Eindrapport Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Eindrapport Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen"

Transcriptie

1 Eindrapport Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen Programme Office Elektrische Voertuigen

2

3 1 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL... 1 VOORWOORD VAN DE REDACTIE... 5 DOELSTELLING VAN DIT DOCUMENT... 6 INLEIDING: HET DOEL VAN DE PROEFTUIN... 8 DE VIJF PROEFTUINPLATFORMEN HEBBEN ELK EEN EIGEN FOCUS COÖRDINATOREN VAN DE VIJF PROEFTUINPLATFORMEN DEELNEMENDE BEDRIJVEN IN DE VIJF PROEFTUINPLATFORMEN (WAARONDER EEN DERDE KMO S) LOKALE BESTUREN DIE DEELNAMEN ALS PLATFORMPARTNER ONDERZOEKSINSTELLINGEN EN UNIVERSITEITEN DIE RECHTSTREEKS BETROKKEN WAREN IN DE PROEFTUIN DE PLATFORMCOÖRDINATOREN HADDEN ELK EEN EIGEN MOTIVATIE OM DEEL TE NEMEN AAN DE PROEFTUIN DE OVERKOEPELENDE PROJECTSTRUCTUUR VAN DE PROEFTUIN DE MARKTONTWIKKELING TIJDENS DE PROEFTUIN DE EUROPESE LIDSTATEN STELDEN AMBITIEUZE DOELSTELLINGEN VOOROP ELEKTRIFICATIE VAN VERVOER ZET ZICH DOOR BIJ VERSCHILLENDE VERVOERSMIDDELEN SINDS 2011 WERDEN MEER DAN 20 NIEUWE MODELLEN ELEKTRISCHE PERSONEN EN BESTELWAGENS GEÏNTRODUCEERD OP DE BELGISCHE MARKT BELGIË IS ÉÉN VAN DE KOPLOPERS OP HET VLAK VAN ELEKTRIFICATIE VAN FIETSEN DE LIJN VERGROENT HAAR BUS VLOOT OOK ANDERE VOERTUIGTECHNOLOGIEËN WORDEN VERDER ONTWIKKELD EN GECOMMERCIALISEERD IN VLAANDEREN WERDEN MEER DAN TIEN LAADINFRASTRUCTUUR OPERATOREN ACTIEF OOK HET CONTACTLOOS, INDUCTIEF LADEN WORDT GEDEMONSTREERD INTERNATIONALE AFSPRAKEN OVER STANDAARDISATIE EN NORMALISATIE VAN DE LAADINFRASTRUCTUUR OP 17 NOVEMBER 2014 TRAD DE NIEUWE EU RICHTLIJN BETREFFENDE DE UITROL VAN INFRASTRUCTUUR VOOR ALTERNATIEVE BRANDSTOFFEN IN WERKING TRANSITIE NAAR EEN NIEUW MOBILITEITSSYSTEEM HET BELANG VAN EEN DUIDELIJKE VISIE BIJ EEN MAATSCHAPPELIJKE TRANSITIE MOBILITEIT: EEN AFGELEIDE OF EEN BASISBEHOEFTE? DE ROL VAN INNOVATIE EN TECHNOLOGISCHE VERNIEUWING IN TOEKOMSTVERKENNINGEN TOEKOMSTVERKENNINGEN: FORECASTING OF BACKCASTING TRANSPORTTECHNOLOGIEËN VERSUS MOBILITEITSSYSTEMEN ALS LEIDEND PRINCIPE BIJ TOEKOMSTVERKENNINGEN INDICATOREN VOOR DUURZAME MOBILITEIT HOE DUURZAAM IS DE NIEUWE TECHNOLOGIE? HET TOEKOMSTIGE MOBILITEITSSYSTEEM ZAL ER FUNDAMENTEEL ANDERS UITZIEN HET TOEKOMSTIGE MOBILITEITSSYSTEEM CREËERT OPPORTUNITEITEN VOOR NIEUWE BUSINESSMODELLEN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN ZIJN OOK EEN SLEUTEL VOOR DE UITBOUW VAN EEN NIEUW, SLIM ENERGIESYSTEEM EEN RITS VAN MOGELIJKE ONDERSTEUNENDE MAATREGELEN HET POTENTIEEL VAN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR VLAANDEREN... 47

