zag dat wel zitten. Duurde anderhalf jaar eer de mensen uit Bolivia langs kwamen. Serieus dus. De ministeries van Buitenlandse Zaken en van Economische Zaken wilden de voorbereiding van een consortium wel steunen. Bolivia dacht aan een lithiumlaboratorium en een batterijfabriek, beide te ontwikkelen met kennis uit bijvoorbeeld Nederland. Het Agentschap NL van EZ, kwam uit bij FHI en tijdens een bijeenkomst van FHI pikte Willem van Raalte van Da Vinci de vraag op. Daarna ruim drie jaar radiostilte. Masterplan Maar in april 2013 was het opeens echt raak. Het consortium van TU Delft, Da Vinci samen met batterijproducent BTI en Bolivia-expert Boon Consultancy, werd uitgenodigd naar Bolivia te komen en een plan te presenteren. Op basis van een gezamenlijk, met support van de overheid, ontwikkeld masterplan is afgelopen september een intentieverklaring getekend. Op basis van het project ontwikkelen we nieuwe kennis, die we later weer vermarkten Het is de win-win-situatie die minister Lilianne Ploumen propageert. Het is economisch handelen dat past bij de hoogwaardige kennisinfrastructuur. Er is nog slechts sprake van een intentieverklaring. Eerst zien dan geloven. Er staat nog steeds geen dubbeltje op de rekening, zegt de Delftse wetenschapper broodnuchter. Maar intussen blijkt het proces zich heel voorspoedig te ontwikkelen. Willem van Raalte ziet het helemaal zitten: Wij helpen Bolivia een infrastructuur te bouwen, hiervoor krijgen Nederlandse bedrijven handel terug. We hebben zelf niet alles in ons portfolio, dus we zullen andere bedrijven in moeten schakelen om alles te realiseren. Hiervoor zal ik mijn FHI-netwerk maximaal benutten. Als we het goed doen met z n allen, kan er zomaar tachtig tot honderd procent van wat er door onze boeken vloeit, in Nederland gedaan worden en blijven. Salar de Uyuni, vruchtbare bodem voor samenwerking Waarom het zo lang heeft geduurd? Natuurlijk heeft Bolivia - in het bijzonder de Comibol Mining Company - eerst de wereldmarkt afgestruind. Diverse landen hadden oren naar het project van in totaal zo n zestig miljoen dollar. Maar Landen als Frankrijk en China wilden vooral zelf lithium uit Bolivia halen, hun eigen productie daar opzetten. Toen duidelijk werd dat alleen Nederland van de landen met de benodigde kennis bereid was om die kennis te verkopen en om Bolivia zelf de kans te geven hun eigen economische activiteit daarmee op te zetten, was het ijs gebroken. Prins Jaime de Bourbon Parma over Bolivia bij De Wereld Draait Door

19 36 LT Column 37 Het lab van OPCW op CNN FHI-bedrijven in het wereldnieuws Si vis amari, ama Misschien is dit een wat vreemde titel voor een column die over motiveren gaat, toch zit achter deze uitspraak van de Romeinse filosoof en staatsman Seneca een enorme wijsheid verscholen, ook in deze tijd doet die nog opgeld. Als u bemind wilt worden, bemin. Het gaat om het principe van wederkerigheid; een van de sterkste manieren om mensen te beïnvloeden. Zeker voor leidinggevenden een principe om te onthouden én toe te passen. LABORATORIUM TECHNOLOGIE Het logo van je eigen bedrijf plotseling op CNN, in een filmpje over het Haagse laboratorium van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens, OPCW. De VN-organisatie heeft als missie de wereld vrij te maken van chemische wapens en voorkomen dat chemische wapens worden gebruikt bij oorlogsvoering. Diverse FHI-lidbedrijven bleken betrokken te zijn bij de inrichting van het laboratorium van OPCW. Het probleem Syrië wordt aangepakt met een instrument gebouwd door JSB Nederland, chromatografie systemen. Marco Koenen, CEO van JSB, kan zijn enthousiasme niet op: Vet kicken om ons logo op CNN voorbij te zien komen! tekst Emmar Sinnige De wijze waarop hedendaagse psychologen tegen het verschijnsel motiveren aankijken, verschilt nogal met wat u zelf ooit hebt geleerd. Ik zal u hier niet met al die voorbije theorieën vermoeien, maar wellicht kent u nog de begrippen intrinsieke en extrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie betekent dat mensen van binnenuit gemotiveerd zijn om iets naar beste vermogen te doen, werk bijvoorbeeld. Bij extrinsieke motivatie komt dit van buitenaf. Bijvoorbeeld omdat er een beloning (bonus!) in het vooruitzicht is gesteld. Alle motivatie komt van binnenuit. Van buiten kunnen wij hooguit die intrinsieke motivatie beïnvloeden Recent kreeg OPCW de Nobelprijs voor