De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Research voor Beleid. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in

Transcriptie

1 Overbelaste jongeren en voorzieningen in Rijnmond Eindrapport Een onderzoek in opdracht van de stadsregionale commissie Jeugdzorg en het Rotterdams Offensief Johan Bokdam, Sanneke Weijschede, Jos de Jonge Anita van Velzen, Gerard Volker Projectnummer: B3790 Zoetermeer, 28 april 2011

2 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Research voor Beleid. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Research voor Beleid. Research voor Beleid aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2

3 Voorwoord Het voortijdig en ongediplomeerd van school gaan wens je geen enkel kind toe. Toch komt het veel voor dat leerlingen in het voortgezet onderwijs of in het daarop volgende mbo vast lopen. De laatste jaren wordt er in Nederland veel aan gedaan om zo veel mogelijk jongeren wel dat diploma te laten behalen. Dat er daarbij leerlingen zijn die de capaciteiten voor dat diploma niet hebben, is een gegeven. Dat er leerlingen zijn die de capaciteiten wel hebben maar door tegenwind niet zover komen kan niet als een gegeven beschouwd worden. Dat is ook het besef van het Rotterdams Offensief dat zich inzet om zo veel mogelijk jongeren naar die gewenste startkwalificatie voor de arbeidsmarkt te brengen. Daartoe zijn vele initiatieven genomen, sommige gefinancierd uit de basisfinanciering van instellingen, andere uit additionele financiering gericht op deze doelgroepen. Men spreekt in dit verband van de doelgroep van overbelaste jongeren; jongeren die wel de capaciteiten hebben maar door omstandigheden er moeilijk in slagen om hun diploma te halen. Het is belangrijk bij te houden wat werkt. Daartoe heeft het Rotterdams Offensief opdracht gegeven om in beeld te brengen wie die jongeren zijn, hoeveel het er zijn, welke voorzieningen er voor zijn ontwikkeld (en of hier nog witte vlekken zijn) en of die voorzieningen ook het gewenste effect sorteren gegeven de investeringen die erin gedaan worden. Dat konden we alleen doen doordat managers bij scholen en voorzieningen bereid waren om informatie te verstrekken, maar ook doordat docenten en leerlingen met ons in gesprek gingen en hun verhaal deden over hun ervaringen. Iets dat gegeven de aard van de problematiek zeker geen vanzelfsprekendheid is. Het voorliggende onderzoek geeft een antwoord op een deel van die vragen maar nog niet op alle vragen. Met name de vraag naar de effectiviteit wordt gehinderd door de werkelijkheid dat het in de praktijk zo lastig is om overbelaste jongeren te identificeren en te registreren. Daardoor weet de instelling, maar ook de subsidieverstrekker, niet met zekerheid of voorzieningen wel ingezet worden voor de jongeren die het hard nodig hebben en of die jongeren later daadwerkelijk hun diploma halen. We hebben daar wel sterke aanwijzingen voor gekregen in de verhalen van docenten, begeleiders en de jongeren zelf, maar de gewenste precisie voor de uitspraak wat werkt is er nog niet. Het is de ambitie om daar in het vervolg een oplossing voor te vinden. De leden van de begeleidingscommissie van het onderzoek hebben ons waardevolle aanwijzingen gegeven over de uitvoering en de voorliggende rapportage van het onderzoek. Zonder hen hadden wij onze uitkomsten nooit kunnen vinden. Jos de Jonge Research voor Beleid 3

4 4

5 Samenvatting Doel en opzet van het onderzoek Overbelaste jongeren hebben de capaciteiten en de intentie om een startkwalificatie te halen. Een opeenstapeling van problemen op meerdere leefgebieden leidt bij hen echter tot schooluitval en maatschappelijke uitval. Specifiek voor deze groep overbelaste jongeren stellen twee ministeries vanaf 2010 geld beschikbaar voor het opzetten of uitbreiden van plusvoorzieningen. In de subregio s NWN, RZO en ZHE zijn specifiek op de doelgroep gerichte projecten opgezet. Binnen de subregio Rotterdam worden de middelen ingezet om bestaande voorzieningen rond het onderwijs uit te breiden en om de samenwerking tussen het voortgezet onderwijs, de onderwijsopvangvoorzieningen, de vakinstellingen en de ROC s te verbeteren. De vraag is of zo de juiste doelgroep wordt bereikt en of hiermee het voorzieningenaanbod voor overbelaste jongeren volledig is. Om daarover onderbouwde beslissingen te kunnen nemen, heeft de stadsregionale commissie Jeugdzorg Research voor Beleid gevraagd de zorgvraag van jongeren en de effectiviteit van de voorzieningen te monitoren. Dit onderzoek bestond uit de volgende activiteiten: een analyse van literatuur en regionale beleidsstukken interviews op bestuurlijk niveau met contactpersonen vanuit het onderwijs en de plusvoorzieningen een analyse van uitvalscijfers op het niveau van sector en opleiding groepsgesprekken met jongeren en docenten bij drie succesvolle opleidingsteams groepsgesprekken met jongeren en begeleiders bij verschillende voorzieningen Doelgroep Alle betrokkenen herkennen het begrip en de groep overbelaste jongeren. In de dagelijkse schoolpraktijk wordt de term echter maar zeer beperkt gebruikt en bovendien verschillend ingevuld. De belangrijkste indicator is dat een leerling of deelnemer dreigt uit te vallen. Dit is een aanleiding voor zowel onderwijsteams als anderen om actie te ondernemen, zonder daarbij in eerste instantie het aantal of type problemen leidend te laten zijn. De problematieken waar overbelaste jongeren mee te maken hebben zijn duidelijk in kaart en verschillen licht naar regio en naar schoolsoort. Scholen hebben de problematiek ook in het vizier stemmen daar voor een deel hun eigen zorgaanbod op af. Er is geen registratie van overbelaste jongeren in Rijnmond, omdat onderwijsinstellingen hun leerlingen niet in deze termen registreren. Dit is voor de aanpak van problemen geen onoverkomelijkheid, omdat het beeld in grote lijnen wel duidelijk is. In het VMBO gaat het om enkele procenten, in MBO 1 en 2 gaat het om tientallen procenten van de schoolpopulatie die overbelast is. Wel is bekend hoeveel jongeren gebruik maken van bepaalde voorzieningen, maar in hoeverre daarmee alle overbelaste jongeren zorg ontvangen, is onbekend. Goed onderwijs voorkomt uitval Er zijn grote verschillen in de mate waarin instellingen en opleidingen hun schooluitval weten terug te dringen. Dit onderzoek laat zien dat in de vormgeving van het reguliere on- 5