4 2 DE BELEIDSAANBEVELINGEN VAN DE SECTOR WERDEN IN 2013 GEBUNDELD IN EEN POSITION PAPER OOK BUITENLANDSE OVERHEDEN ZETTEN IN OP EEN MIX VAN BELEIDSMAATREGELEN ZEVEN PRIORITAIRE ACTIES EEN GECOÖRDINEERDE AANPAK OVER ALLE BELEIDSDOMEINEN HEEN IS DE KRITIEKE SUCCESFACTOR VOOR HET WELSLAGEN VAN ELEKTRISCHE MOBILITEIT IN VLAANDEREN DE INFRASTRUCTUUR IN DE PROEFTUIN LAADINFRASTRUCTUUR IN DE PROEFTUIN: DE CIJFERS ER BESTAAN VERSCHILLENDE LAADSYSTEMEN IN DE PROEFTUIN WERDEN 17 VERSCHILLENDE TYPES LAADPALEN EN ENKELE SNELLAADSTATIONS GETEST Wallbox oplossingen voor privaat of semi-publiek gebruik Laadpalen met communicatietechnologie voor publiek gebruik Olympus: slimme laadoplossingen in stations EVA-laadeilanden voor gecombineerd laden van fietsen, scooters en wagens imove plaatst publieke laadpalen in Antwerpen Snellaadstations bij EVA en imove Laadinfrastructuur voor elektrische deelfietsen Publieke laadinfrastructuur voor private elektrische tweewielers Laadinfrastructuur gecombineerd met een microgrid ELEKTRISCHE VOERTUIGEN IN DE PROEFTUIN: DE CIJFERS IN TOTAAL WERDEN MEER DAN 280 PERSONENWAGENS EN BESTELWAGENS GETEST (40 TYPES/MODELJAREN) EVTECLAB ONTWIKKELT EN BOUWT ZELF ELEKTRISCHE BESTELWAGENS, BUSSEN EN VRACHTWAGENS IN DE PROEFTUIN WORDEN OOK MEER DAN HONDERD ELEKTRISCHE TWEEWIELERS GETEST DE SELECTIE VAN DE TESTPOPULATIE: PROEF(TUIN)KONIJNEN GEZOCHT! HET GEBRUIK VAN DE PROEFTUINVLOOT DE ONDERZOEKS- EN INNOVATIEPROJECTEN OVERZICHT VAN DE PROJECTEN PROEFTUINPROJECTEN IN DE KIJKER PROJECTEN MET BETREKKING TOT VOERTUIGEN, VOERTUIGCOMPONENTEN EN DATALOGGING Ontwikkeling van een diagnostic tool voor zwaar elektrisch vervoer Research for a full electrical public transport bus with competitive TCO Real-life range estimation for electric vehicles, based on innovative predictive power consumption algorithms E-City Truck: bouw elektrische marktwagen/vuilniswagen PROJECTEN MET BETREKKING TOT BATTERIJEN EN ENERGIEOPSLAG IN HET VOERTUIG Batterijonderzoek BATTLE: Battery Modelling of Lithium chemistries based on an Eclectic approach PROJECTEN MET BETREKKING TOT DE INPLANTING, INSTALLATIE EN INTEROPERABILITEIT VAN LAADINFRASTRUCTUUR.. 96 OptiGRID Thuis Elektrisch Opladen (THEO) Touring : Laden onderweg e-mobility NSR Open service platform ter ondersteuning van interoperabiliteit van de laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen Evora PROJECTEN M.B.T. VERPLAATSINGSGEDRAG EN DE MAATSCHAPPELIJKE TRANSITIE NAAR ELEKTRISCHE MOBILITEIT

5 3 Elektrische voertuigen in Vlaanderen: het belang van perceptie en ervaring op het huidige en toekomstig verplaatsing- en aankoopgedrag LVMEB rijdt elektrisch PROJECTEN MET BETREKKING TOT SMART CHARGING, GRID INTEGRATIE EN ENERGIEDIENSTEN Smart Charging Linear (Local Intelligent Networks and Energy Active Regions) Fluedo: een project van Mondo vzw Impact van EV charging in een kantoorgebouw met DER Electric vehicles as aggregated flexible load used to balance the national portfolio of a leading Energy Supplier PROJECTEN MET BETREKKING TOT MOBILITEITSDIENSTEN - MOBILITEITSBUDGET Olympus Mobile APP EVBoost DIVERSE EXTERNE PROJECTEN MET EEN LINK MET DE VLAAMSE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN DE ACTIVITEITEN IN DE PROEFTUIN DE PROEFTUIN ALS DRAAISCHIJF VOOR KENNISUITWISSELING TUSSEN VERSCHILLENDE ACTOREN DE ACTIVITEITEN IN INZICHTEN EN LESSONS LEARNED NA DRIE JAAR PROEFTUINERVARING DOCTORATEN EN PUBLICATIES IN VERBAND MET ELEKTRISCHE MOBILITEIT INZICHTEN NA HET TESTEN VAN DE VOERTUIGEN INZICHTEN NA HET TESTEN VAN ZELFGEBOUWDE ELEKTRISCHE VOERTUIGEN EN HUN COMPONENTEN INZICHTEN NA HET TESTEN VAN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN EN DE ERVARINGEN VAN DE TESTPOPULATIE Ervaring met het opzetten van de datamonitoring en de bevraging van de testpopulatie Ervaringen met elektrische personenwagens bij gezinnen Ervaringen met elektrische poolwagens, bedrijfswagens en deelvoertuigen INZICHTEN MET BETREKKING TOT DE ENERGIE EFFICIËNTIE VAN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN INZICHTEN NA HET TESTEN VAN DE LAADINFRASTRUCTUUR ER ZAL LAADINFRASTRUCTUUR MOETEN KOMEN DIE IS AFGESTEMD OP DE VERSCHILLENDE USE CASES UITROL PUBLIEKE LAADINFRASTRUCTUUR VERGT NAUWE SAMENWERKING TUSSEN PRIVATE & PUBLIEKE ACTOREN TOEGANKELIJKHEID VAN LAADLOCATIES IS EEN MEERDUIDIG BEGRIP INTEROPERABILITEIT VAN DE LAADINFRASTRUCTUUR BIJ DE PLAATSING VAN PUBLIEKE LAADINFRASTRUCTUUR IS OOK DE VEILIGHEID VAN BELANG Veiligheid op elektrisch vlak Veiligheid van de passanten op en rond de laadplaats INZICHTEN NA HET TESTEN VAN DE ENERGIEDIENSTEN INZICHTEN NA HET TESTEN VAN DE MOBILITEITSDIENSTEN EERSTE ERVARINGEN MET ELEKTRISCHE DEELFIETSEN LEVEREN NIEUWE INZICHTEN OVER DE TECHNISCHE EN BEDRIJFSECONOMISCHE UITDAGINGEN VAN DEELSYSTEMEN ELEKTRISCHE BESTELWAGENS EN TRUCKS ZIJN UITGETEST IN INNOVATIEVE CONCEPTEN VOOR STADSDISTRIBUTIE PROEFTUIN BUNDELT LEERERVARINGEN IN HANDLEIDINGEN EN STARTERSGIDS INZICHTEN MET BETREKKING TOT DE OPERATIONELE WERKING VAN DE PROEFTUIN PROJECTSTRUCTUUR EN TIMING VAN DE PROEFTUIN DATAMONITORING AANSTURING EN COÖRDINATIE VAN DE PROEFTUINPLATFORMEN ROL VAN EEN PROGRAMME OFFICE BIJ DE INHOUDELIJKE OPVOLGING DE PROEFTUIN ALS BELEIDSINSTRUMENT VOOR INNOVATIE

