2. Digitale archivering

Transcriptie

1 2. Digitale archivering 2.1. technologisch drijfzand Our time is the Golden Age of Deadmedia, most of them with the working lifespan of a pack of Twinkies. Bruce Sterling 1 While many arguments for digitization are propagated by vendors and corporate technocrats (who may have other agendas of their own), the reality is that there is no "one" form of digitization, just as there is no one "truth" Jim Lindner 2 Whether we like it or not, we are today on the doorstep of an all-digital world 3, zo stelt professor Aleksandar Todorovic in zijn paper New Tendencies in television technology. De mogelijkheid om beeld en geluid te representeren in een stroom van bits en bytes, met nieuwe mogelijkheden voor productie, consultatie, distributie en reproductie als gevolg, heeft grote implicaties op alle vlakken van de culturele ordening. Digitale archivering dat refereert naar verschillende methodes om digitaal materiaal levend te houden voor de toekomst 4 - lijkt een evident en onafwendbaar uitvloeisel van het mediaonafhankelijke digitale tijdperk. Het komt er op aan om er op een efficiënte manier mee om te gaan en net op dat vlak zijn er nog heel wat barrières te overbruggen. De wrijving tussen het idee van een veilig en weerbaar archief en het technologisch drijfzand dat digitalisering met zich meebrengt is een van de belangrijkste kwesties voor mediacollecties. Het centrale thema bij het cultureel gebruik van deze technologieën is de lange termijn overleving en overlevering van informatie en de vraag hoe die weelde aan tekst, beeld en klank efficiënt kan gestructureerd en gerelateerd worden. Parallel groeit echter ook een algemene verontrusting dat cultureel waardevol materiaal reeds verloren is gegaan of op dit eigenste moment verdwijnt en meer nog, dat de informatie die vandaag aan een steeds sneller tempo wordt aangemaakt nog veel complexer is om consequent en consistent te archiveren. Bruce Sterling : Bits have no archival medium. We haven t invented one yet. If you print something on acid-free paper with stable ink, and you put it in a dry dark closet, you can read it in 200 years. We have no way to archive bits that we know will be readable in even 50 years. Tape demagnetizes. CDs delaminate. Networks go down. 5 Digitale archivering beoogt idealiter het behoud en beheer van data voor decennia, eeuwen en zelf langer. De opslagmedia, input en output elementen, programmeertalen, software applicaties en standaarden, noodzakelijk om informatie te vinden en interpreteren worden echter om de zoveel jaar herzien of vervangen. Lange termijn perspectieven zijn in die zin relatief en onvatbaar. Met die wetenschap definieert het invloedrijke OAIS referentiemodel lange termijn als volgt: A period of time long enough for there to be a concern about the impacts of changing technologies, including support for new media and data formats, and of a changing user community, on the information being held in a repository. This period extends into the indefinite future. 6 De voortdurend aangroeiende archiefcollecties en creatie van content en de evoluerende complexiteit van digitale informatiebronnen zorgen ervoor dat de bestaande archiveringsmethodes drastisch moeten herzien worden. Digitale objecten vergen immers een complexer apparatus om gebruikt te kunnen worden: ze moeten zowel door 1 The Dead Media Project ( 2 Lindner, J., Digitization Reconsidered, AMIA Newsletter 33, 22-23, 29-30, 1996 ( 3 Todorovic, A., New Tendencies in television technology, ( 4 Waters, D., Digital Preservation?, CLIR Issues, november/december ( 5 Sterling, B., Digital Decay in Depocas, A., Ippolito, J., Caitlin J. (Ed.), Permanence Through Change, The Variable Media approach, 2003, p. 20. ( 6 OAIS Resources ( 73

2 machines als door mensen kunnen gelezen worden. In tegenstelling tot wat vaak wordt aangenomen is digitale informatie allesbehalve secuur, maar in grote mate efemeer. Filip Boudrez van het David project van Stadsarchief Antwerpen: Pas wanneer men vanaf het digitaliseringsmoment met digitale archivering op lange termijn rekening houdt, is het mogelijk om gedigitaliseerde documenten in de toekomst te blijven raadplegen en de kwaliteit ervan intact te houden. Zonder een duidelijke bewaarstrategie voor digitale documenten loopt men het risico meer informatie en kwaliteit te verliezen in vergelijking met het 'generatieverlies' in de analoge wereld, of zelfs het hele document kwijt te raken. Niet meer raadpleegbare gedigitaliseerde audio-visuele opnamen worden immers als verloren beschouwd 7. Digitalisering is dus absoluut geen oplossing voor de technologische veroudering van analoge afspeelapparatuur, wel integendeel. Door te digitaliseren wordt men afhankelijk van hard- en software voor de reconstructie van geluid- en beeldopnamen. Bovendien evolueren de formaten, standaarden, software etc. voor de verschillende types van digitale (net als elektronische) informatie aan verschillende tempo s, wat de complexiteit voor het ontwikkelen van efficiënte lange termijn preservatiestrategieën nog bemoeilijkt. Dit probleem berust op twee belangrijke punten 8 : Product life cycle: de snelle en continue ontwikkeling van technologie in alle domeinen vergroot de nood om nieuwe producten te ontwikkelen, met betere karakteristieken. Dit betekent dat de levensduur van producten in de toekomst steeds korter wordt. Product support cycle: de technische ondersteuning van een product verandert ook in termen van tijd. In het verleden werd steeds een garantie gegeven van meer dan tien jaar. Vandaag is dat tussen vijf en tien jaar en dalend. Figuur 1: preservatie in de digitale wereld, the irony of modern media 9 Paul Conwey schetste in de bovenstaande figuur de grote paradox: de mogelijkheden op het gebied van opslag en ontsluiting worden groter, de levensduur wordt schrikwekkend kleiner. De grote afhankelijkheid van complexe systemen die om de zoveel jaar aan een upgrade of vervanging toe zijn, brengen aldus een constant en 7 Boudrez, F., Videoarchivering: bruggen bouwen op technologisch drijfzand, DAVID/Stadsarchief Antwerpen, 2004 ( 8 FIRST, State of the art reports, 2003, p. 205 ( 9 Conway, P., Preservation in the Digital World, Washington, D.C.: Commission on Preservation and Access, ( 74