de Vrede toegekend. Vincent van der Wel van Penko Engineering realiseerde zich bij dat bericht opeens dat de weegsystemen van zijn bedrijf daar ook aan bij hebben gedragen. Het maakte Marco Koenen extra trots: OPCW is al lange tijd klant van ons. Meer dan tien jaar geleden hebben we al heel specifieke GC, gaschromatografie en MS, massaspectrometrie systemen gebouwd voor hen. Sindsdien zijn we geaccrediteerd supplier. Op de mobiele systemen worden analyses uitgevoerd van strijdgassen, tijdens missies in het veld. Door de Syrië- situatie heeft OPCW nu ineens heel veel aandacht gekregen en dan wordt het ook nog eens afgetopt met de Nobelprijs voor de Vrede! OPCW is geen organisatie waar je zomaar binnen komt om zaken mee te doen. Hoe ging dat met JSB? Koenen vertelt levendig: Tijdens HET Instrument 2002 stond er ineens een ondefinieerbare bezoeker op onze stand, zijn nationaliteit bleef onduidelijk. Hij had enorm veel vragen over de techniek, wat er mogelijk was, of dat het modulair opgebouwd kon worden, hoe snel je kunt meten en andere diepgaande vragen. We dachten, wat is dat voor meneer? Zulke vergaande gesprekken hebben we bijna nooit op de beurs. Toen is het balletje gaan rollen. Op speciaal verzoek hebben we uiteindelijk een modulaire mobiele GC-MS gebouwd. De precieze toepassing wisten ze toen bij JSB nog niet. Pas later kwam de aap uit de mouw dat het ging om controles op het produceren van basisstoffen voor chemische wapens om te voldoen aan de VN-conventies. En waarom heeft OPCW ervoor gekozen zaken te doen met JSB? Ons motto is net even die stap extra zetten. Omdat we niet zo groot zijn, kunnen we extra de diepte of breedte ingaan met ontwikkelen. We hebben speciaal custom-made systemen ontwikkeld die niet op de markt waren, zoals hoge resolutie laboratoriumsystemen voor gebruik in het veld. We werken met Agilent apparatuur op basis waarvan waar we specifieke eigen systemen bouwen met dingen als klikconnectoren om het systeem sneller vacuüm te krijgen, volume-injectoren en andere foefjes. Allemaal bedoeld om het snel werkend te krijgen. Want als ze ergens binnenvallen, dan willen ze zo snel mogelijk alles wat daar is meten. Behalve JSB en Penko Engineering blijkt ook FHI-lidbedrijf Köttermann al meer dan tien jaar leverancier bij OPCW in Nederland, van laboratorium-inrichtingen. Penko Engineering, lid van de FHI-branche Industriële Automatisering, draagt bij aan het vernietigen van strijdgassen in Syrië door de zes sets mobiele weegsystemen die aan OPCW zijn geleverd. Die zijn zelfs onder de meest extreme omstandigheden geschikt voor transport en gebruik, ondermeer dankzij explosieveilige weegelektronica. Mooi dat verschillende Nederlandse bedrijven direct of indirect bijdragen aan bestrijden van het kwaad in de wereld. In de huidige zienswijze bestaat extrinsieke motivatie eigenlijk niet. Alle motivatie komt van binnenuit. Van buiten kunnen wij hooguit die intrinsieke motivatie beïnvloeden. Versterken of verzwakken dus. En de mate van versterking of verzwakking is volledig afhankelijk van hoe iemand tegen het soort prikkel, de sterkte ervan en de prikkelgever aankijkt. Een bonus kan in principe beïnvloeden, maar als er al geen innerlijke motivatie aanwezig is, als deze prikkel als misplaatst wordt gezien, als de haalbaarheid van de tegenprestatie niet wordt vertrouwd of als de bonusgever zelf niet wordt vertrouwd, zal het niet werken. De kracht van elke poging tot motiveren heeft dus te maken met de perceptie van de ontvanger daarop. Als u als leidinggevende weinig contact heeft met uw mensen, nooit eens echt met ze praat en hun thuissituatie, gevoelens, verwachtingen of zorgen niet kent, zult u ze ook nooit echt kunnen motiveren. Leidinggeven doe je niet op afstand. Je zult de mensen oprechte aandacht moeten geven en een voorbeeld zijn. Pas dan willen ze volgen en bent u in staat te beïnvloeden. Si vis amari, ama. Freek Rooze ISYS verkoopondersteuning a.f.rooze@salessupport.nl