6 4 BENCHMARK VAN DE VLAAMSE PROEFTUIN MET VERGELIJKBARE INITIATIEVEN IN HET BUITENLAND - DOELSTELLING. 166 BENCHMARK MET DE PROEFTUIN ELEKTRISCHE MOBILITEIT IN BADEN-WÜRTTEMBERG Omkadering en governance Vaststelling 1: Duitse proeftuinen vormen een onderdeel van een ruimer nationaal georkestreerd programma om elektrische mobiliteit te stimuleren Vaststelling 2: voor de coördinatie van initiatieven en acties rond elektrische mobiliteit wordt in het buitenland gewerkt met nationale adviesorganen en task forces met sectorvertegenwoordiging Vaststelling 3: in Baden-Württemberg worden de proeftuinen beheerd door een hiertoe speciaal opgericht agentschap Vaststelling 4: het Agentschap e-mobil BW in Baden-Württemberg kent een multidisciplinaire governance structuur met sterke publieke vertegenwoordiging Subsidiëring en projecten Vaststelling 5: in Baden-Württemberg wordt gewerkt met vooraf geoormerkte budgetten vanuit verschillende beleidsdomeinen voor de financiering van onderzoeks- en innovatieprojecten Vaststelling 6: in Duitsland worden projecten in de proeftuin geïnitieerd via wedstrijdoproepen Samenwerking en kennisoverdracht tussen proeftuinplatformen Datamonitoring en wetenschappelijke omkadering Vaststelling 7: in Duitsland is er op elk niveau in de proeftuin een kennispartner aangesteld die instaat voor de onderzoekscoördinatie Vaststelling 8: datamonitoring vormt in elke proeftuin een aandachtspunt ERVARINGEN UIT DE NEDERLANDSE PROEFTUINEN De Nederlandse proeftuinprojecten zijn vergelijkbaar in scope met de Vlaamse Marktstimuli geven in Nederland de markt van elektrische voertuigen een krachtige boost DE WAARDEKETEN ELEKTRISCHE MOBILITEIT DE TRANSITIE VAN HET MOBILITEITSSYSTEEM ALS BASIS VOOR DE POTENTIEELBEPALING : DE ELEKTRISCHE AANDRIJFLIJN WORDT DE DUURSTE COMPONENT EN IS EEN DRIVER VOOR STRATEGISCHE VERANDERING IN DE AUTOMOBIEL INDUSTRIE : SYSTEEMINTEGRATIE WORDT NAAST ASSEMBLAGE EEN KERNPROCES : ELEKTRISCHE VOERTUIGEN WORDEN MODULAIR GEBOUWD : MOBILITEIT AS A SERVICE : DE EVOLUTIE NAAR MOBILITEITSDIENSTEN : ELEKTRICITEIT WORDT DECENTRAAL AANGEBODEN DOOR LAADPLAATSAANBIEDERS : CONSUMENTEN WORDEN PRO-SUMERS : LAADDIENSTAANBIEDERS EN LAADNETWERKOPERATOREN BIEDEN (SEMI) PUBLIEKE LAADOPLOSSINGEN : NIEUWE VALUE ADDED SERVICES ZOALS RESERVATIE EN WIFI VOOR LAADPLAATSEN : ELEKTRISCHE WAGENS AGEREN ALS ENERGIEBUFFER IN EEN SMART GRID : BATTERIJRECYCLAGE EN SECOND LIFE BATTERIJEN BIEDEN OPPORTUNITEITEN ECONOMISCH POTENTIEEL VAN ELEKTRISCHE MOBILITEIT VOOR EEN REGIO BIBLIOGRAFIE OVERZICHT VAN FIGUREN

7 5 Voorwoord van de redactie Gedurende drie jaar mochten we met veel goesting werken aan de ondersteuning van het open innovatieplatform Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen. Deze coördinatieopdracht resulteerde in honderden nieuwe contacten met mensen uit heel diverse sectoren. Mensen die helemaal niet of soms juist heel hard geloven in elektrische mobiliteit. Mensen die ons inspireerden om op zoek te gaan naar informatie in binnen- en buitenland, om na te denken over pragmatische oplossingen voor allerhand praktische problemen en die ons één ding leerden: een transitie pak je niet alleen aan! Tijdens één van onze introductiesessies in 2011 bij Smart Grids Flanders vroeg iemand uit het publiek wat de belangrijkste kritieke succesfactor zou zijn voor de slagen van de proeftuin. Was het het aanbod van elektrische voertuigen die toen nog niet zo ruim voorhanden waren op de markt, of was het eerder het gebrek aan publieke laadinfrastructuur op dat moment? Of beide.. de kip en het ei? Ons antwoord was toen: De mens is de kritieke succesfactor van de proeftuin. Enkel de werknemers van bedrijven en onderzoeksinstellingen die innovaties en projectideeën creëren en de duizenden testpersonen die deze oplossingen testen en er feedback over moeten geven, kunnen de proeftuin maken of kraken. Uiteindelijk zijn wij als eindgebruiker ook diegene die mee beslist welke innovaties effectief de markt zullen halen. Na drie jaar blijkt dit ook het juiste antwoord te zijn. Een proeftuin is proberen, met vallen en opstaan. Denken, overleggen, overwegen, volharden. Oriënteren en heroriënteren. Elkaar inspireren. In drie jaar tijd groeiden onze databanken aan met honderden vragen, contacten, studies en inzichten. Eind 2014 kwam de proeftuin tot een einde. Wij hebben gepoogd in dit document onze informatie en opgebouwde kennis te bundelen als een nalatenschap voor wie morgen verder timmert aan de weg van elektrische mobiliteit. Voor diegenen die de talrijke projectideeën, die in drie jaar tijd niet allemaal konden worden uitgevoerd, verder willen zetten. Voor de moedige ondernemers die verder willen co-creëren, innoveren en experimenteren en die door de grootschalige introductie van elektrische mobiliteit, naast de maatschappelijke voordelen, zullen zorgen voor een economische groei in Vlaanderen. Bij deze, dank aan u allen voor het enthousiasme, de boeiende discussies en talrijke overlegmomenten en de input voor dit document. Wij hebben de proeftuin met hart en ziel begeleid en wensen u van harte veel succes in de wereld van elektrische mobiliteit. De wereld van morgen! Carlo Mol Inge Cools