6 derwijs veel winst is te behalen in het voorkomen van uitval, ook van overbelaste jongeren. Door het organiseren van een goede intake, die leerlingen zoveel mogelijk op maat plaatst binnen een gedifferentieerd onderwijsaanbod. Maar ook door de leerling zich gekend te laten voelen. Dat kan door een mentor meer tijd met een klas te geven, of door meerdere beoordelingsmomenten en voortgangsbesprekingen door het jaar heen te houden met leerlingen. Voorzieningen Op de ROC s is een lappendeken van voorzieningen ontstaan met een diversiteit in aanpakken, die aanvullend is op de schoolinterne zorg door het onderwijsteam. Loopbaanbegeleiding en schoolmaatschappelijk werk voor velen en gerichte voorzieningen als Time4You en SPV ers voor een kleiner aantal leerlingen vormen samen een breed aanbod voor een veelheid van problematieken. Dit aanbod is zoveel mogelijk binnen de ROC s en dicht op de onderwijsteams georganiseerd. Het is daarbij gelukt om een deel van het zorgaanbod laagdrempelig te maken. De voorzieningen zijn echter niet specifiek gericht op overbelaste jongeren. Daarnaast zijn sinds een jaar enkele schoolexterne voorzieningen in ontwikkeling die veelbelovende aanpakken hanteren en zich wel specifiek richten op overbelaste jongeren. Op de vakinstellingen en AOC s is het aanbod aan voorzieningen beperkt. In het voortgezet onderwijs is een beperkte vraag naar voorzieningen en begeleidingsarrangementen die de capaciteit van de individuele VO-scholen of de bestaande opvangvoorzieningen te boven gaan. Tevredenheid is hoog, effect wordt verwacht Zowel de jongeren, docenten als betrokkenen bij de voorzieningen zijn tevreden over de voorzieningen en het totale voorzieningenaanbod. Positieve zaken die worden genoemd zijn individuele aandacht, rust in het leerproces, continuïteit van het onderwijsleerproces, goede samenwerking met externen en bij de interne voorzieningen laagdrempeligheid. Opvallend is dat dit grotendeels dezelfde punten zijn die genoemd worden als succesfactoren bij reguliere opleidingsteams. Ook heeft men een positief beeld over de vermindering van de problematieken. Slechts weinig voorzieningen monitoren op dit aspect. Op basis van de gevoerde gesprekken is er een beperkt aantal witte vlekken. Voor de doelgroep in het MBO gaat het dan vooral om mogelijkheden om jongeren te helpen met huisvestingsproblemen, schuldhulpverlening die is toegesneden op de doelgroep en de mogelijkheid om jongeren praktische begeleiding te kunnen bieden. Het VO loopt vooral aan tegen wachtlijsten voor diagnostiek en voor plaatsing in het speciaal onderwijs. We weten nog onvoldoende van de effectiviteit en efficiëntie van voorzieningen De activiteiten van instellingen zowel door de onderwijsteams als in de zorgschil er omheen hebben geleid tot een daling van de schooluitval. Gezien de verschillen in ervaringen en uitvoeringspraktijk tussen en binnen instellingen moet het mogelijk zijn om daar de komende jaren nog verder winst te behalen. Of individuele voorzieningen ook daadwerkelijk effectief zijn voor de gestelde doelen en in hoeverre ze efficiënt werken kan niet worden vastgesteld. Waar middelen zijn ingezet om het bestaande voorzieningenaanbod uit te breiden, is er geen selectie op de doelgroep overbelaste jongeren. Schoolexterne voorzieningen en de voorzieningen in de vakcolleges 6

7 en AOC s zijn nog te kort in ontwikkeling. De balans tussen investeringen in voorzieningen en het gebruik door (voorlopig) kleine aantallen zorgleerlingen moet nog bepaald worden. Om meer over de effectiviteit van individuele voorzieningen en het totale voorzieningenaanbod te kunnen zeggen, is een meer eenduidige en gefocuste registratie aan te bevelen. Dat moet het mogelijk maken om zicht te krijgen op de vraag in hoeverre jongeren die gebruik maken van voorzieningen (op individueel niveau) een startkwalificatie halen. 7

8 8

9 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding Achtergrond bij het onderzoek Doelstelling en onderzoeksvragen Monitor en effectiviteit van voorzieningen Opzet van het onderzoek 15 2 Wat zijn overbelaste jongeren? Definities De doelgroep in de praktijk Conclusie 21 3 Aantallen overbelaste jongeren Geen registratie Inschattingen van aantallen Conclusie 27 4 Problematieken Gehanteerde indelingen Differentiatie naar regio of opleidingsniveau Toename problematiek 33 5 Scholen, overbelasting en schooluitval Ontwikkeling en verschillen in schooluitval Wat doen scholen om uitval te voorkomen? Good practices (methodieken) Succesfactoren Knelpunten Conclusie 43 6 Voorzieningen Voortgezet onderwijs MBO Conclusie 54 7 Tevredenheid en effectiviteit voorzieningen Tevredenheid voorziening Aanpak of vermindering problematiek Effect op participatie 58 9

10 8 Het totale voorzieningenaanbod Witte vlekken Knelpunten Samenwerking 65 9 Conclusies 67 Bijlage 1 Overzicht interviews en groepsgesprekken 71 Bijlage 2 Afkortingenlijst 73 Bijlage 3 Specifieke trajecten op ROC s 75 10

11 1 Inleiding In deze inleiding schetsen we de achtergrond en doelstelling van het onderzoek, de onderzoeksvragen en de opzet van het onderzoek. 1.1 Achtergrond bij het onderzoek Schooluitval en overbelaste jongeren Een van de structurele problemen in het Nederlandse onderwijs is het grote aantal jongeren dat zonder startkwalificatie de school verlaat 1. Zij hebben aantoonbaar een grotere kans op werkloosheid dan leeftijdgenoten met een startkwalificatie, iets dat hen tot op latere leeftijd blijft achtervolgen. De redenen voor voortijdig schoolverlaten (vsv) en latere niet-participatie zijn in grote lijnen terug te brengen tot een drietal clusters van achterliggende individuele en contextuele oorzaken. Een deel van de jongeren heeft niet de capaciteiten of mogelijkheden om te participeren (de niet-kunners ). Een ander deel van de jongeren heeft wel de capaciteiten, maar wil geen onderwijs meer volgen en gaat aan het werk ( opstappers, ook wel groenpluk ). Tot slot is er een groep jongeren die wel de capaciteiten en de intentie heeft om de schoolloopbaan met minimaal een startkwalificatie af te sluiten, maar om verschillende redenen wordt belemmerd om onderwijs te volgen. Deze groep wordt tegenwoordig vaak aangeduid als belast, gehinderden, zorgleerlingen of risicojongeren. Als er sprake is van dreigend schooluitval en maatschappelijke uitval door die opeenstapeling van problemen, is sprake van overbelaste jongeren 2. Die problemen kunnen zich op meerdere leefgebieden voordoen. Verreweg de meeste overbelaste jongeren wonen in de grote steden, vaak in de aandachtswijken. Binnen het onderwijs concentreert de problematiek zich vooral op het mbo (niveau 1 en 2) en in de overstap van vmbo naar mbo. Over de aantallen overbelaste jongeren zijn diverse schattingen te maken. Gezien de veelheid aan problemen waar jongeren mee te maken hebben, zijn ze vaak in beeld bij meerdere instanties. Ook beleidsmatig overlappen inspanningen vanuit de wereld van het onderwijs voor de groep overbelaste jongeren sterk met (bestaande) voorzieningen vanuit de wereld van het welzijn & jeugdzorg, werk & inkomen en veiligheid & justitie. Voorzieningen Het ministerie van Onderwijs zet al geruime tijd in op het voorkomen van schooluitval, onder andere door het sluiten van convenanten met scholen en gemeenten. Daarin staan afspraken over het verminderen van het aantal nieuwe schooluitvallers en het begeleiden van jongeren die al zijn uitgevallen. In Rotterdam zetten scholen bijvoorbeeld in op het verster- 1 De landelijke definitie van voortijdig schoolverlaten is het beëindigen van de schoolopleiding door jongeren onder de 23 jaar zonder het behalen van een startkwalificatie voor de arbeidsmarkt (minimaal mbo2, havo of vwo-diploma). 2 WRR (2009) Vertrouwen in de school; Over de uitval van overbelaste jongeren. 11