3 perpetueel onderhoud in het vooruitzicht. Paul Conway: Future access depends on an unbroken chain of such migrations frequent enough to prevent media from becoming physically unreadable or obsolete before they are copied. ( ) A single break in this chain renders digital information inaccessible, short of heroic effort. 10 " Een veel geciteerd voorbeeld in dit verband is BBC s Contemporary Doomsday Project. In 1986 publiceerde de BBC een laserdisk met een multimediale database die een statistisch en visueel beeld schetste van het toenmalige Groot-Brittannië. Amper 15 jaar na de beëindiging van het project bleek de data niet meer leesbaar zijn, door een gebrek aan de nodige apparatuur en technologische ondersteuning. Het document moest gered worden met behulp van emulatietechnieken, ontwikkeld door verschillende universiteiten. Digitalisering en digitale archivering bieden dus veel mogelijkheden en voordelen, maar minstens evenveel gevaren. In de Guidelines for the preservation of digital heritage, een rapport dat de UNESCO opstelde in 2003, worden een aantal gevaren aangegeven, zoals de natuurlijke foutengeneratie, het verval van de drager, het gevaar van hacking en virussen, natuurrampen en, niet te vergeten, business failure 11. Zoals Jeff Rothenberg stelt Digital Records last forever or five years, whichever comes first.. Hij stelde een shortlist van grote gevaren van digitale archivering op 12 : Verval of evaporatie van bits door fysieke, chemische en magnetische effecten Gelimiteerde levensduur van media = fysieke en logische formaat incompatibiliteit = onbeschikbaarheid van geschikte drives of controllers Afhankelijkheid van incompatibele of gedateerde software. Digitale (=gecodeerde) data kan immers maar geïnterpreteerd worden met behulp van een software programma Afhankelijkheid van gedateerde software omgevingen: I/O drivers etc. voor de software Afhankelijkheid van gedateerde hardware. Je hebt hardware nodig om de geschikte software te kunnen draaien Tot zover een beeld van de doemscenario s, die echter zowel voor digital-born documenten als gedigitaliseerd materiaal in bedwang kunnen worden gehouden mits het consequent implementeren en hanteren van digitale archiveringsprocedures en bewaarstrategieën digitale archiveringsprocedures 13 Voor de archivering van digitale archiefdocumenten zijn in principe diverse archiveringsprocedures toepasbaar. Voor de archiefbeheerder is het van belang om de archiveringsprocedure te kiezen die het meest efficiënt is voor haar organisatie en haar archiefdocumenten. Het uittekenen van een goede archiveringsprocedure is een proces dat globaal gezien in twee stappen opsplitsbaar is: 1. het definiëren van de algemene criteria waaraan een archiveringsprocedure moet beantwoorden 2. het concreet invullen van de archiveringsprocedure op basis van een beslissingsmodel 10 In Rothenberg, J., Ensuring the longevity of digital information, Santa Monica, 1999 ( 11 UNESCO, Guidelines for the preservation of digital heritage, 2003 ( 12 Rothenberg, J., Digital Preservation Summary, presentatie, april 2003 ( digital/conference/slides/rothenberg.pdf) 13 Dit deel werd in grote mate overgenomen uit Boudrez, F., Dekeyser, H., DAVID. Digitaal Archiveren in de Praktijk. Handboek, Stadsarchief Antwerpen/ICRI, Antwerpen Leuven, ( 75

4 Het OAIS Model Een invloedrijk preservatiemodel voor digitale documenten werd door de NASA geconstrueerd: het OAIS (Open Archival Information Systems) model 14, niet opgemaakt als blauwdruk voor een werksysteem maar als een conceptuele structuur. Het model werd inmiddels als ISO-standaard vastgelegd en staat aan de wieg van het gros van de huidige modellen voor digitale archivering. De belangrijkste realisering van OAIS is het sensibiliseren van het begrip van de fundamentele voorwaarden die moeten voorzien worden bij de lange termijn bewaring van digitaal materiaal. Het complexe model kan gesimplificeerd weergegeven worden in een overzicht van de primaire onderdelen van een archiveringssysteem: inname ( ingest ): kwaliteitscontrole, registratie, beschrijving, extractie metadata, transformatie archiefdocumenten, enz. lange termijn opslag ( archival storage ) (fysiek beheer): goede materiële omstandigheden voorzien, vervangen dragers, foutopsporing (checksums), rampenplan, back-ups maken, leesbaar houden, enz. toegankelijk maken ( Acces )(intellectueel beheer): beheren en bijwerken beschrijvingen en metadata, zoekmogelijkheden voorzien beheer ( data management ): formuleren beleid, overleggen met archiefvormers, standaarden vastleggen, beheer digitaal depot, bijhouden documentatie, opvolgen technologische veranderingen, enz. ter beschikking stelling: archieftoegangen en archiefdocumenten beschikbaar stellen Figuur 2: schematische voorstelling van het OAIS model AIP = Archival Information Package: de metadata structuur voor langetermijnopslag. SIP = Submission Information Package: wat opgeslagen moet worden DIP = Dissemination Information Package: wat op vraag ontsloten wordt. Deze vijf functies vormen de sleutelprocessen in elke archiveringsprocedure voor digitale archiefdocumenten en overbruggen de documentenstroom tussen archiefvormer en archiefgebruiker. Hoe deze processen vorm krijgen is afhankelijk van de concrete invulling van de archiveringsprocedures Het DAVID-beslissingsmodel Het David project, gestart onder de vleugels van het Stadsarchief Antwerpen geeft drie soorten criteria waaraan elke archiveringsprocedure moet beantwoorden:

5 1. juridisch: het juridisch kader waarbinnen de archiveringsprocedure plaats vindt, houdt doorgaans een aantal beperkingen en/of verplichtingen in waaraan moet voldaan worden. In het algemeen dient rekening gehouden te worden met de bescherming van de persoonlijke levenssfeer, de openbaarheidsverplichtingen, de bescherming van het auteursrecht. Bovendien kan voor elk type archiefdocument nog andere specifieke weten regelgeving gelden. 2. archiefwetenschappelijk: de digitale archiefdocumenten dienen te beantwoorden aan een aantal archivistische kwaliteitsvereisten zoals digitale duurzaamheid, zo autonoom en zelfvoorzienig mogelijk, voorzien van de nodige metadata, gecontextualiseerd, enz. 3. implementatie: technologische infrastructuur, schaalbaarheid, gebruiksvriendelijkheid, medewerking en bereidwilligheid gebruikers, enz. Figuur 3: het DAVID beslissingsmodel Eens de algemene criteria gedefinieerd zijn, legt men in een volgende stap de bouwstenen van de eigenlijke archiveringsprocedure vast. Het DAVID-beslissingsmodel kan hierbij als leidraad dienen. Dit beslissingsmodel kan worden toegepast voor de archivering van allerlei soorten digitale archiefdocumenten. Op basis van het beslissingsmodel worden concrete keuzes gemaakt en wordt een antwoord geformuleerd op vier vragen: - WAT archiveren? - HOE archiveren? - WIE archiveert? - WANNEER archiveren? 77