8 6 Doelstelling van dit document In de eerste hoofdstukken wordt inleidend een overzicht gegeven van het bredere kader en de context waarbinnen de Vlaamse proeftuin in 2011 werd opgestart. Omdat de wereld van elektrische mobiliteit zeer snel evolueert is ook de markt van voertuigen, laadinfrastructuur en diensten rond elektrische mobiliteit sinds 2011 sterk veranderd. We trachten de lezer mee te nemen in deze ruimere, wereldwijde transitie. Daarnaast geeft het document geeft uiteraard ook een overzicht van de infrastructuur, de projecten en andere activiteiten binnen de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen. Tijdens de proeftuinwerking werd snel duidelijk dat elektrische mobiliteit zeer veel uiteenlopende facetten omvat, die vaak intensief, intersectoraal overleg vergen. Daarom werden verschillende werkgroepen opgestart met een brede vertegenwoordiging van de industrie en de onderzoeksinstellingen. Dit overleg leidde o.a. tot nieuwe inzichten over de werking van proeftuinen als beleidsinstrument om innovatie te Programme Office Elektrische Voertuigen Boeretang Mol stimuleren en over het economisch potentieel voor Vlaanderen van de nieuwe waardeketen die stilaan vorm krijgt in het kader van elektrische mobiliteit. Het werd ook duidelijk welke beleidsmaatregelen nodig zijn in andere beleidsdomeinen dan innovatie om elektrische mobiliteit te doen slagen in onze regio. Deze inzichten zijn niet enkel gebaseerd op intensief overleg binnen de sector maar ook gestaafd door wetenschappelijk onderzoek en door deelname aan verschillende Europese initiatieven en kennisuitwisseling met buitenlandse proeftuinen. De gedetailleerde resultaten van de onderzoeksprojecten die werden opgestart worden gerapporteerd door de bedrijven en onderzoeksinstellingen in kwestie in papers, presentaties of persberichten. Dit rapport omvat geen gedetailleerde onderzoeksresultaten van projecten maar tracht eerder een overkoepelend, integrerend overzicht te geven van de globale resultaten. Kortom, op drie jaar tijd werd veel kennis vergaard over heel diverse aspecten van elektrische mobiliteit. Dit document bevat dan ook heel uiteenlopende thema s. Daarom is het eindrapport modulair opgebouwd.

9 7 Elke module kan op zich worden gelezen en geeft informatie over een bepaald thema: Module 1: Het algemene kader en de context van de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen Marktontwikkeling elektrische mobiliteit tijdens de proeftuin Transitie naar een nieuw mobiliteitssysteem Module 2: Opzet van de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen De infrastructuur in de proeftuin: voertuigen, laadinfrastructuur, selectie van de testpopulatie De onderzoeks- en innovatieprojecten : globaal overzicht en projectfiches De activiteiten in de proeftuin in 2014 Module 3: Inzichten en lessons learned na drie jaar proeftuinervaring Inzichten rond voertuigen, laadinfrastructuur, energiediensten en mobiliteitsdiensten Inzichten m.b.t. de operationele werking van de proeftuin De proeftuin als beleidsinstrument voor innovatie Benchmark met andere proeftuinen Module 4: Valorisatie die verder reikt dan de proeftuin Waardeketen elektrische mobiliteit De tekst wordt geïllustreerd met foto s uit de proeftuin (indien niet, wordt de bron vermeld).

10 8 Inleiding: het doel van de proeftuin De Vlaamse proeftuin Elektrische Voertuigen is een gestructureerde testomgeving waarin bedrijven of organisaties innovatieve technologieën, producten, diensten en concepten kunnen testen. Ze maken daarbij gebruik van een representatieve groep van individuen (of organisaties), die als testers worden ingezet in hun eigen leef- en werkomgeving. Het doel is om de innovatie bij te sturen en/of te versnellen en/of om toekomstige noden te capteren en zo innovatie uit te lokken en/of het gebruik van elektrische voertuigen te stimuleren. Dit was de tekst die IWT eind december 2010 opnam in een oproep voor platformvoorstellen. Het idee voor het opzetten van zulke testomgeving was een beslissing van de toenmalige Vlaamse regering, op voorstel van de toenmalige minister voor innovatie. Als antwoord op deze oproep dienden een twintigtal consortia een voorstel in voor de oprichting van een zogenaamd proeftuinplatform. Een proeftuinplatform is het geheel van testinfrastructuur dat nodig is om de innovaties real life te kunnen testen. Het gaat daarbij om voertuigen en laadinfrastructuur maar ook om de benodigde ICT systemen en het platformmanagement. Uit een twintigtal voorstellen selecteerde de Vlaamse overheid vijf platformen. Zij kregen dan ook effectief IWT-steun gedurende een periode van drie jaar. Elk van de vijf platformen had een andere startdatum. Initieel was de looptijd van elk platform 3 jaren (periode ) waardoor elk platform ook een andere einddatum had. In 2014 werd de einddatum voor de vijf platformen gelijkgesteld op Enkel EVTecLab kreeg nog een verlenging tot omdat een deelproject van EVTecLab in het voorjaar van 2015 zal worden opgeleverd. De steun aan de platformen (16,25 m op een totaal budget van meer dan 27 m ) diende voor het opzetten en in stand houden van de infrastructuur en de algemene werking van het proeftuinplatform. Het uittesten van de specifieke innovatieve producten, diensten of concepten via concrete onderzoeks- en innovatieprojecten moest gefinancierd worden door de bedrijven zelf en valt buiten de hierboven vermelde budgetten. De proeftuinpartners die deel uitmaakten van de vijf platformen konden daarvoor wel beroep doen op bestaande steunkanalen, zoals bijvoorbeeld een IWT O&O-bedrijfsproject. Daarnaast bestond ook de mogelijkheid dat derden, die niet behoorden tot de initiële proeftuinpartners, een onderzoek- of innovatieproject opstarten dat gebruik maakt van infrastructuur of data uit de proeftuin. Zulke derden worden ook wel de gebruikers van de proeftuin genoemd. De proeftuinplatformen werd expliciet gevraagd hun infrastructuur en kennis op een open manier aan te bieden aan bedrijven en onderzoeksinstellingen buiten de proeftuin. Dit gebeurde concreet via vele bilaterale contacten, maar ook door de inrichting van een aantal gebruikersgroepen. Dit zijn evenementen waarop de platformen aan de buitenwereld bekend maakten welke infrastructuur en data ze ter beschikking hadden voor verder onderzoek. Het eerste werkingsjaar van de proeftuin stond vooral in het teken van de aanschaf, bouw en installatie van de voertuigen en de laadinfrastructuur. Ook de selectie van de testpopulatie was een belangrijke activiteit. Tijdens het tweede jaar werden de onderzoeks-en innovatieprojecten opgestart en werden de eerste resultaten gepresenteerd aan de gebruikersgroepen van elk platform. Deze projecten en evenementen werden tijdens het derde jaar van de proeftuin verdergezet. In december 2014 vond het slotevent van de proeftuin plaats waar een aantal resultaten en inzichten werden