12 ken van de zorgstructuur en het verzuimbeleid, de overgang van vmbo naar mbo en het begeleiden van studiestakers 1. Specifiek voor de groep overbelaste jongeren stellen de Ministeries van Jeugd en Gezin en OCW vanaf 2010 geld beschikbaar voor het opzetten of uitbreiden van plusvoorzieningen. Plusvoorzieningen zijn geen nieuw schooltype, maar een uitbreiding van het (zorg)aanbod op scholen voor voortgezet en middelbaar (beroeps)onderwijs, gericht op jongeren van 12 tot 23 jaar. In de visie van het Rijk kenmerken plusvoorzieningen zich onder andere door kleinere onderwijsgroepen en snelle beschikbaarheid van zorgverlening, zoals schuldhulpverlening, verslavingszorg of woonbegeleiding. De plusvoorziening kan apart gehuisvest en georganiseerd zijn (time-out), maar ook binnen het gebouw van een reguliere school (timein), of worden vormgegeven zonder fysieke huisvesting bijvoorbeeld door reizende coaches. In de regio Rijnmond heeft het Rotterdams Offensief in nauw overleg met de RMCcontactgemeente Rotterdam en de subregio s binnen Rijnmond een voorstel voor de inrichting van plusvoorzieningen ontwikkeld. Daarbij staan een tweetal uitgangspunten voorop: Binnenschoolse voorzieningen hebben de voorkeur boven buitenschoolse voorzieningen ( time-in boven time-out ) om de verbinding met het reguliere onderwijs zo sterk mogelijk te houden. Uitbouw van bestaande voorzieningen heeft de voorkeur boven het ontwikkelen van nieuwe trajecten; om de versnippering van trajecten tegen te gaan, is met name ingezet op versterking van wat er al is (en goed gaat), en wordt zorg gedragen voor de soepeler verbindingslijnen tussen verschillende ketenpartners in de uitvoering van het vsv-beleid. Binnen deze uitgangspunten is er nog veel variatie in de keuzes die de vier subregio s binnen de RMC-regio Rotterdam Rijnmond - Nieuwe Waterweg Noord, Rijnmond Zuid en Oost, Zuid-Hollandse Eilanden en Stad Rotterdam maken. Daarbinnen is soms ook weer sprake van meerdere plannen. Naast de plusvoorziening zijn in Rotterdam Rijnmond diverse andere binnen- en buitenschoolse voorzieningen voor de doelgroep, zoals schoolmaatschappelijk werk, zorgadviesteams, jeugdzorg, jongerenloketten. Beleidsvragen Rijnmond Het de bedoeling dat de opgezette plusvoorzieningen na 2011 worden opgenomen in het reguliere aanbod van onderwijszorgvoorzieningen. Om daarover onderbouwde beslissingen te kunnen nemen, wil de stadsregionale commissie Jeugdzorg een jaarlijks terugkerend onderzoek laten doen naar de zorgvraag van jongeren en de effectiviteit van het bestaande aanbod aan voorzieningen. Daartoe gaat het om vragen als welke jongeren, met welke achtergronden, gebruik maken van het voorzieningenaanbod. Het is daarbij de vraag in hoeverre de plusvoorzieningen het bestaande aanbod van voorzieningen aanvullen of overlappen. En in hoeverre de plusvoorzieningen een effectieve manier zijn om de problemen van 1 Zie het convenant tussen de staatssecretaris van OCW, de contactgemeente van de RMC-regio Rijnmond, het ROC Zadkine en het ROC Albeda College. 12

13 overbelaste jongeren aan te pakken. Om deze vragen te beantwoorden is er behoefte aan een totaaloverzicht van het voorzieningenaanbod voor de doelgroep. Aanvullend is het de vraag in hoeverre scholen door middel van (betere) begeleiding uitval en overbelasting weten te voorkomen. Kunnen scholen door het bieden van goed onderwijs, structuur, begeleiding en binding door goede pedagogische relaties voorkomen dat jongeren uitvallen of gebruik gaan maken van zorgtrajecten in of buiten het onderwijs? Hoe pakken scholen in de regio dat nu aan, en hoe kijken de jongeren daar zelf tegenaan? De gemeente Rotterdam heeft Research voor Beleid gevraagd deze vragen te beantwoorden en hierover te rapporteren aan de stadsregionale commissie Jeugdzorg. 1.2 Doelstelling en onderzoeksvragen Om de bovenstaande vragen te beantwoorden, wil de stadsregionale commissie Jeugdzorg een jaarlijkse analyse maken van de effectiviteit van de (plus)voorzieningen voor overbelaste jongeren in regio Rijnmond, ten opzichte van de feitelijke zorgvraag onder jongeren. De doelstelling van de monitor is: het definiëren van de doelgroep; het in kaart brengen van (ontwikkelingen in) de omvang en zorgbehoefte van de doelgroep; het in kaart brengen van (ontwikkelingen in) het aanbod van voorzieningen in de regio voor de doelgroep; verkennen in welke mate onderwijsinstellingen erin slagen schooluitval van overbelaste jongeren te voorkomen de doelmatigheid en doeltreffendheid van het voorzieningenaanbod beoordelen. Deze doelstellingen zijn geoperationaliseerd in vier clusters van onderzoeksvragen: Doelgroep: definitie, aantallen en zorgbehoefte 1 Welke definities van overbelaste jongeren hanteren instellingen die met en voor de doelgroep werken? 2 Hoeveel (over)belaste jongeren kent de regio Rijnmond? In hoeverre is dit uit te splitsen naar subregio, gemeente, school of opleidingsniveau? 3 In hoeverre zijn alle (over)belaste jongeren in beeld of in begeleiding, en bij welke instellingen? 4 Wat zijn de meest voorkomende problematieken van deze jongeren? In hoeverre verschilt dit per subregio, school of opleidingsniveau? Aanbod van voorzieningen 5 Welke voorzieningen zijn er op dit moment voor de doelgroep overbelaste jongeren? In hoeverre is dit uit te splitsen naar subregio, gemeente, school en/of opleidingsniveau. 6 Welke doelstellingen hebben de verschillende voorzieningen en welke aanpak/methode/interventie hanteren ze? 13