6 Figuur 4: het DAVID beslissingsmodel 2 De vertrekbasis voor het beantwoorden van deze vier vragen is het informatiesysteem waarbinnen de archiefdocumenten worden opgemaakt, ontvangen of beheerd. Typisch voor het beslissingsmodel is dat het antwoord op één van de deelvragen mee het antwoord van de andere deelvragen zal/kan bepalen. Een antwoord op de HOE-vraag de keuze van een bewaarstrategie en formaat zal mee vastleggen WAT wordt gearchiveerd Bewaarstrategieën 15 When all data are recorded as 0s and 1s, there is, essentially, no object that exists outside the act of retrieval. The demand for access creates the 'object', that is, the act of retrieval precipitates the temporary reassembling of 0s and 1s into a meaningful sequence that can be decoded by software and hardware. Abby Smith, Preservation in the Future Tense 16 De laatste jaren werden een aantal uitgebreide initiatieven opgestart om het probleem van preservatie van digitale content te ontwarren. Het Library of Congress in de VS heeft recent 100 miljoen dollar ter beschikking gekregen voor het uitwerken van een National Digital Information Infrastructure and Preservation Program (NDIIPP) 17. Het eerste onderdeel van het programma was een survey van de status van digitale preservatie binnen de Amerikaanse archieven. Tegelijk werden een aantal experts aangezocht om papers te schrijven over de preservatie van web sites, elektronische tijdschriften, digitaal opgenomen klank, digitaal bewegend beeld en digitale televisie 18. Ook andere initiatieven zoals het CEDARS project 19, CAMiLEON 20, NEDLIB 21, de OCLC/RLG het grootste deel van dit hoofdstuk werd letterlijk overgenomen uit Boudrez, Filip, Digitale archivering: bruggen bouwen op technologisch drijfzand, Studiedag 'Video in Vraag: van analoge naar digitale beeldconservering', SMAK, 19 maart ( Abstract_Technologisch_Drijfzand.pdf) 16 Smith, A., Preservation in the Future Tense, Council on Library and Information Resources, ( Building a National Strategy for Preservation: Issues in Digital Media Archiving, commissioned for and sponsored by the National Digital Information Infrastructure and Preservation Program, Library of Congress, 2002 ( 19 CEDARS, CURL Exemplars in Digital Archives. ( 20 CAMiLEON ( 21 Networked European Deposits Library (NEDLIB) ( 22 OCLC/RLG Working Group on Preservation Metadata ( 78

7 werkgroepen en in Vlaanderen, het DAVID project hebben gewerkt aan onderzoek rond preservatiestrategieën, voornamelijk gefocust op twee pistes: emulatie en migratie of een amalgaam daarvan Migratie Auteur: Filip Boudrez, DAVID project, Stadsarchief Antwerpen 23 Migratie is de bewaarstrategie waarbij digitale documenten naar een geschikt archiveringsformaat worden omgezet. Op die manier verzekert men zich ervan dat de digitale documenten kunnen geraadpleegd worden met andere hard- en software dan diegene waarmee ze werden gecreëerd. Aangezien geschikte archiveringsformaten bij voorkeur standaardformaten zijn, is dit de bewaarstrategie waarbij de digitale documenten naar een standaardformaat worden omgezet. Standaarden zijn in principe gedocumenteerd, stabiel en niet afhankelijk van één producent. Migratie wordt soms ook wel aangeduid met transformatie of normalisatie wanneer standaarden als doelformaat worden gebruikt. Voordelen van migratie als bewaarstrategie zijn onder meer: archiefbeherende instellingen kunnen zelfstandig de migratiestrategie toepassen digitale archiefdocumenten worden niet in een producent-, software- of versiegebonden bestand formaat bewaard de specificatie van het bestandsformaat is beschikbaar: op basis van deze documentatie kan ten allen tijd een nieuwe viewer geprogrammeerd worden beschikbaarheid van omzettingstools: er zijn niet alleen veel omzettingstools op de markt, migraties zijn ook gemakkelijk te realiseren met behulp van wijdverspreide computerprogramma s De migratiestrategie heeft ook een aantal nadelen: afhankelijkheid van beschikbare standaarden kans op informatieverlies (bijv. wanneer het doelformaat bepaalde componenten van het oorspronkelijk formaat niet kan overnemen) Tot op heden is migratie de meest toegepaste bewaarstrategie voor digitale archiefdocumenten.archiefinstellingen hebben ondertussen al een vrij veel expertise en ervaring inzake het gebruik van migratie opgebouwd zodat de risico's en de minpunten vrij goed ingeschat kunnen worden Emulatie Auteur: Filip Boudrez, DAVID project, Stadsarchief Antwerpen 24 Bij emulatie wordt niet de originele hard- en software bewaard, maar wordt het vereiste platform op een toekomstige computerconfiguratie gereconstrueerd zodat de computerbestanden in hun oorspronkelijk formaat raadpleegbaar zijn. Emulatie kan op diverse niveaus worden toegepast. Men kan computerhardware, besturingssystemen, specifieke software of een combinatie van dit alles nabootsen. Emulatie is mogelijk op basis van configureerbare chips (emulatie door hardware) of op basis van computerprogramma s (emulatie door software). Inmiddels bestaan verschillende visies op de wijze waarop emulatie voor digitale archivering kan worden toegepast: - Jeff Rohenberg: Emulation Virtual Machine verscheen eerder in Boudrez, F., Dekeyser, H., DAVID. Digitaal Archiveren in de praktijk. Een handboek, Stadsarchief Antwerpen/ICRI, Antwerpen/Leuven, Ibid. 79

8 - Steve Gilheany: Turing Machine 26 - Raymond Lorie: Universal Virtual Machine (data preservatie, programma preservatie 27 ) - Cedars & Camileon project: Migration on request 28 Emulatie heeft een aantal interessante voordelen: in theorie kunnen de documenten in hun oorspronkelijk formaat gearchiveerd worden alle originele eigenschappen en functionaliteiten blijven behouden er gaan geen elementen verloren ten gevolge van omzettingen de authenticiteit van de digitale archiefdocumenten is gemakkelijker te garanderen documenten hoeven niet omgezet te worden telkens hun formaat in onbruik raakt de kostprijs is niet afhankelijk van het aantal gearchiveerde digitale documenten Anderzijds zijn er ook een aantal nadelen aan emulatie verbonden: emulatie is technisch complex: de nodige know-how en expertise voor ontwikkeling en onderhoud zijn niet intern aanwezig. Archiefbeherende instellingen zijn bijgevolg afhankelijk van externe diensten en partners. emulatie heeft hoge ontwikkeling- en onderhoudskosten: kunnen archieven die nu voor deze benadering kiezen de financiële inspanningen in de toekomst blijven leveren? de platformen waarop emulatieprogramma s draaien, evolueren, wat op termijn omzettingen van of aanpassingen aan emulatieprogramma s zal vergen overkill: bepaalde emulatiebenaderingen gaan uit van de volledige reconstructie van de oorspronkelijke applicaties met alle functionaliteiten, terwijl in principe een viewer volstaat om het (statisch) archiefdocument weer te geven. Emulatie richt zich hoofdzakelijk op de lange termijn bewaring van systemen en software, terwijl de archivaris in eerste plaats de archivering van het digitaal archiefdocument beoogt. de bescherming van het auteursrecht op hard- en software houdt restricties in voor reverse engineering en het bouwen van emulatoren archiefvormers maken gebruik van tal van verschillende informatiesystemen, waarvan een aantal op maat van de organisatie zijn gesneden of ad hoc ontwikkeld zijn: archieven dienen over tal van emulatoren te beschikken en kunnen bepaalde kosten niet delen met andere archieven emulatie van viewers voor gesloten of niet gedocumenteerde bestandsformaten op basis van reverse engineering is risicovol. Emulatie van viewers voor gestandaardiseerde en gedocumenteerde formaten is gemakkelijker en veiliger, maar blijft hoe dan ook technisch complex. Wordt emulatie dan toch voorafgegaan door een migratie naar een open, gedocumenteerd en gestandaardiseerd archiveringsformaat? gebruikers werken met oude software en kunnen geen gebruik maken van technologische vernieuwingen archieven beheren niet alleen digitale archiefdocumenten, maar ook emulatiehardware en -software en bijhorende documentatie de praktische haalbaarheid van bepaalde emulatiepistes zal pas in de toekomst blijken De promotoren van emulatie als digitale bewaarstrategie schuiven voornamelijk het behoud van het oorspronkelijk computerbestand met alle originele eigenschappen als belangrijkste argument naar voor. Men beklemtoont in het bijzonder de mogelijkheid tot bewaring van de look and feel en de functionaliteiten, terwijl deze eigenschappen bij migratie veelal gewijzigd worden of verloren gaan. Ze stellen niet de vraag of alle originele eigenschappen 25 Rothenberg, J., Bikson, T., Digital preservation: carrying authentic, understandable and usable digital records hrough time. report to the dutch national archives and ministry of the interior, ( Rothenberg, J., An experiment in using emulation to preserve digital publications, Den Haag, 2000 ( Rothenberg, J., Avoiding technological quicksand: finding a viable technical foundation for digital preservation. a report to the council on library and information resources, Washington, 1999 ( Rothenberg, J., Ensuring the longevity of digital information, Santa Monica, 1999 (