11 9 gepresenteerd aan 150 geïnteresseerde deelnemers uit de industrie en onderzoekswereld (uit binnen- en buitenland) en van de overheid in Vlaanderen. Op 31 december 2014 beëindigen vier van de vijf platformen hun werking. Ook het Programme Office dat instond voor de inhoudelijke coördinatie van de proeftuinplatformen rondt haar werkzaamheden af. Eén proeftuinplatform, EVTecLab zal de eerste helft van 2015 nog verder werken aan de operationalisering van de elektrische bussen die inductief (draadloos) kunnen laden in Brugge. Dit gebeurt nog binnen het kader van de Vlaamse proeftuin. Daarnaast zijn er ook nog tal van onderzoeksprojecten die tijdens de proeftuin werden opgestart en ook in 2015 of zelfs daarna zullen worden verdergezet. De Vlaamse proeftuin elektrische voertuigen is in feite de tweede proeftuin die de Vlaamse Overheid opstartte. De proeftuin elektrische voertuigen werd voorafgegaan door ICT living labs. Deze living labs hadden tot doel nieuwe mediatoepassingen uit te testen in de Vlaamse huiskamer. De Vlaamse proeftuin elektrische voertuigen was in vergelijking met de ICT living labs veel meer gedistribueerd, doordat door duizenden gebruikers, honderden voertuigen werden gebruikt voor hun dagdagelijkse verplaatsingen. Het werkingsgebied van deze proeftuin was dus zelfs niet enkel beperkt tot het grondgebied van het Vlaamse Gewest. Tijdens de looptijd van de proeftuin elektrische voertuigen werd ook de proeftuin zorg rond zorginnovatie opgestart. Het Programme Office wisselde dan ook eerste ervaringen uit over de proeftuinwerking met deze proeftuin. In 2014 werd een vierde proeftuin gelanceerd rond energiezuinige renovaties van gebouwen. Figuur 1: overzicht van de verschillende proeftuinen die de Vlaamse Overheid heeft opgestart Bron: presentatie IWT tijdens het slotevent van de Vlaamse proeftuin op 1 december 2014

12 10 De vijf proeftuinplatformen hebben elk een eigen focus De vijf proeftuinplatformen in de proeftuin elektrische voertuigen hebben elk een eigen infrastructuur uitgerold in functie van de onderzoeks- en innovatiedoelstellingen die zij bij de opstart beoogden. Het gaat daarbij zowel over de innovaties op het vlak van voertuigen (zowel elektrische fietsen, scooters, personenwagens, bestelwagens, utilitaire voertuigen, trucks en bussen) als op het vlak van laadinfrastructuur (normaal laden, snelladen en inductief laden in verschillende gebruikssituaties: thuisladen, laden op semi publiek terrein en op openbaar domein. Elk van deze toepassingen heeft eigen problematieken die moeten opgelost worden. Daarnaast bieden de testen ook nieuwe opportuniteiten voor de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten. Deze moeten vaak via innovatieve business modellen op de markt worden gebracht. Twee types van diensten staan daarbij vooral in de kijker: de energiediensten (die ontstaan door de koppeling van intelligente laadinfrastructuur in een microgrid of op het elektriciteitsdistributienet) en mobiliteitsdiensten (elektrische voertuigen als onderdeel van genetwerkte mobiliteit). We denken dan aan een gecombineerd aanbod van verschillende vervoersvormen: zowel individueel vervoer met eigen voertuigen en met deelvoertuigen als collectief vervoer. De tabel hieronder geeft een overzicht van de verschillende klemtonen die werden gelegd door de proeftuinplatformen. Op de volgende bladzijden vindt u een fiche met een korte beschrijving en de kengetallen per platform. Figuur 2: overzicht van de klemtoon die werd gelegd binnen elk van de vijf proeftuinplatformen

13 11 EVA geleid door Eandis, focuste op de plaatsing van publieke laadinfrastructuur voor wagens en fietsen. Daartoe ontwikkelde Eandis samen met Blue Corner, Federauto en Telenet het concept van laadeilanden waar het laden van elektrische fietsen, scooters, bestelwagens en personenwagens mogelijk is op één plek. Deze laadeilanden werden verdeeld over het Eandis werkingsgebied geplaatst. Daarnaast zette EVA ook sterk in op de promotie van elektrische voertuigen (personenwagens, bestelwagens en utilitaire voertuigen) bij lokale besturen. Eandis stelde gedurende enkele weken een elektrisch voertuig ter beschikking van een gemeente- of provinciebestuur. Er werden onderzoeksprojecten uitgevoerd die o.a. verband houden met het lokalisatievraagstuk (welke laadinfrastructuur waar plaatsen in het semi-publiek en publieke domein). EVA-partners ontwikkelde samen met Ethias (externe gebruiker) een handleiding startersgids elektrische mobiliteit. Ook externe partners als Lidl, sloten bij EVA aan, en installeerde zelf op een aantal supermarktparkings laadinfrastructuur. In samenwerking met Educam werden er ook tal van informatiesessies georganiseerd voor chauffeurs die een eerste keer elektrische gingen rijden en er werd een opleidingsaanbod gecreëerd voor garagisten en veiligheidspersoneel dat met elektrische wagens aan de slag moet. Verder sensibiliseerde EVA ook het brede publiek met een informatieve website ( en konden toeristen op een leuke, leerrijke manier kennismaken met allerhande elektrische voertuigen bij EVA on the Beach. Een publieksevent dat in de zomer van 2012 en 2013 in verschillende kustgemeenten plaatsvond.