14 Voorkomen overbelasting en schooluitval 7 In hoeverre zijn er verschillen tussen onderwijsinstellingen en opleidingen in schooluitval en zorgvraag? 8 Welke good practices zijn te identificeren van scholen die structuur, regelmaat en begeleiding bieden en zo uitval en zorgvraag weten te voorkomen? Doelmatigheid en doeltreffendheid 9 Wat zijn de kwalitatieve en kwantitatieve discrepanties tussen vraag en aanbod? In hoeverre sluit het voorzieningenaanbod aan bij de zorgvraag onder jongeren 10 Hoe tevreden zijn de jongeren over de voorzieningen? In hoeverre verminderen hun problemen en komen ze toe aan opleiding of werk? 11 Hoe tevreden zijn professionals (docenten, begeleiders, etc.) over de voorzieningen? In hoeverre dragen ze bij aan het aanpakken van de problemen van de doelgroep? 12 Wat zijn knelpunten en succesfactoren in de uitvoering? Hoe werken de instellingen en voorzieningen voor overbelaste jongeren samen? 13 Wat zijn conclusies en aanbevelingen over de doelmatigheid en doeltreffendheid van het aanbod van voorzieningen? 1.3 Monitor en effectiviteit van voorzieningen Het is belangrijk om vooraf aan te geven dat het onderzoek geen antwoord kan geven over de effectiviteit van het totale aanbod van voorzieningen. Het is al lastig om de effectiviteit van individuele voorzieningen of interventies in beeld te brengen 1. Studies naar de maatschappelijke effecten van bredere beleidsarrangementen, zoals bijvoorbeeld het beleid voor zorgleerlingen in het basisonderwijs, zijn zelfs zeldzaam 2. Het zwaartepunt van de vraagstelling ligt in het eerste jaar bij het in kaart brengen de omvang en zorgvraag van de doelgroep, het voorzieningenaanbod en het ontwikkelen van een gedeelde werkdefinitie van de doelgroep. Dit zijn essentiële voorwaarden om ontwikkelingen in doelgroep, zorgvraag en aanbod over de jaren te kunnen vergelijken en om nader in te kunnen gaan op de doelmatigheid en doeltreffendheid van het aanbod. Die doelmatigheid en doeltreffendheid van individuele voorzieningen in het huidige aanbod komen wel op een aantal niveaus terug in het huidige rapport. Op het niveau van individuele voorzieningen 1 De voorziening wordt door jongeren, begeleiders, scholen en andere stakeholders positief gewaardeerd. 2 De problematieken waar de jongeren mee te maken hebben, worden aangepakt of verminderd. 3 Overbelaste jongeren in een aparte plusvoorziening stromen terug naar het onderwijs, of halen een startkwalificatie, of vinden werk. 4 De schooluitval van de onderwijsinstellingen, sub-sectoren of regio s daalt. 1 Zie bijvoorbeeld de database effectieve interventies van het Nederlands Jeugdinstituut. 2 Zie opmerkingen over kennislacunes in Minne ea (2009) Zorg om zorgleerlingen, een blik op beleid, aantal en kosten van jonge zorgleerlingen, CPB Document nr

15 Op het niveau van het totale aanbod 5 Alle overbelaste jongeren zijn in beeld. Eventueel: het aantal overbelasten neemt af. 6 Voor alle jongeren die problemen hebben (zowel zorgleerlingen als overbelaste jongeren) zijn er voorzieningen beschikbaar. Dat aanbod is dekkend, maar niet overlappend. 7 De schooluitval in Rotterdam Rijnmond daalt. Deze laatste indicator is uiteindelijk het beoogde effect van de beleidsinzet. Dit effect zal altijd slechts deels de uitkomst zijn van het beleid gericht op overbelast jongeren. Overbelaste jongeren zijn slechts een deel van de totale groep jaarlijkse schoolverlaters. 1.4 Opzet van het onderzoek Het onderzoek is ondersteund door een begeleidingscommissie met vertegenwoordigers van het Rotterdams Offensief, dienst JOS en de drie subregio s ZHE, NWN en RZO. Om de onderzoeksvragen te beantwoorden zijn in een aantal fases de volgende activiteiten ondernomen. In september 2010 heeft het onderzoeksteam als voorbereiding op het eerste overleg met de begeleidingscommissie, beschikbare literatuur, documenten en beleidsstukken bestudeerd en naast elkaar gezet. Het doel was te komen tot een eerste werkdefinitie van overbelaste jongeren en beschikbare informatie over de doelgroep, problematieken en aanpak binnen de stadsregio Rotterdam in kaart te brengen. In overleg met de begeleidingscommissie is vervolgens een selectie gemaakt van relevante contactpersonen die vanuit het onderwijs en de opgezette plusvoorzieningen aanvullend inzicht konden geven in de onderzoeksvragen vanuit een bestuurlijk perspectief. Met deze contactpersonen zijn in oktober persoonlijke semigestructureerde interviews afgenomen. Een overzicht van de geïnterviewde sleutelinformanten is opgenomen in bijlage 1, evenals de checklist voor de gesprekken. De bevindingen van de literatuurstudie en de bestuurlijke interviews zijn in de vorm van een tussennotitie besproken met de begeleidingscommissie. Om een beter zicht te krijgen op de uitvoeringspraktijk en om de tevredenheid van jongeren, begeleiders en docenten in kaart te brengen, hebben we vervolgens in fase drie bij een viertal voorzieningen groepsgesprekken gehouden met jongeren en met de begeleiders/docenten. Ook is een groepsgesprek gehouden met schoolmaatschappelijk werkers die actief zijn in het MBO, om een beter beeld te krijgen van het SMW in de regio. In totaal hebben er negen groepsgesprekken plaatsgevonden. Een volledig overzicht hiervan is opgenomen in bijlage 1. Om de rol van onderwijsinstellingen en onderwijsteams in het voorkomen van uitval in kaart te brengen hebben we parallel aan de groepsgesprekken bij de voorzieningen een analyse van de uitvalcijfers van onderwijsinstellingen uitgevoerd. Op basis daarvan zijn drie good practices geselecteerd, opleidingen die er de afgelopen jaren in geslaagd zijn om de schooluitval terug te dringen. Daar spraken we in interviews en groepsgesprekken op de werkvloer, met jongeren, begeleiders en docenten. Deze inventarisatie vormt de basis voor het beschrijvingen in hoofdstuk 5. De bevindingen zijn geïntegreerd en geanalyseerd en vormen de basis van deze rapportage. Deze is in conceptversie in april 2011 met de begeleidingscommissie besproken. 15