9 wel bijdragen tot de archiefstatus van een digitaal object en bijgevolg wel dienen gearchiveerd te worden, hoe de originele look and feel kan gedefinieerd worden en of het behouden van de oorspronkelijke functionaliteiten wel noodzakelijk is. Ze beschouwen digitale archiefdocumenten louter als digitale artefacten waarvan alle eigenschappen behouden dienen te worden. Het is niet toevallig dat de grote emulatievoorstanders in de eerste plaats computerwetenschappers zijn, maar ook binnen de hedendaagse kunstwereld wordt emulatie voor heel wat elektronische en digitale werken als de meest valabele methode aangewezen (zie verder, hoofdstuk 4). Emulatie blijft globaal gezien een potentiële strategie die zijn nut voor de archivering van digitale archiefdocumenten kan hebben. In ieder geval heeft men nog maar beperkte ervaringen met emulatie als digitale bewaarstrategie. Er zijn nog maar weinig praktische en grootschalige emulatietoepassingen voor digitale archivering operationeel 2.4. Formaten Het Library of Congress definieert formaten als packages of information that can be stored as data files or sent via network as datastreams (aka bitstreams, byte streams). 29 Deze omschrijving omvat alle bestandsformaten - aangeduid door bestandsextensies (bvb.mp3 ) - aangeduid als Internet MediaType (bvb. text/html) - versies die evolueren over tijd (bvb. TIFF) - afleidingen voor meer specifieke doeleinden (bvb. TIFF-EP voor elektronische fotografie) De gerelateerde formaten waarvan de familiale karakteristieken belangrijk zijn (bvb. WAVE als deel van de RIFF klasse) De wrappers of containers, te onderscheiden op basis van hun onderliggende bitstreams (bvb. WAVE kan zowel LPCM audio (Linear Pulse Code Modulated, zoals op een CD) bevatten als meer gecompresseerde audio (zoals voor digitale telefonie)) Gebundelde formaten, die verschillende bestanden bundelen tot een digitaal, multimediaal werkstuk (bvb. MPEG21, MXF en AAF) The Library of Congress werkt aan een theoretisch referentiekader dat alle digitale formaten identificeert en documenteert die veelbelovend zijn voor langetermijnbewaring. Er zijn zeven belangrijke factoren geïdentificeerd die in rekening moeten gebracht te worden bij de keuze van doelformaten. Ze gelden voor alle soorten digitale informatie, onafhankelijk van de gebruikte bewaarstrategie: migratie, emulatie of een hybride aanpak 30. Ontsluiting: Zijn specificaties en tools om technische integriteit te valideren beschikbaar voor de producenten en bewaarders van digitale content? Preservatie is afhankelijk van het begrip hoe informatie in digitale bestanden wordt gerepresenteerd in bits en bytes. Hier komt het belang van open formaten en Open Source naar voren en dan vooral de documentatie ervan. Adoptie: Wordt dit formaat reeds gebruikt door de initiële producenten en gebruikers van informatiebronnen? Als een formaat wijdverbreid is, is de kans kleiner dat het formaat op korte termijn verdwijnt en zijn tools voor migratie en emulatie sneller voorhanden. Transparatie: Is de digitale representatie of codering open voor directe analyse? Digitale formaten waarbij de onderliggende informatie simpel en direct beschikbaar is, zijn gemakkelijker om te migreren. Compressie onderdrukt transparantie. Zelfdocumentatie: Bevat het bestandsformaat metadata om de data te lezen of zijn context te begrijpen? Zelfdocumenterende formaten, die descriptieve, technische en administratieve bevatten zijn duurzamer en minder kwetsbaar dan diegenen die gescheiden zijn van hun belangrijkste metadata zie en 81

10 Externe afhankelijkheden: refereert naar de mate waarin een specifiek formaat afhangt van specifieke hard- en software en bestuurssysteem en de complexiteit om daar in toekomstige technische omgevingen mee om te gaan. Voor dynamische content (interactief bvb.) is dit nog een stuk moeilijk en kostelijker dan statische content. Impact van patenten: dit houdt verband met de softwarepatenten die in de V.S worden gehandhaafd en waar nu ook in Europa fel voor gelobbyd wordt (zie 2.6). Het bestaan van die patenten kan de ontwikkeling van Open Source encoders en decoders gevoelig dwarsliggen. Bovendien kunnen de prijzen voor commerciële software om content te transcoderen hoge licensiekosten incorporeren. Wanneer die licenties gebruiksroyalties aanrekenen, kan dat prijskaartje onvoorspelbaar en uitgebreid worden. Technische beschermingmaatregelen: zoals reeds gesteld vormen technische DRM systemen zoals encryptie een hinderpaal voor archiveringspraktijk. Content mag niet beschermd worden door DRM systemen zoals encryptie. Formaten die gebonden zijn aan een fysieke drager of enkele kunnen gebruikt worden door een specifiek instrument zijn niet gepast voor preservatie, net als formaten die beperkt zijn in gebruik qua tijd of netwerkgebruik. Het gebruik van dit soort mechanismen is in de meeste gevallen optioneel en eerder gebonden aan de manier waarop een formaat wordt gebruikt in een commerciële context dan aan het formaat zelf. Afhankelijk van de karakteristieken, de verwachte kwaliteit en de functionaliteit van de content, zijn nog additionele factoren van toepassing. Voor klank en video zijn dit o.a. ook de ondersteuning van hoge resolutie, stereo en surround sound. Enkele formaten hebben speciale kenmerken die door wordt aangeduid als functionality beyond normal rendering, waarmee wordt verwezen naar de mogelijkheden om uitzonderlijke versies aan te maken van bepaalde informatietypes, afhankelijk van de noden van de gebruiker. Dit is bijvoorbeeld het geval voor MIDI files die nieuwe tonen en timbres mogelijk maken. Ook de zogenaamde rich-data content valt onder deze categorie: wanneer een bestand als master dienst doet, als basis voor verder gebruik. Dit is mogelijk van toepassing op klank en video.op een rich-data klankopname is via normale afspeelapparatuur niet alle informatie hoorbaar, maar zo n bestand kan wel worden aangepast of uitgebreid met minder kans op fouten dan wanneer normale geluidskwaliteit zou toegepast zijn. In het geval van video kunnen bepaalde formaten (zoals MXF en Motion JPEG) ongecompresseerde video opslaan, wat voor preservatiedoeleinden de beste oplossing is. Maar de hoge datarate maakt dat de meeste computers dat bestand niet kunnen lezen. In een opslagsysteem zouden dergelijke bestanden beheerd worden in minder dan real-time en overgezet worden naar gecompreseerde files vooraleer ze te kunnen afspelen. Voor verdere richtlijnen en formaten voor het digitaliseren van tekst, afbeeldingen, websites, s etc. verwijzen we naar de Digital Formats Web site van het Library of Congress en de richtlijnen van Filip Boudrez van het DAVID project 31. Voor audio en video verwijzen we naar Economische en beleidsmatige aspecten van digitale preservatie data archives do not do well with budget interruptions. Richard L. Hess 32 Digitaal archiveren vergt een uitgebreide onderbouw van technische oplossingen, standaarden, businessmodellen en personeel. Zonder betaalbare economische modellen kunnen evenwel zelfs de meest efficiënte technische oplossingen niet ingezet worden. Het grootste deel van het internationaal onderzoek is gefocust op de technische en technologische kwesties, slechts weinig aandacht wordt besteed aan de analyse van de sociale en economische mechanismen die digitale archivering moeten mogelijk maken. Een referentiemodel zoals OASIS toont wel de meeste inherente activiteiten, maar niet hoe dit alles moet georganiseerd worden of welke financiële implicaties dit heeft. De ervaringen met digitale archivering zijn nog jong en nog steeds in volle ontwikkeling, er is dan ook nog geen sprake van een eenduidig kader van best practices. Empirische data over de kosten van 31 zie o.a. en