14 12 imove, geleid door Umicore, focuste op het gebruik en de mogelijkheden van elektrische voertuigen in bedrijfsvloten. De bedrijfsvloten bij proeftuinpartners Umicore, Belgacom, Delhaize, EY en Janssen Pharmaceutica bestonden uit proeftuin wagens en eigen wagens van verschillende merken. De voertuigen waren uitgerust met een datalogger door Fleet&Driver Care. Met meer dan honderd voertuigen die gedurende drie jaar continu gemonitord werden, vormde imove één van de grootste proef- en demoprojecten in Europa. De verplaatsingsgegevens, technische data uit de voertuigen en laadpalen en de gebruikerservaringen vormde de basis voor wetenschappelijk onderzoek door VUB en Flanders DRIVE. Daarnaast gebruikten EDF Luminus en REstore de grote imove bedrijfsvloot om energiediensten uit te testen: het laadproces van de voertuigen werd vanop afstand aangestuurd om zo de tientallen voertuigen die over Vlaanderen verspreid waren, gegroepeerd te gebruiken als flexibele last om het energienet te balanceren: batterijen in de voertuigen zijn immers ideale lokale buffers voor overschotten aan energie en kunnen in de toekomst zelfs bij schaarste elektriciteit aan het net leveren. Infrax vulde de imove vloot verder aan en leasde in het kader van de proeftuin een groot aantal elektrische personen- en bestelwagens. Deze voertuigen werden ter beschikking gesteld van gemeentebesturen. Na afloop van de proeftuin konden de gemeentebesturen ervoor opteren om de aankoopoptie van het voertuig te lichten. Een heel aantal gemeentebesturen hadden een positieve eerste gebruikservaring en maakten dan ook graag van deze optie gebruik. Daarnaast testte de imove testpopulatie ook een aantal elektrische bestelwagens die door EVTecLab werden omgebouwd. imove trok ook een aantal externe gebruikers aan, waaronder CityDepot die een imove bestelwagen inzette voor binnenstedelijke distributie van kleine vrachten.

15 13 Olympus, geleid door NMBS, focuste op het inzetten van elektrische voertuigen in een intermodaal vervoerssysteem (e-cambio, elektrische Blue-bikes en scooters in een deelsysteem). Blue-mobility werkte nauw samen met de vier Olympussteden, Gent Antwerpen Hasselt Leuven, om elektrisch fietsdelen te lanceren. Met de steun van Gent, Hasselt en Antwerpen werden een aantal elektrische fietsdeelstations getest. Daarnaast investeerde de NMBS samen met B-Parking in de uitrusting van zeven treinstations met laadoplossingen voor elektrische fietsen, scooters en wagens. Ook hier werden projecten uitgevoerd rond energiediensten: de batterijen van elektrische voertuigen kunnen immers handig inspelen op de grote energiecapaciteit die Infrabel ter beschikking heeft buiten de spitsuren waarop de treinen vertrekken. Deze slimme laadinfrastructuur in de stations was een primeur. Samen met Infrabel ontwikkelde NMBS ook een nieuw ICT platform. Dit Open Service Platform (OSP) kan door bedrijven binnen en buiten de proeftuin gebruikt worden om hun aanbod van bijvoorbeeld leasevoertuigen, deelvoertuigen, parkeerplaatsen en laadinfrastructuur ter beschikking te stellen van een breder publiek dan enkel hun klanten. Door het gebruik van de MOBIB-kaart en een app in combinatie met het OSP platform worden alle mogelijke mobiliteitsdiensten ontsloten voor een brede groep van gebruikers: openbaar vervoergebruikers kunnen gebruik maken van een elektrische Blue-bike of een elektrische wagen van Cambio. Leaseklanten met een elektrische bedrijfswagen kunnen zonder barrières gebruik maken van een deelvoertuig of de laadpunten aan stations of het openbaar vervoer. Een mooi voorbeeld van dit aanbod in de praktijk is EV Boost project. Olympus werkte samen met onder andere Belfius om aan haar klanten een leaseformule voor elektrische bedrijfswagens aan te bieden in combinatie met andere mobiliteitsdiensten zoals openbaar vervoer. De administratieve afwikkeling wordt gefaciliteerd via het OSP. Zo wordt het mobiliteitsbudget realiteit.

16 14 Volt-Air, geleid door Siemens, focuste op de integratie van elektrische mobiliteit in microgrids. Zo werd geëvalueerd welke rol elektrische voertuigen kunnen opnemen in de energiebalancering van sites waar ook lokale energieproductie via bijvoorbeeld een warmtekrachtkoppeling en PV-panelen gebeurd. De resultaten werden bestudeerd door EnergyVille (een samenwerkingsverband van VITO en KULeuven). Via Volt-Air partner Westlease en in samenwerking met verschillende leveranciers van laadpalen werden ook elektrische bedrijfswagens met laadpaal ter beschikking gesteld van verschillende KMO s. Eén van de laadpaalleveranciers was actief betrokken bij de installatie van snellaadpalen van ThePluginCompany (partner in imove) op parkings langs de E-40. Daarnaast heeft Volt-Air ook een sublab met Volvo Cars Gent (uittesten elektrische Volvo s en ontwikkelen van opleidingspakketten voor vb. dealers en brandweer). Er werd ook een proefproject opgestart met Touring waarbij het depannage personeel werd opgeleid en uitgerust om elektrische voertuigen te depanneren. Ook Stad Kortrijk was partner in Volt-Air en investeerde in elektrische wagens en laadoplossingen voor gebruik door de technische diensten van de stad.