16 16

17 2 Wat zijn overbelaste jongeren? In dit hoofdstuk bespreken we de definities van overbelaste jongeren zoals die in de literatuur en in de projectplannen worden gegeven. Daarna gaan we in op de betekenis van het begrip overbelaste jongere voor het Rotterdamse onderwijs. 2.1 Definities Welke definities van overbelaste jongeren zijn in de literatuur te vinden? De indeling van schooluitvaller in niet-kunners, opstappers en overbelasten is afkomstig van Eimers en Bekhuis 1. Zij definiëren de groep overbelasten als: jongeren (..) voor wie de condities voor een goede schoolloopbaan erg ongunstig zijn ( ) Een herkenbare, door gedrag en events opvallende groep van risicoleerlingen, die aangewezen is op speciale vormen van onderwijs en zorg. De term overbelaste jongeren is breed verspreid door het WRR-rapport vertrouwen in de school 2. Dit rapport pleit ervoor dreigende overbelaste uitvallers duurzame vormen van structuur en verbondenheid te geven en hen zo te behouden voor het onderwijs en maatschappelijke uitval te voorkomen. Dit rapport lag (mede) aan de basis van de huidige regeling voor de plusvoorzieningen. De definitie van overbelaste jongeren gaat uit van een concrete setting, namelijk het onderwijs, waar de jongere zich nog bevindt. Het verschilt in die zin van de breder gebuikte termen probleemjongeren en risicojongeren, zoals recent door NICIS onderscheiden 3 die op meerdere domeinen van toepassing zijn. Een indeling van redenen voor overbelastheid is te vinden in een recent onderzoek van het ROA 4. Uit hun jaarlijkse enquête onder voortijdig schoolverlaters blijken die een aantal type redenen voor hun uitval aan te geven. Vier daarvan raken de problematieken van overbelaste jongeren, zoals gedefinieerd door de WRR. 1 KBA (2006) Vroeg is nog niet voortijdig, naar een nieuwe beleidstheorie voortijdig schoolverlaten. 2 WRR (2009) Vertrouwen in de school, over de uitval van overbelaste jongeren. 3 NICIS (2009) Risicojongeren, een bundeling van inzichten uit onderzoek, beleid en praktijk over een effectieve aanpak. 4 Allen en Meng (2010) voortijdige schoolverlaters, aanleiding en gevolgen, ROA, Maastricht. 17

18 Type Problemen op school Zorgtaken (geestelijke) gezondheid Persoonlijke problemen Reden Problemen op leerwerkplek/stage Problemen met leraren/schoolleiding Problemen met andere leerlingen Zwangerschap Combinatie met zorg kinderen/familie te zwaar Ziekte Psychische problemen Verslavingsproblemen Relatie-/gezinsproblemen In aanraking komen met politie / justitie Projectplannen De plannen van de vier RMC-subregio s voor de vormgeving van de plusvoorzieningen hanteren een aantal verschillende definities voor overbelaste jongeren. Tabel 2.1 Subregio ZHE RZO NWN RDAM Definities doelgroep plannen plusvoorzieningen Definitie (1) leerlingen in de bovenbouw vmbo die dreigen vast te lopen door een opeenstapeling van problemen, (2) leerlingen in de bovenbouw van het vmbo die ongediplomeerd de school moeten verlaten omdat ze twee keer zijn blijven zitten of gezakt zijn en niet terug willen komen en (3) Deelnemers van mbo-2 opleidingen (maar ook andere niveaus) die door een opeenstapeling van problemen (soms al spoedig na de start) afhaken Leerlingen met in het oog vallende gedragsproblemen ( ) Meestal blijkt het gedrag symptomatisch voor problemen op meerdere leefgebieden Jongeren tussen 14 en 23 jaar met gestapelde problematiek die men binnen het onderwijs wil houden Jongeren van 12 tot 23 jaar, die zodanig ernstige problemen ondervinden op het gebied van financiën, gezondheid, huisvesting, sociale omgeving of maatschappelijk functioneren dat zij de onderwijsinstelling zonder diploma dreigen te verlaten. Deze definities wijken soms substantieel af van de nationale en regionale doelgroepdefinities. Dit is deels het gevolg van de beperkte tijd waarin de projectplannen moesten worden opgesteld. Uit de definities wordt ook duidelijk dat scholen en docenten vaak geattendeerd worden op de problemen van jongeren door hun gedragsproblemen. Die werken als indicatie dat een jongere mogelijk met andere problematieken heeft te kampen. Werkdefinitie Op basis van de literatuur en de definities in de vier werkplannen is in overleg met de begeleidingscommissie een werkdefinitie van overbelaste jongeren opgesteld: Overbelaste jongeren zijn onderwijsvolgende jongeren tussen de 12 en 23 jaar die in principe capabel zijn om een startkwalificatie te behalen, maar die problemen op tenminste twee leefgebieden ervaren, waardoor ze het risico lopen op schooluitval. 18