11 digitale preservatie zijn tot op heden niet beschikbaar, alhoewel instellingen zoals The Library of Congress 33 en het Europese PrestoSpace project daar sinds kort werk van maken. Zeker is dat de kostcomponenten van digitale preservatie in meer dan een opzicht verschillen van fysieke preservatie. De levensduur van fysieke documenten kan mits omzichtige behandeling of migratie naar stabiele dragers verlengd worden wanneer nodig, digitale informatie vraagt echter een perpetueel onderhoud. De continuïteit van digitale collecties kan zelfs door korte storingen in management en financiering bedreigd worden. Het Interpares project (International Research on Permanent Authentic Records in Electronic Systems) heeft het in dit verband over het belang van het ononderbroken archiefbeheer ( unbroken custody ), naast de betrouwbare kwaliteiten van het archiefpersoneel ( trusted custodian ), als voorwaarden voor (het vertrouwen in) een lange termijn bewaring van digitale objecten 34. Figuur 5: de context van digitale preservatie It s about time, research challenges in digital archiving and long-term preservation, The National Science Foundation / The Library of Congress, augustus (

12 Figuur 6: het digitale preservatieproces 36 Figuur 7: management en uitvoering van het preservatieproces 37 Zoals uit bovenstaande figuren - uit een studie van Interpares - blijkt, moet voor digitale preservatie heel wat elementen in rekening genomen worden. Bovendien zijn er heel wat indicaties dat preservatie activiteiten in het digitale tijdperk in stijgende mate niet alleen perpetueel maar ook acuut en grootschalig zullen zijn. Brian Lovoie geeft in zijn rapport Of Mice and Memory: Economically Sustainable Preservation for the Twenty-first Century 38 drie sleuteldomeinen waarin preservatie vanuit een economisch oogpunt zal geredefinieerd worden. 36 Ibid. 37 Ibid. 38 Lovoie, B., Of Mice and Memory: Economically Sustainable Preservation for the Twenty-first Century, in: Access in the Future Tense, Council on Library and Information Resources, Washington, D.C., april ( 84

13 1. Verantwoordelijkheden: De nieuwe informatietechnologieën hebben gezorgd voor nieuwe beslissingsmodellen binnen het preservatieproces. Dit heeft o.a. te maken met de diffusie tussen bewaarinstellingen en content providers. 2. Begrotingen: digitale preservatie moet gebeuren met kennis van IT en het bewustzijn dat preservatie eerder een proces wordt dan een event. Dit heeft heel wat impact op de investeringspolitiek van instellingen en de overheid. 3. Organisatie: de tijdshorizon van preservatie krimpt - in het extreemste geval begint het preservatieproces al bij de creatie met alle gevolgen vandien voor het collectiemanagement. Een digitale omgeving heeft onmiskenbaar een indringende invloed op de beheersprocessen, van selectie tot descriptie en kwaliteitszorg. Enkele traditionele procedures kunnen overbodig worden, andere kunnen geautomatiseerd of aangepast worden. Voor digitale documenten is de link tussen creatie en preservatie, zoals gesteld, veel belangrijker: de manier waarop een document is aangemaakt heeft een grote invloed op de preservatiemethode. Op dezelfde manier hebben de beslissingen die op het moment van het conserveren worden gemaakt een grote impact op de toegang tot de data. Instellingen met verantwoordelijkheden op het vlak van lange-termijn preservatie hebben dus efficiënte modellen nodig om het beheer en onderhoud van collecties richting te geven, om strategieën uit te bouwen en ontsluitingsniveau s te definiëren. Het feit dat de technologieën voor digitale preservatie nog niet op punt staan en nog steeds in volle vaart evolueren maakt het echter moeilijk om over de nodige investeringen en kostenmodellen te beslissen. In een rapport van het Erpanet project worden volgende belangrijke kwesties aangehaald 39 : De kosten beslaan alle activiteiten van creatie, registratie en ontsluiting. Preservatie is een continu en actief proces Preservatie is een lange termijn aangelegenheid die financieel consistent en consequent moet onderhouden worden In hetzelfde rapport wordt een overzicht gegeven van kostfactoren. Objecten Factoren/Aandachtspunten Financiële gevolgen Overwegingen Invloed op de creatie Bestaande objecten Minder invloed betekent meestal hogere kosten Bestaande objecten vragen meer voorbereidend werk voor verwerking en opslag Binnen een organisatie is het eenvoudiger om de creatie van documenten/informatieobjecten te beïnvloeden dan van buitenaf. Beleidsvoeringen, standaarden en procedures kunnen ondersteunend werken bij de creatie en het beheer Bestaande objecten, die vb. gemaakt werden met standaardsoftware vragen grotere inspanning naar voorbereiding en verwerking toe. Er bestaat ook meer risico dat de contextuele metadata ontoereikend zijn of zelfs ontbreken 39 Van 20 tot 22 september organiseert Erpanet een nieuwe seminarie, deze keer met de focus op businessmodellen voor digitale preservatie. 85