17 15 EVTecLab, geleid door Punch Powertrain, is een technologisch platform dat focuste op productontwikkeling in Vlaanderen op het vlak van elektrische aandrijflijnen, batterijen, monitoringuitrusting enz. voor elektrische bestelwagens, bussen en trucks. Zo bouwde Punch Powertrain veertig traditionele Ford Connects om tot een volledig elektrisch voertuig met een aandrijflijn van Vlaamse makelij en een innovatieve, switch reluctance motor. Deze elektrische motor ontstond in de Vlaamse weefindustrie en heeft een heel aantal voordelen ten opzichte van elektrische motoren waarmee commerciële elektrische voertuigen tegenwoordig zijn uitgerust. De voertuigen werden intensief gemonitord en samen met de onderzoekspartners werden de resultaten verwerkt om zo deze specifieke Vlaamse technologie verder op punt te stellen voor export naar o.a. Azië. Tal van lokale besturen en non-for-profit bedrijven in het Limburgse werkten mee als ijverige testpopulatie voor deze voertuigen. De voertuigen trokken ook de aandacht van enkele KMO s die actief zijn in nieuwe vormen van stadsdistributie: zwaardere vrachtwagens leveren de goederen aan in de stadsrand en de stedelijke distributie gebeurt met kleinere elektrische voertuigen en/of fietsen. Naast de elektrische bestelwagens ontwikkelde het platform ook twee elektrische trucks. Dit gebeurde door E-Trucks Europe. De vrachtwagens werden uitgetest in Lommel en eveneens gebruikt door CityDepot in de stadslogistiek. Een innovatie op wereldvlak werd geleverd door Van Hool die samen met De Lijn, Bombardier en Emrol in een proefproject stapten en drie elektrische bussen ontwikkelden die naast conductief ook inductief kunnen laden. Dit draadloze laden gebeurt via een spoel die wordt ingebouwd in een stelplaats. Na elke stadsrit, die vanaf het midden van 2015 zal plaatsvinden in Brugge, kan de bus kort bijladen. De batterij wordt dan s nachts via een traaglaadstation volledig geladen. Naast de elektrische bussen werd er ook een waterstofbus in gebruik genomen. Dit innovatieve voertuig werd ook in het buitenland gedemonstreerd.

18 16 U vindt de logo s van de meer dan 70 proeftuinpartners hieronder. Coördinatoren van de vijf proeftuinplatformen Deelnemende bedrijven in de vijf proeftuinplatformen (waaronder een derde KMO s)

19 17 Lokale besturen die deelnamen als platformpartner Onderzoeksinstellingen en universiteiten die rechtstreeks betrokken waren in de proeftuin

20 18 De platformcoördinatoren hadden elk een eigen motivatie om deel te nemen aan de proeftuin Hieronder vindt u de doelstellingen van elk van de platformcoördinatoren zoals die geformuleerd werden in 2011, bij het begin van de proeftuin. Omwille van interne wijzigingen en herstructureringen werden tijdens de looptijd van de proeftuin soms andere klemtonen gelegd in deze visies. EVA - Eandis - Eandis wenst, als grootste netbedrijf in Vlaanderen, proactief de impact van het opladen van elektrische voertuigen op elektriciteitsnetten te bestuderen. Bovendien zal Eandis als platformverantwoordelijke van EVA ondersteuning bieden aan steden en gemeenten bij de realisatie van hun klimaatdoelstellingen. Enerzijds participeert Eandis via de installatie van oplaadeilanden. Dit unieke concept kadert binnen de studie van Eandis omtrent een actief en slim beheer van de elektriciteitsnetten. Daarnaast stelt Eandis een aantal elektrische wagens ter beschikking van steden en gemeenten. Het doel van deze uitleenperiodes is tweeërlei. Enerzijds wil het project steden en gemeenten laten kennismaken met elektrische mobiliteit. Anderzijds vormen deze uitleenbeurten onderdeel van een wetenschappelijk onderzoek naar het rij- en verbruiksgedrag, dat permanent wordt geregistreerd. EVTecLab - Punch Powertrain - Punch Powertrain is OEM-ontwikkelaar en -producent van continu variabele transmissies (CVT), hybride en elektrische aandrijvingen voor personenwagens. Punch Powertrain streeft ernaar om een vooraanstaande, onafhankelijke aanbieder te zijn van duurzame, innovatieve aandrijftechnologieën voor de automobielindustrie. Vandaag heeft Punch Powertrain naast verschillende Aziatische OEM s ook klanten uit Maleisië, Rusland en de VS in portefeuille. Het bedrijf heeft vestigingen in Sint- Truiden (België), Eindhoven (Nederland) en Nanjing (China). imove - Umicore - Umicore is een wereldleider in de productie van kathodematerialen voor lithium-ion batterijen die het hart uitmaken van de elektrische wagens. Dankzij haar technologische expertise speelt Umicore een grote rol in alle imove onderzoeksprojecten die gericht zijn op het verbeteren van de kwaliteit van deze batterijen, bijvoorbeeld met betrekking tot hun autonomie en prestaties in het algemeen. Umicore is ook coördinator van imove. Elektrische wagens passen perfect in het duurzaamheidsprofiel van Umicore. Umicore ontwikkelt en produceert kathodematerialen voor herlaadbare batterijen in elektrische en hybride voertuigen en staat volledig achter de promotie van elektrische wagens via imove. Bovendien zal Umicore de batterijen van deze wagens ook op een duurzame manier kunnen recycleren in hun fabriek in Hoboken. Ook de medewerkers worden sterk in i-move betrokken. Olympus - NMBS - De NMBS wil duurzame mobiliteitsoplossingen voorzien en/of faciliteren teneinde de positie van openbaar vervoer t.o.v. privaat vervoer te versterken. Aanvullend en complementair aan het openbaar vervoer werden nieuwe diensten ontwikkeld zoals autodelen (Cambio i.s.m. Optimobil Vlaanderen) en fietsdelen (Blue-bike i.s.m. Blue-mobility). Met een deelname in beide ondernemingen ondersteunt de NMBS de shift van auto- of fietsbezit naar auto- of fietsgebruik. Spoorwegstations worden derhalve werkelijke mobiliteitsknooppunten voor mobiliteitsdiensten en