19 Deze werkdefinitie heeft twee functies. Hij maakt het mogelijk om scherper het gesprek aan te gaan over de omvang van de groep. Ten tweede is het een basis voor de vraag in hoeverre betrokkenen de werkdefinitie kunnen en willen hanteren in de evaluatie en monitoring van de plusvoorzieningen. De doelgroep nieuwkomers (nieuwe gevestigd in de regio, afkomstig uit het buitenland) wordt bewust buiten dit onderzoek gehouden, gezien hun specifieke situatie en de beschikbaarheid van specifieke voorzieningen (internationale schakelklassen). 2.2 De doelgroep in de praktijk Welke definities van overbelaste jongeren hanteren instellingen die met en voor de doelgroep werken? In hoeverre wordt de categorie overbelaste jongere gebruikt en herkend in de praktijk en hoe pakt de definiëring van de doelgroep uit? Alle betrokkenen op bestuurlijk niveau die we spraken kennen het begrip overbelaste jongere van het WRR rapport ( Winsemius ). Voordat het WRR rapport uitkwam, werd de term nog niet gebruikt om deze doelgroep aan te duiden. Maar men herkent het beeld en de problematieken uit het rapport goed. Het begrip sluit aan bij een deel van de jongeren waar ze mee te maken hebben. Ook een meerderheid van docenten en begeleiders kent de strekking van het rapport en de term. Ze gebruiken de term zelf echter niet. Veel van hen geven echter aan dat het onderscheid tussen overbelaste jongeren en andere probleemjongeren voor hen een hoog abstract gehalte heeft. Men ziet het als een managersterm, die met name interessant is voor project- en subsidieaanvragen, maar niet zozeer voor hun uitvoeringspraktijk. Daarbij is het in hun dagelijks werk met name lastig om het onderscheid te maken tussen overbelaste jongeren en jongeren die motivatieproblemen hebben (niet-willers). In de toepassing van het begrip overbelaste jongere treden veel verschillen op. Met name de VO-instellingen maken in de praktijk geen onderscheid tussen jongeren naar type problemen. De niet-kunners zitten vaak al in het LWOO, het praktijkonderwijs of in het speciaal onderwijs. Er zijn relatief weinig opstappers uit het voortgezet onderwijs, omdat bijna alle leerlingen nog leerplichtig zijn. Het gaat in eerste instantie vaak om gedragsproblematiek waardoor de jongeren vastlopen in het onderwijs. Vaak blijkt dan bij verdere begeleiding, soms pas veel later, dat daar allerlei factoren en problemen mee samenhangen, dat het gaat om overbelaste jongeren. De scholen willen zich dan ook verbeteren in het zoeken naar de reden achter het gedrag, om dat te kunnen oplossen, zelf of met anderen. Ook in de vakinstellingen kent men de WRR-definitie, maar in de praktijk gebruiken ze een bredere definitie. Ze kijken naar alle jongeren die extra zorg of begeleiding nodig hebben. Het Scheepvaart en Transportcollege hanteert bijvoorbeeld drie deels overlappende criteriasets voor extra zorg: (1) problemen op meerdere leefgebieden (2) leerlingen van niveau 1 of 2 (3) vraaggericht, leerlingen hebben of maken problemen. 19

20 De twee ROC s (Zadkine en Albeda) hanteren op dit moment de volgende indeling van leerlingen: reguliere deelnemers, jongeren die weinig extra zorg nodig hebben, zorgleerlingen jongeren met problemen in één leefgebied; wanneer zij snel en adequate zorg en begeleiding krijgen kan verdere escalatie van problemen voorkomen worden. Overbelasten, jongeren met een opeenstapeling van beperkte vaardigheden en/of chronische sociale en emotionele problemen, met problemen thuis, gebrek aan steun en structuur in de leefomgeving, een lastig temperament, psychische problemen, soms ook delinquentie De gedachte achter deze indeling is dat voor jongeren met problemen op één leefgebied onderwijs doorloopt en de school bij kan dragen aan oplossingen. Als jongeren met meer problematieken te maken hebben, wordt ook het volgen van onderwijs belemmerd en dreigt uitval. Voorheen hanteerden de ROC s de term risicojongeren. Risicojongeren zijn jongeren tussen 12 en 26 jaar die het risico lopen uit te vallen. Die groep wordt nu gesplitst tussen licht, middel en zwaar. Dit onderscheid wordt nog steeds gehanteerd bij het inzetten van extra onderwijs-zorgarrangementen (zie hoofdstuk 5). Lichte variant = risico in 1 van de 8 leefgebieden 1 Midden variant = twee leefgebieden Zware variant = meervoudige en gestapelde problematiek in verschillende leefgebieden Naast het onderwijs geven ook instellingen die de link tussen onderwijs en zorg moeten leggen, zoals het Steunpunt Jongeren NWN, aan dat het hen gaat om jongeren die niet in staat zijn om regulier onderwijs te volgen. Het maakt niet uit of ze 1, 2 of 3 problematieken hebben; het gaat er om dat men het gewone onderwijs niet meer trekt. Zij begeleiden ook jongeren met minder dan twee problematieken en jongeren die niet leerbaar meer zijn of het kwalificatieniveau niet gaan halen. Ook de plusvoorzieningen gericht op de doelgroep overbelaste jongeren - hanteren in de praktijk verschillende definities van overbelaste jongeren of hun doelgroep, die deels afwijken van de projectplannen. Plusvoorziening New Life (regio NWN) hanteert een definitie van overbelaste jongeren met minstens 3 problematieken, die dreigen uit te vallen of net uitgevallen zijn, en die mbo-2 niveau kunnen halen. Op de Zuid-Hollandse Eilanden gaat men in het project 100% praktijk uit van jongeren ouder dan 15 jaar met problemen in twee van de drie milieus: school, gezin, straat. De hoeveelheid en type problematieken zijn voor hen minder van belang. De opvangklas van het Krimpenerwaardcollege (regio RZO) is bedoeld voor alle jongeren die niet meer regulier in de les kunnen meedoen, maar waarbij het een tijdelijke fase is. Volgens Koers VO hebben alle jongeren in de onderwijsopvangvoorzieningen Rotterdam (OOVR) te maken met multi-problematiek en vallen ze dus binnen de doelgroep. 1 Leefgebieden komen in het volgende hoofdstuk uitgebreid aan bod. 20

21 Aanvullend op de officiële definities geven bestuurders, docenten, teamleiders en begeleiders aan dat veel van deze jongeren uit de onderkant van de samenleving komen, uit gezinnen waar al veel problemen zijn. Bij tegenslag zijn ze snel verloren, omdat ze een beperkt netwerk hebben waar ze op kunnen terugvallen. Ze zijn niet in staat zich te redden in de complexe stedelijke samenleving en worden aan hun lot overgelaten. 2.3 Conclusie De doelgroepdefinities in de verschillende projectplannen zijn (bijna) eensgezind dat het gaat om jongeren die nog onderwijsvolgend zijn en dreigen uit te vallen. De gehanteerde definities lopen uiteen waar het gaat om leeftijden, aantal problematieken of de typologie van de problemen. Ook in de praktijk wordt op verschillende manieren invulling gegeven aan het begrip overbelaste jongere. De belangrijkste indicator is dat een leerling of deelnemer dreigt uit te vallen. Dit is een aanleiding voor zowel onderwijsteams als anderen om actie te ondernemen, zonder daarbij in eerste instantie het aantal of type problemen leidend te laten zijn. Slechts enkele projecten maken daarbij een scherp onderscheid tussen overbelaste jongeren en overige zorgleerlingen. 21