14 Complexiteit Groeiende complexiteit van Complexe objecten zijn vaak objecten vragen meer onderhoud multimedia objecten of samengestelde objecten die bestaan uit diverse soorten formaten. Ze kunnen ook dynamisch gedrag vertonen Bewaarperiode Objecten langer bijhouden brengt meer onderhoud met zich mee Het is van belang om objecten niet langer dan nodig bij te houden Evaluatie/waarde De intrinsieke waarde van de informatieobjecten moet bepaald worden. Consequente en Dit gaat samen met de bepaling van het risico dat het object verloren gaat betrouwbare evaluatie helpt ook om kosten te reduceren Een consequent evaluatiebeleid helpt ook om alleen het hoogstnoodzakelijke over te houden Vaardigheden Specifieke vaardigheiden vereist Voorbeelden van specifieke vaardigheden: - begrip van de specifieke aard van digitale objecten - begrip van de beschikbare conservatiemethodes - Enz. Beschikbare vaardigheden moeten multidisciplinair zijn Mensen Kwaliteit Goed getrainde, bekwame en ervaren mensen zijn duur, maar reduceren de totale kost Kwaliteit valt moeilijk te definiëren en is sterk afhankelijk van de vereisten en de bedrijfscontext (i.e. conservatie die van toepassing is. Dit kan onder meer een voldoende aantal mensen inhouden, nodig om de vooropgestelde kwaliteitsnormen te halen Training Training moet up-to-date zijn en Snelle IT-ontwikkelingen en afgestemd op de specifieke functies van de job. Hiervoor zijn de nodige fondsen vereist nieuwe inzichten op het gebied van digitale bewaring en strategieën vereisen doorlopende training Ervaring Naarmate de ervaring toeneemt, De kunnen minder onvoorziene tegenslagen voorvallen informatieconserveringsdiscipline gaat voor op de technologie. Maar zonder technologie is conservatie onmogelijk Standaarden Standaarden Door het gebruik van standaarden is minder eigen ontwikkeling nodig, dit maakt tegelijk duurzame oplossingen mogelijk Standaarden blijven niet eeuwig bestaan, en er is een wijd keuzeaanbod Toch helpen standaarden om de kosten lager te houden 86

15 Standaardformaten vereisen ook Metadata vormen een domein dat minder onderhoud en ze maken migratieprocedures eenvoudiger speciale aandacht vraagt. Algemeen gesproken: hoe minder metadata, des te lager de kosten. Standaardisering op het vlak van metadata (zowel op het vlak van syntax als semantiek) maken ook onderlinge bruikbaarheid mogelijk en efficiënte onderlinge bruikbaarheid maken eenvoudige en efficiënte uitwisseling, interactie en handel mogelijk Workflow Moet coherent en consequent zijn Procedures en conservatiestrategieën komen samen in een workflow. Helpt om een goed tijdschema op te stellen Praktijk Uitvoering Kosten omvatten mensen, materiaal. Geschikte en efficiënte softwaretools minimaliseren menselijke tussenkomst en laten de processen sneller verlopen Uitvoering en prestaties moeten geëvalueerd en regelmatig gecontroleerd worden Processen Elk proces zou op zich rendabel moeten zijn Dit veronderstelt een analyse van te nemen stappen binnen elk proces en een evaluatie van de noodzakelijke vaardigheden en tools (de geschiktheid van de hulpbronnen) Conservatiemethode Elk type zal een ander Mogelijke types methodes zijn kostenprofiel hebben Het kan nodig zijn om verschillende conservatiemethodes naast elkaar te gebruiken migratie, het gebruik van XML of andere standaarden, procedures voor harvesting of capture, UVCmethode, enz. Redenen voor een gamma van methodes zijn vb. een heterogene verzameling van Systemen, Methodes en Technologieën Validering van de methodes Validatie van de potentiële slaagkans van een methode is noodzakelijk voor er gebruik van gemaakt wordt verschillende objecttypes, of de noodzaak om de slaagkans bij conservatie te verhogen Opvolging en validering moeten voortdurend plaatsvinden. Dit zal de kwaliteit van de conservatie van objecten bevorderen. Op dit moment staan de conservatiemethodes nog in hun kinderschoenen en ze zullen evolueren Duurzaamheid Methodes moeten gekozen worden vanuit de gedachte dat ze verschillende IT-generaties overleven Essentieel om kosten te reduceren. Het ligt voor de hand dat methodes na verloop van tijd zullen evolueren door allerlei nieuwe inzichten, Het moet in zo'n gevallen eenvoudig zijn om ze in de praktijk aan te passen 87

16 Overdraagbaarheid De gekozen conservatiemethodes moeten eenvoudige overdraagbaarheid naar andere of nieuwe systeemplatformen toelaten Dit geldt zowel voor de methode zelf als voor de objecten die ze ondersteunen Onderdelen Onderhoud Uitvoering Technische infrastructuur moet geïmplementeerd en onderhouden worden Het onderhoud van systemen, zowel om ze operationeel te houden als om ze actueel te houden Kosten omvatten mensen, materiaal. Geschikte en efficiënte softwaretools minimaliseren menselijke tussenkomst en laten de processen sneller verlopen Welke componenten nodig zijn hangt af van: - De aspiraties - De complexiteit van de objecten - De gekozen conservatiemethodes - Topologie Soms lijken standaardsystemen goedkoper, maar op termijn zijn ze duurder (vb. leveranciers proberen eerst klanten van zich afhankelijk te maken) Flexibiliteit Naar onderhoud op langere termijn toe en door de evoluties op het vlak van IT. Snelle evolutie op IT-vlak vraagt flexibiliteit in de toepassing Het moet mogelijk zijn om tegen een lage kostprijs nieuwe componenten toe te voegen Voorzieningen Locatie, beveiliging, veiligheidsvoorzieningen, backup (beschikbare opslagruimte) Conservatieklasse Modulariteit Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen het bewaren van bitstreams en van functionaliteit (dat het bewaren van bitstreams mee omvat) Tijdens het onderhoud en bij vervanging van (delen van) de infrastructuur kan modulariteit het financiële rendement verhogen Het conserveren van bitstreams is goedkoper en eenvoudiger te realiseren dan het conserveren van functionaliteit. Functionaliteit kan tot op verschillende niveaus geconserveerd worden (vb. volledige functionaliteit veronderstelt emulatie van de originele technische omgeving) 88