20 38 MT 39 Universiteit Twente, Demcon en Olympus ontwikkelen endoscoop-robot Universiteit Twente en Demcon ontwikkelen endoscoop-robot met het MIRA Instituut for Biomedical Technology and Technical Medicine. In de markt zagen we de trend naar minimaal invasieve behandelingen en zijn toen gaan zoeken naar mogelijkheden om meer functionaliteit te brengen in de tip van de endoscoop. Voorheen kon je daar eigenlijk alleen diagnostiek mee doen. Om echt handelingen te verrichten kwam je eigenlijk een hand tekort omdat je tegelijk ook moet manoeuvreren. Dankzij de intuïtieve besturing die we hebben ontwikkeld, is het mogelijk de endoscoop met één hand intuitief te bedienen en is er een hand beschikbaar om ingrepen te doen. Zo wordt het ook mogelijk om extra functionaliteit in de tip aan te sturen. Demcon heeft samenwerking gezocht met de firma Olympus, leverancier van optica voor de medische wereld, om het traject naar de markt samen Zorgverzekeraar moet van rechter zorgvuldiger omgaan met leverancier medische technologie Het is weer een mooi staaltje Nederlandse technologie. Een robotische flexibele endoscoop heet het officieel. Jeroen Ruiter promoveerde er in september op aan de Universiteit Twente, als industrieel ontwerper. Het MinacNed-bedrijf Demcon is de ontwikkelpartner. Een ontwikkeling die past bij het adagium binnen de medische wereld: meer doen tegen minder kosten door investeren in technologie. tekst Kees Groeneveld fotografie DEMCON Het endoscopie-systeem voor diagnostiek en chirurgie in het spijsverteringskanaal dient verschillende doelen. Het wordt voor de patiënt minder belastend omdat uitwendige incisies niet meer nodig zijn. Zeker op termijn kunnen zelfs complexe ingrepen worden uitgevoerd via natuurlijke lichaamsopeningen. Dat betekent ook sneller herstel na de ingreep en dus minder kosten. Dat geldt ook voor de bediening van het systeem. In tegenstelling tot de nu gangbare standaard endoscoop met flexibele slang en bestuurbare camera, is de robot te bedienen door één enkele arts. Jeroen Ruiter is trots op zijn resultaat. Als er sprake is van een grote tumor op de darmwand, dan wordt nu de patiënt vaak doorverwezen naar chirurgie om een deel van de darm te laten verwijderen. Met ons systeem kan op termijn de tumor vanuit de binnenzijde worden losgesneden waarbij de darm volledig herstelt. Michiel Jannink, Business unit manager Medical Systems bij Demcon, vertelt hoe zijn bedrijf al bij de start van de ontwikkeling, nu bijna vier jaar geleden betrokken was. We werken al langer samen met de UT en met name Met ons systeem kan de tumor vanuit de binnenzijde worden losgesneden waarbij de darm volledig herstelt te verkennen. Men reageerde daar enthousiast op wat er al was ontwikkeld en wilde wel meedenken. Jannink: Op dit moment lopen er preklinische studies. We denken dat het systeem over twee tot drie jaar daadwerkelijk op de markt komt. Een toepassing waar dit systeem als geroepen voor komt is uiteraard het bevolkingsonderzoek naar darmkanker dat binnenkort in Nederland wordt geïntroduceerd. medische technologie Elk najaar leidt de jaarlijkse ronde van contractafspraken tussen zorgverzekeraars en leveranciers van medische hulpmiddelen tot de nodige commotie. Dit jaar is het zo hoog opgelopen dat de rechter er aan te pas moest komen. Het goede nieuws is dat de rechtbank in Arnhem Nutricia als leverancier en dagende partij in het gelijk heeft gesteld en tegenpartij VGZ heeft veroordeeld. De zorgverzekeraar heeft volgens de rechter onzorgvuldig gehandeld in het bedingen van voorwaarden die door de rechter onrechtmatig zijn genoemd. VGZ zal dergelijke voorwaarden uit de contracten moeten schrappen. De uitsprak die op 15 november werd gedaan, Zij sloten zich daarom ook aan bij Nutricia als is goed nieuws voor de FHI-branche Medische eisende partij in het geding. Technologie. Binnen de kring van leden was Met deze uitspraak zal het wellicht mogelijk de laatste maanden veel onrust en zorg worden om in meer redelijkheid en billijkheid ontstaan over de wijze waarop met name VGZ met elkaar verder te werken in de markt. zodanige prijzen probeerde af te dwingen dat Inmiddels is gebleken dat ook het voorgenomen het onmogelijk zou worden om nog langer beleid van VGZ is teruggedraaid voor het verantwoord te kunnen blijven opereren als inkopen van diabetestestmaterialen in leveranciers. In combinatie met het beleid van de zorgverzekeraars dat aan patiënten alleen Overigens werpt de brancheorganisatie zich die middelen worden vergoed die door de voortdurend op als constructieve gesprekspartner verzekeraar met een bepaalde leverancier zijn voor vertegenwoordigers van zorgverzekeraars gecontracteerd, werd een en ander ook voor die naar redelijke en billijke oplossingen willen patiëntenorganisaties onverteerbaar. zoeken.