22 22

23 3 Aantallen overbelaste jongeren In schooljaar volgden bijna 95 duizend leerlingen uit Regio Rijnmond onderwijs op het voortgezet onderwijs of in het MBO. Hoeveel hiervan zijn overbelast? Dit hoofdstuk zet beschikbare informatie over aantallen overbelaste jongeren op een rij. 3.1 Geen registratie Hoeveel (over)belaste jongeren kent regio Rijnmond? In hoeverre is dit uit te splitsen naar subregio, gemeente, school of opleidingsniveau? Er is tot nu toe geen gedegen overzicht van het aantal overbelaste jongeren in Rijnmond op basis van eenduidige en continue registratie. Een aantal geïnterviewden geeft aan dat de term overbelaste jongere vooral een onderscheid is dat wordt gemaakt door subsidieverstrekkers. Scholen en andere instellingen registreren hun leerlingen niet in deze termen. Ze weten dus niet hoeveel overbelaste jongeren ze in huis hebben, en met welke problematieken die te maken hebben. Daar is een aantal redenen voor. In de praktijk is het lastig per jongere aan te geven of hij of zij overbelast is. Jongeren zijn volgens de geïnterviewden zorgmijders. Ze leggen niet direct al hun problemen open op tafel. Alle betrokkenen geven aan dat leerlingen zich pas open geven als ze persoonlijk vertrouwen hebben gekregen en zelfs dan selectief blijven in wat ze wel en niet vertellen. Daarbij zijn de meeste hulpverleners betrokken bij een deelprobleem. Ten tweede werkt overbelastheid niet voor elke jongeren hetzelfde uit. De ene jongere gaat niet meer naar school bij problemen op één gebied, een andere volgt nog wel school ondanks veel verschillende problemen. Capabel zijn is ook een kwestie van draagkracht versus draaglast: sommige jongeren hebben veel problemen en kunnen daar goed mee omgaan, voor andere jongeren kan één probleem al zorgen voor overbelasting. Men geeft aan dat deze praktijksituatie vaak slecht wordt begrepen door beleidsmakers en onderzoekers die vragen om absolute aantallen of scherpe definities. Ten slotte is overbelastheid geen statisch gegeven. In het leven van jongeren is soms sprake van een glijdende schaal (..) soms van een triggergebeurtenis (..) die het leven ingewikkeld of zwaar maakt. Dus soms zijn jongeren op moment X (nog) niet overbelast, door veranderingen in hun leven op moment Y wel. Sommigen kunnen hun leven weer op de rails krijgen en zonder hulp verder gaan; voor andere blijft gedurende lange tijd persoonlijke aandacht en professionele begeleiding noodzakelijk 1. 1 Quote uit gezamenlijke aanvraag plusvoorzieningen RMC subregio Rotterdam. 23

24 Hierdoor hebben onderwijsinstellingen te maken met stroomcijfers en standcijfers die sterk kunnen fluctueren. Een actueel overzicht vraagt om continue monitoring. 3.2 Inschattingen van aantallen Gezien de discussies en regelingen voor de doelgroep zijn een aantal inschattingen gemaakt van het aantal overbelaste jongeren. Hieronder zetten we deze inschattingen op een rij. Een notitie van de twee ROC s stelt dat 11 duizend van hun deelnemers tot 23 jaar als overbelast zijn te typeren. Er zijn volgens die notitie ook deelnemers die zorg nodig hebben 12. Deze cijfers zijn gebaseerd op de praktijkervaringen van loopbaanbegeleiders, zorgcoördinatoren en enkele onderzoeken naar deelproblematieken. Het is niet duidelijk in hoeverre de genoemde aantallen daadwerkelijk overbelaste jongeren zijn en of dit soort aantallen jongeren zich ook met een zorgvraag tot de opleidingen wenden. Zadkine geeft in een gesprek aan dat eigenlijk alle jongeren op het ROC risicojongeren zijn, maar dat veel van hen sinds hun kindertijd hebben leren omgaan met risico s. Ze combineren het leven in drie hele verschillende werelden (school, straat en thuis). Echter als er dan iets fout gaat, kan ineens hun hele opgebouwde leven instorten. Vanuit Koers VO schat men in dat er binnen het gebied van het samenwerkingsverband zo n 600 overbelaste jongeren op het VO zitten. Koers VO is het grootste samenwerkingsverband in de regio, van de andere samenwerkingsverbanden in de regio zijn geen gegevens gevraagd. Tabel 3.1 Aantallen leerlingen, overbelasten en uitval MBO totaal VO totaal Leerlingen tot 23 jaar uit regio Rijnmond naar onderwijssoort Studenten ROC's tot 23 jaar Leerlingen VO binnen Koers VO Inschatting overbelasten % 600 2% Leerlingen met onderwijszorg-arrangement of in OOVR % 300 1% Aantal schooluitvallers % 960 1,5% In de eerste rij staat het aantal jongeren tot 23 jaar dat woont in de regio Rijnmond, uitgesplitst naar schoolsoort. De rij daaronder betreft het aantal jongeren tot 23 jaar dat op de twee ROC s zit of dat op een school voor VO zit die is aangesloten bij het samenwerkingsverband Koers VO. 12 Bron voor leerlingaantallen en inschatting aantal overbelaste jongeren is Kathmann, C en I. Mulder (2010) Korte lijnen, snelle acties. 13 Bron voor aantal deelnemers / leerlingen en aantal uitvallers zijn de cijfers van OCW voor RMC regio 29 in schooljaar

25 Daarna is gekeken naar de inschattingen door de instellingen zelf over het aantal overbelaste jongeren en het aantal jongeren dat daadwerkelijk begeleiding krijgt. Voor het MBO hebben we als indicator het aantal jongeren dat onder een onderwijszorg-arrangement valt genomen. Dit is de grootste groep die een vorm van zorg-begeleiding krijgt binnen de ROC s. Voor de VO groep is het gemiddeld aantal jongeren per jaar in de onderwijsopvangvoorzieningen (OOVR) genomen. Binnen het MBO zijn er daarbij sterke verschillen tussen niveaus in de schatting van het aantal overbelasten en in daadwerkelijke uitval, zoals tabel 3.2 laat zien. Tabel 3.2 Overbelasten en uitvallers MBO naar niveau MBO1 MBO2 MBO3 MBO4 Leerlingen tot 23 jaar binnen regio Rijnmond naar onderwijssoort Studenten ROC's tot 23 jaar Inschatting overbelasten % % % % Leerlingen met % % % 746 6% Onderwijszorg-arrangement Aantal schooluitvallers % % 546 7% 740 6% Deze inschatting komt overeen met de inschatting van een docententeam van hun leerlingpopulatie op een niveau 1-opleiding: Er zit geen leerling bij die zowel een normaal zelfbeeld als een stabiele thuissituatie heeft. In totaal zitten er in de twee niveau 1 klassen maar 3 leerlingen die een stabiele thuissituatie hebben. De rest kent problemen, bv met criminele toestanden waar ze in mee getrokken worden, zijn slachtoffer loverboys of iets anders. De situaties zijn heel gevarieerd. Een kanttekening is dat de cijfers van de onderwijsinstellingen alle ingeschreven jongeren betreft, terwijl de populatie uitgaat van alle in Rijnmond woonachtige VO en MBO leerlingen van 12 tot 23. Een deel hiervan, met name in het MBO, volgt echter onderwijs buiten de regio, zoals ook een deel van de scholieren en deelnemers in de regio van buiten Rijnmond komt. We weten dat van alle jongeren tussen 12 en 23 uit de gemeente Rotterdam die naar het MBO gaan, 82% (oktober 2010 waren dat ruim jongeren) een opleiding volgt aan een van de twee grote ROC s. Slechts 7,5% van de Rotterdamse MBO deelnemers volgt onderwijs aan een instelling buiten de eigen regio. Om de regiofunctie van de twee grote ROC s in kaart te brengen, hebben we de woongemeente of subregio bepaald voor schooljaar