17 Wetgeving Organisaties en hun zaken kunnen onderworpen zijn aan specifieke wetgeving, mogelijk moeten ze zich verantwoorden Dit kan inhouden: verantwoording, toegankelijkheid, auteursrecht en privacykwesties Wetgeving en beleid Organisatie Beleid Relaties opbouwen Capaciteit uitbouwen Verantwoordelijkheden Elke organisatie moet een conservatiebeleid beleid hebben om een consequent en financieel efficiënt beheer mogelijk te maken. Samenwerking met andere organisaties kan kostenverlagend werken door synergieën en economy-of-scale Beleidsvoering moet ingebed worden in en verbonden worden aan de ondernemingsactiviteiten (incl. risk management) Ze moeten geactualiseerd worden volgens nieuwe inzichten en de evolutie van technologieën en conservatiemethodes Interne of externe audits kunnen er toe bijdragen om beleid actueel te houden Samenwerking kan bereikt worden via gezamenlijk onderzoek, gemeenschappelijk ondernemen,het delen van technische tools, infrastructuur, zowel als kennis. Vanuit een commerciëler standpunt kunnen activiteiten uitbesteed worden Uitbouwen van capaciteit is afhankelijk van de behoeftes van de organisatie, haar rol en verantwoordelijkheden Omvat ook identificatie van alle betrokkenen Figuur 8: kostfactoren van digitale preservatie 40 Om deze factoren in te kunnen passen in een beleid, moet iedere organisatie zijn eigen behoeftes identificeren, afhankelijk van de economische en culturele context: Behoeftes op institutioneel vlak en de conserverings- en archiveringsschaal Juridisch kader Types van documenten die gepreserveerd moeten worden Consequenties voor organisatie, structuur en beleid Te gebruiken methodes, standaarden, technologieën, systemen De kosten voor digitale preservatie zullen afhangen van de invulling van deze vijf factoren. Stephen Chapman stelde in een studie voor de Harvard University dat de inhoudelijke eigenschappen van het materiaal zelf in principe niet van belang zijn in termen van kosten 41, refererend naar Kevin Ashley van the University of London Computer Centre die vaststelde dat preservatiekosten niet gelijk zullen zijn voor dezelfde materialen in verschillende archieven met verschillende functies. Wat wel een grote invloed heeft is de keuze van datakwaliteit: hoe meer compressie, hoe goedkoper. Hierdoor moeten vaak ook pragmatische curatoriale keuzes worden gemaakt: hoeveel materiaal kan je veroorloven om niet te bewaren? Moet er, ondanks grote risico s, toch compressie gebruikt worden om zoveel mogelijk materiaal te kunnen behouden? Deze vragen spelen momenteel

18 vooral voor audiovisueel materiaal, waar overigens bij het overzetten van analoog naar digitaal ook een hoge meerkost voor reiniging en restauratie meespeelt. Met digitaal archiveren wordt ongetwijfeld bespaard op ruimte en onderhoud (klimaatscontrole etc.), maar momenteel wegen die kosten nog niet op tegen perpetuele operationele kosten vanuit het perspectief van opslagmedia, IT management etc.. Als men het bovendien heeft over digitale archieven van ettelijk terabytes (wat voor video niet ondenkbaar is) moet men vaststellen dat dit tot op dit moment het monopolie is van grote omroepen en IT departementen van grote bedrijven, met goed opgeleid personeel en degelijke infrastructuur. De grote noden van videocollecties en de komst van digitale opslagmethodes hebben als gevolg dat kleinschalige instellingen nu ook voor grootschalige taken worden geplaatst en moeten beslissen uit de plethora van methodes, factoren en bijhorende (hoge) kosten welke nu het meest opportuun en waardevol zijn op korte, middellange en lange termijn. Gerelateerd is de vraag in hoeverre kan samengewerkt worden om kosten te besparen door het delen van bepaalde activiteiten, faciliteiten opslag, migratie, - en referentieservices, binnen dezelfde sector en misschien zelfs tussen verschillende sectoren. En dat zijn wellicht de moeilijkste beslissingen, ook omdat de keuzes een impact kunnen hebben op het organisatieproces en de verantwoordelijkheden binnen de instelling zelf. Niemand wil nu eenmaal macht of identiteit verliezen Juridische kwesties bij digitale archivering en ontsluiting Libraries want to share content; publishers want to sell it. Museums strive to preserve culture, and artists to create it. Musicians compose and perform, but must license and collect. Users want access, regardless of where or how content is held. What all of these stakeholders (and more) share is the need to identify content and its owner, to agree on the terms and conditions of its use and reuse, and to be able to share this information in reliable ways that make it easier to find. David Baerman 42 Digitale archivering komt op verschillende manieren in het vaarwater van het auteursrecht of omgekeerd. Een digitaal werk moet gekopieerd worden om in het archief opgenomen te kunnen worden, documenten moeten gereformateerd worden om toegankelijk te blijven en ten slotte is het ook de bedoeling het werk aan het publiek ter beschikking te stellen. Archiverende instellingen worden dus voor twee hamvragen gesteld: 1. hoe kun je op een legale manier documenten digitaliseren, reformatteren of digitaal ontsluiten? 2. Hoe kun je garanderen dat niemand de gedigitaliseerde documenten kan gebruiken zonder toestemming? De complexe problematiek van digitale archivering en de realiteit van de voorgestelde bewaarstrategieën zorgen voor heel wat juridische problemen en onduidelijkheden, zowel bij de digitalisering van analoog of ander materiaal, als de reformattering van digital-born data. Zowel bij migratie als emulatie is het origineel materiaal immers onderhevig aan manipulatie, waardoor de presentatie en de functionaliteit veranderd kunnen worden. De intellectuele rechten in de eerste plaats auteursrechten - verbonden aan de content of de gebruikte software kunnen toebehoren aan verschillende individuen of organisaties. Digitale informatie kan beschermd zijn door een Digital Rights Management systeem - ontwikkeld om het ongeoorloofd kopiëren of distribueren te verhinderen dat echter ook een hinderpaal kan zijn voor preservatie. In de Verenigde Staten is het hek reeds van de dam met de Digital Millenium Copyright Act), die het omzeilen van DRM bescherming strafbaar maakt. Zelfs het onderzoek naar de veiligheid van DRM systemen wordt strikt aan banden gelegd, waardoor reverse engineering strafbaar wordt. De Europese Commissie lijkt dezelfde weg op te gaan. In de meeste gevallen geldt dat als de archiverende instelling niet over de toestemming beschikt van de rechtenhouders (auteur, producent of diegene bij wie de rechten zich bevinden) of ze niet vallen onder juridische statutaire uitzonderingen, ze niet kan overzetten op een digitaal formaat, migreren, emuleren of ontsluiten. Vooraleer gedigitaliseerd of gereformateerd kan worden moet 42 Bearman, D., G. Rust, S. Weibel, E. Miller, Trant, J., A Common Model to Support Interoperable Metadata. Progress Report on Reconciling Metadata Requirements from the Dublin Core and INDECS/DOI Communities, D- Lib Magazine 5, no. 1, Januari ( 90