26 Tabel 3.3 Herkomst deelnemers ROC's (schooljaar ) Zadkine Albeda n % n % Rotterdam % % Zuid-Hollandse Eilanden % % Rijnmond Zuid en Oost % % Nieuwe Waterweg Noord % % Buiten regio Rijnmond % % Totaal % % Bron: gegevens DUO, bewerking RvB De vakinstellingen en AOC s hebben geen (gepubliceerde) inschatting gemaakt van het aantal overbelaste jongeren. Het STC kent een kleine studenten, waarvan vmbo ers. Het Grafisch Lyceum Rotterdam (GLR) is met deelnemers en 300 vmbo ers bijna even groot als het STC. Het Hout en Meubileringscollege (HMC) is kleiner (ongeveer 1000 leerlingen). In de twee subregio s NWN en ZHE heeft men op basis van de ervaringen met de doelgroep en bestaande registraties een schatting gemaakt van het aantal overbelaste jongeren in de eigen subregio. Voor de regio NWN gaat men uit van ongeveer 600 jongeren in de leeftijdsgroep van 12 tot 23 jaar die gebruik kunnen gaan maken van een plusvoorziening. Op de Zuid-Hollandse Eilanden gaat het om 450 overbelaste jongeren. Dit aantal is vrij gedetailleerd bepaald op basis van persoonlijke kennis door de zorgcoördinatoren van de regionale Zadkine-vestiging en die van het VO. Het gaat in praktijk om jongeren met wie er minstens tweemaal in voorgaande jaren een mislukte interventie is gedaan. Het zijn jongeren met een flink dossier bij de ZAT-coördinator. Er zitten slechts een paar leerlingen tussen die op niveau 1 of AKA zitten en die zodoende geen directe lijn naar startkwalificatie hebben. Voor de subregio s Rotterdam en RZO zijn geen aparte schattingen gemaakt van het aantal overbelaste jongeren. Verschil MBO en VO De beschikbare schattingen van het aantal overbelaste jongeren zijn voor het MBO veel hoger dan voor het VO. Binnen het MBO zijn volgens deze inschatting ook drie maal meer overbelasten dan het aantal jaarlijkse uitvallers. De inschatting van het VO is dat het aantal overbelasten ongeveer gelijk is aan het aantal uitvallers. Voor dit grote verschil tussen de inschattingen van het aantal overbelaste jongeren in het VO en het MBO zijn een aantal verklaringen mogelijk: Er is deels sprake van een niveauverschil. Het VO beslaat de volle breedte van een aantal jaarcohorten. In het MBO zitten weinig jongeren met een HAVO of VWO vooropleiding, een groep die relatief weinig te maken heeft met uitval en overbelastheid. Met sommige problemen krijgen jongeren pas op latere leeftijd te maken. Als voorbeeld is psychiatrische problematiek genoemd, die zich met name bij 17 tot 20 jarigen manifesteert. De vraag is of dit het hele verschil tussen VO en MBO verklaart, andere pro- 26

27 blematieken (achtergrond, gezin, gezondheid) zouden in principe gelijk moeten zijn over alle leeftijden heen. Een ander voorbeeld is de duidelijke groep van tienermoeders, iets wat meer in het MBO speelt dan in het VO. Tienermoeders hebben naast hun gezinssituatie vaak te kampen met financiële problemen en vallen in de praktijk zeker onder de categorie overbelaste jongeren. We zijn ze bij alle opleidingen en voorzieningen in het MBO tegengekomen. Tot slot hebben we gezien dat de term van overbelaste jongeren er vooral een is die geassocieerd is met subsidieverstrekkers. Die subsidieverstrekkers zijn voor het MBO waarschijnlijk wat nadrukkelijker aanwezig dan voor het VO. Dat maakt het ook waarschijnlijker dat deze jongeren vooral in het mbo herkend en benoemd worden. 3.3 Conclusie In hoeverre zijn alle (over)belaste jongeren in beeld of in begeleiding, en bij welke instellingen? Dit hoofdstuk begon met de observatie dat instellingen niet weten hoeveel van hun leerlingen of studenten overbelast zijn. Ze registreren dit niet. Men kan het aantal jongeren in begeleiding vaak wel aangeven. Onderwijsinstellingen weten meestal hoeveel leerlingen worden besproken in zorgadviesteams, hoeveel deelnemers gebruik maken van specifieke voorzieningen als schoolmaatschappelijk werk, op consult komen bij sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, of gebruik maken van woonvoorzieningen of specifieke trainingen. Het is ook bekend hoeveel leerlingen vanuit het voortgezet onderwijs instromen naar onderwijsopvangvoorzieningen of gebruik maken van leerlinggebonden financiering. Echter, het leerlingvolgsysteem op de ROC s is niet gekoppeld aan het administratiesysteem van bijvoorbeeld het schoolmaatschappelijk werk. Hier wordt aan gewerkt, maar men verwacht dat deze koppeling de komende jaren nog niet gemaakt kan worden. Ook is niet structureel bekend op onderwijsinstellingen welke jongeren al in trajecten van bijvoorbeeld bureau jeugdzorg zitten. Maar ook als alle jongeren die een vorm van zorg of begeleiding ontvangen wel bekend zijn bij een instelling, is de vraag in hoeverre daarmee alle overbelaste jongeren zorg ontvangen, nog niet te beantwoorden. Vanuit het onderwijs komt de vraag of men moet willen weten hoeveel jongeren exact met welke problemen kampen of overbelast zijn. Zolang er geen oplossingen zijn voor specifieke problemen (trajecten, begeleiding, programma s, interventies) leidt het inventariseren van problematieken slechts tot valse verwachtingen bij de jongeren. Men vindt het meer reëel om te zorgen dat er een goed hulpaanbod beschikbaar is in de praktijk voor alle jongeren. Dan kan men vervolgens de jongeren registeren die daar gebruik van maken. 27