19 dus eerst de status van de auteursrechten van de documenten bepaald worden. Bij elke digitale bewaarstrategie moeten juridische kwesties in rekening genomen worden 43 : Juridische kwesties Migratie Emulatie of regeneratie Alle bewaarstrategieën Mogelijke alteratie van look & feel, functionaliteit of content. Het maken van een nieuwe versie kan beschouwd worden als een vorm van herpublicatie. Ook is het proces van Reverse Engineering (uitzoeken hoe bvb. een formaat werkt en op basis van die functies een nieuw formaat construeren) in sommige wetgevingen (bvb. in de VS) en voor sommige toepassingen uitdrukkelijk verboden. Voor het herhaaldelijk kopiëren van bitstreams moet de toestemming gevraagd worden aan de rechthebbende Copy protected media kunnen het kopiëren of preserveren belemmeren. Het regelen van de rechten kan gecompliceerd worden als de content verschillende rechthebbenden heeft of de rechten van de software in handen zijn van een derde partij. Figuur 9: juridische kwesties bij digitale bewaarstrategieën Voor traditioneel archiefmateriaal bestaan er gevestigde juridische en institutionele kaders, wat in de meeste landen niet het geval is voor digitale documenten. Daarbij komt dat er meestal ook geen legale regelingen lees: uitzonderingen - zijn bepaald voor archieven en bibliotheken (dit is bijvoorbeeld wel het geval voor het Koninklijk Belgisch Filmarchief, maar ook beperkt). De noodzakelijke toestemming moet dus nog gevraagd worden bij de houders van de auteursrechten. Alle twijfels kunnen uit de weg geruimd worden aan de hand van een licentie, voor zover de titularis van het auteursrecht identificeerbaar is en bereid een licentie af te sluiten. In andere gevallen kan het archief zich in sommige gevallen beroepen op de uitzondering voor wetenschappelijk onderzoek om een beschermd werk in de collectie op te nemen. Het lijkt onwaarschijnlijk dat een archief zich ooit voor een rechtbank zal moeten verantwoorden louter omdat het een werk opneemt in het archief. Het belang van de houder van een auteursrecht om een archief voor de rechter te slepen is vrij beperkt. Welke schade lijdt hij wanneer zijn werk geconserveerd wordt voor de toekomst? In welk opzicht verstoort de archivering de normale exploitatie van een werk? Het enig teer punt vormt de terbeschikkingstelling aan het publiek, aangezien dit eventueel wel de exploitatie van het werk in het gedrang kan brengen. Consultatie ter plaatse lijkt in elk geval tot de mogelijkheden te behoren, aangezien openbare uitlening expliciet buiten het monopolie van het auteursrecht valt, terbeschikkingstelling via het internet daarentegen ligt gevoeliger 44. Soms wordt gekozen voor een pragmatische aanpak, als de rechthebbenden niet geïdentificeerd kunnen worden bijvoorbeeld. Er wordt in dergelijke gevallen een belangenafweging gemaakt tussen de belangen van de auteur (de exploitatierechten) en de belangen van het archief. Het eerder vermelde Internet Archive is een uitstekend voorbeeld van deze pragmatische aanpak. Dit archief verzamelt audio, video, software, teksten en websites die vrij beschikbaar gemaakt worden via het internet, tenzij de eigenaar aangeeft dat hij dit niet wenst. De bezoeker van de site moet zich aan de gebruiksvoorwaarden houden: het archief mag uitsluitend voor eigen studie en wetenschappelijke doeleinden gebruikt worden, bovendien moet de gebruiker alle toepasselijke wetten naleven. Strikt genomen gaat het hier om illegale kopies en illegale mededeling aan het publiek, maar omdat met ieders belangen rekening wordt 43 Schema op basis van Ayre, C., Muir, A., Right to Preserve?, Department of Information Science, Loughborough University ( 44 Dekeyser, H., Digitale Archivering: een juridische stand van zaken vanuit Belgisch perspectief, Deel 2: Auteursrecht, technische beschermingsmaatregelen en wettelijk depot, Antwerpen-Leuven, ( 91

20 gehouden, zijn er nog geen grote conflicten ontstaan 45. De bestaande Open Acces en Open content-modellen bieden naar de toekomst toe zeker mogelijkheden om schemerzone uit te klaren (zie 1.4.3). In enkele landen werden reeds stappen ondernomen om uitzonderingen op te nemen in het auteursrecht. Uit het onderzoek van Michael Norris 46 naar preservatieclausules in 25 landen, afgerond in juni 2004, kwamen enkele relevante initiatieven naar voren. In Groot-Brittanië is er de Copyright, Designs and Patents Act van 1998,die stelt dat bibliotheken en archieven kopieën mogen maken om te preserveren of herstellen, van elk item, ook digitaal. Echter slechts in het geval dat de stukken eigendom zijn van de "permanent collection" en enkel "where it is not reasonably practicable to purchase a copy of the item". Deze lancunes werden onderzocht door het Copyright and Licensing for Digital Preservation Project (september 2002 maart 2004), die mogelijke oplossingen voor de geïdentificeerde problemen aangaf 47. De US Digital Millennium Copyright Act van 1998 (DMCA) 48 maakt het mogelijk voor publieke archieven om drie digitale kopieën te maken voor preservatie doeleinden en te kopiëren naar nieuwe formaten, maar enkel als de originele formaten gedateerd zijn. Tegelijk wordt echter het omzeilen van DRM bescherming en reverse engineering verboden.de implicaties van de DMCA werden in 2003 onderzocht door Besek 49. Door de Canadian Copyright Act 50 van 1997 kunnen archieven preservatiekopieën maken in andere formaten, "if the original is currently in an obsolete format or the technology required to use the original is unavailable". Het auteursrecht in Australia 51 van 1968 laat archieven toe kopieën te maken van documenten die beschadigd of in verval zijn, zonder vermelding van formaten. Digitale kopieën kunnen "[made] available online to be accessed through the use of a computer terminal installed within the premises of the library or archives". In Nieuw Zeeland werd recent een verandering in de Copyright Act van 1994 voorgesteld 52, om verheldering te brengen over de bestaande "technology-neutral" archiveringsuitzondering. Er wordt aanbevolen om dit te verduidelijken om digitale archivering door migratie of emulatie mogelijk te maken. De database rechten in de lidstaten van de Europese Unie die de Europese richtlijn 96/9/EC betreffende de bescherming van databases hebben overgenomen maken het wettelijke gebruikers mogelijk om alles op een database toe te passen "which is necessary for the purposes of access to the contents of the databases and normal use of the contents by the lawful user" De Europese richtlijn 2001/29/EG auteursrecht in de informatiemaatschappij bepaalt dat de Europese lidstaten een facultatieve uitzondering kunnen opnemen in het auteursrecht voor de reproductie voor publiek toegankelijke bibliotheken, onderwijsinstellingen of musea, of door archieven die niet het behalen van een direct of indirect economisch of commercieel voordeel nastreven, maar die beperking of restrictie dient evenwel beperkt te blijven tot bijzondere gevallen welke onder het reproductierecht vallen. Die beperking of restrictie mag zich niet uitstrekken tot het gebruik in het kader van de onlinelevering van beschermde werken en ander materiaal (..). Het is derhalve wenselijk specifieke contracten en licenties te bevorderen die op een evenwichtige wijze deze instellingen begunstigen, evenals de doelstellingen die zij met deze verspreiding nastreven. Er worden een aantal mogelijke uitzonderingen op het exclusief recht gegeven, waarvan slechts 45 Ibid. 46 Norris, M., An International Survey of Archival, Preservation and Related Clauses in Copyright Law, ( 47 Ayre, C., Muir, A., Right to Preserve?, ( 48 United States, The Digital Millennium Copyright Act of 1998: U.S. Copyright Office Summary. ( 49 Besek, J., Copyright issues relevant to the creation of a digital archive: a preliminary assessment. ( 50 Canada, Statutes Of Canada, C. 24 An Act to amend the Copyright Act, Second Session, Thirtyfifth Parliament, Elizabeth II. ( 51 Australia, Copyright Act 1968 (Act No. 63 of June 7, 1968 as amended in 2002). ( 52 Tizard, J., Digital Technology and the Copyright Act 1994 : Policy Recommendations : Cabinet Paper, ( 92