21 19 marktspelers op het vlak van genetwerkte mobiliteit. Steden zijn ook belangrijke partners in dit model van genetwerkte mobiliteit vanuit een strategische invalshoek om de verkeersdruk in de stadscentra te verminderen en de levenskwaliteit te verhogen. Daarom zal NMBS samen met Infrabel investeren in gemengde laadinfrastructuur op de stationsparkings en zullen de steden samen met Blue-mobility investeren in publieke fietslaadinfrastructuur in de steden. Een B2B open service hub zal de interactie tussen alle marktspelers op het vlak van genetwerkte mobiliteit faciliteren en nieuwe mobiliteitsdiensten helpen uittesten en realiseren. Volt-Air Siemens Siemens is een technologische topspeler die kan bogen op meer dan 160 jaar geschiedenis. Vandaag realiseert de groep met medewerkers verspreid over 190 landen een jaaromzet van 73,5 miljard EUR. In België en Luxemburg telt Siemens bijna medewerkers, samen goed voor een omzet van zowat 1 miljard EUR. De activiteiten zijn gebundeld in vier Sectoren, zowel internationaal als in België: Industry, Energy, Healthcare en Infrastructure & Cities. Industry is een van s werelds grootste leveranciers van innovatieve, milieuvriendelijke producten, diensten en oplossingen voor industriële klanten. Energy maakt het mogelijk om energie te genereren en te transporteren. Ook het produceren, omzetten, en transporteren van olie en gas behoort tot het portfolio. Healthcare biedt een brede waaier van producten en oplossingen voor de volledige zorgketen uit één enkele bron van preventie en vroege detectie over diagnose tot behandeling en nazorg. Infrastructure & Cities levert innovatieve en groene infrastructuur voor de steden van morgen: technologische totaaloplossingen en systemen voor duurzame mobiliteit, betrouwbare stroomverdeling, intelligente netwerken (smart grids), veilige en energie-efficiënte gebouwen.

22 20 De overkoepelende projectstructuur van de proeftuin De financiële rapportering over de infrastructuur en werking gebeurde rechtstreeks door de proeftuinpartners aan IWT. De operationele rapportering over de voortgang van de proeftuinplatformen verloopt via een Programme Office. Dit Programme Office wordt uitgebaat voor de looptijd van de proeftuin (drie jaar) door VITO NV bij wijze van referentietaak. De voortgang en resultaten van de innovatieprojecten op zich zijn confidentieel. De bedrijven bepalen zelf welk deel van de resultaten publiek gedeeld kan worden al naargelang de vereisten van het betreffende financieringskanaal of naargelang de behoefte om hiermee naar buiten te komen. Het Programme Office had volgende taken: Centraal aanspreekpunt : voor externe bedrijven, voor IWT, voor beleid, Dagelijkse ondersteuning van de vijf platformen via nauwe samenwerking met de platformcoördinatoren Ondersteuning bij opstellen van generieke templates, voorbeeldcontracten, Organisatie van een werkgroep interoperabiliteit rond laadinfrastructuur Organisatie van een werkgroep testpopulatiebeheer Organisatie van een werkgroep data monitoring Faciliteren bij opzetten nieuwe projecten Rapporteren aan het beleid over de voortgang van de proeftuin Opvolgen van de maatschappelijk relevante resultaten van de proeftuinplatformen Opvolgen van internationale ontwikkelingen op het vlak van elektrische mobiliteit en de Vlaamse Proeftuin bekend maken in het buitenland Opstellen en beheren van een website: Het Programme Office rapporteerde via een jaarverslag en via halfjaarlijkse tussentijdse rapporteringen over de voortgang. Zie: Jaarverslag eerste werkingsjaar en Jaarverslag tweede werkingsjaar. Van in het begin had de proeftuin een projectmatig karakter. De testperiode was vooraf bekend en december 2014 stond van in het begin voorop als een belangrijke mijlpaal waarbij de resultaten zouden gebundeld worden en de werking geëvalueerd. Deze bundeling vindt u in onderhavig document. Ook de projectstructuur was gekoppeld aan de levensduur van het project proeftuin wat betekent dat de activiteiten van het Programme Office in 2015 niet worden verdergezet.

23 21 Module 1 Het algemene kader en de context van de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen Marktontwikkeling elektrische mobiliteit tijdens de proeftuin Transitie naar een nieuw mobiliteitssysteem

24 22

25 23 1. De marktontwikkeling tijdens de proeftuin De proeftuin werd in 2011 opgestart en vond plaats in een erg dynamische marktomgeving. Internationaal werden er miljarden EUR geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling, tal van nieuwe commerciële voertuigen met verbeterde batterijen en technologische innovaties kwamen op de markt. Ook op het vlak van laadinfrastructuur ontstond er in Vlaanderen een markt. Internationaal werd er volop gewerkt aan de standaardisatie en interoperabiliteit van de laadoplossingen. Nieuwe business- en marktmodellen werden uitgedacht en in de markt geplaatst. Dit betekent dat de proeftuinprojecten dus werden opgestart en uitgevoerd in verschillende maturiteitsstadia van de markt en ook onderhevig waren aan verschillende evoluties die zich buiten de proeftuin afspeelden. In dit deel schetsen we de evolutie gedurende de voorbije drie jaar en brengen we in beeld welke toekomstige evoluties nog worden verwacht. Want één ding staat vast: daar waar er bij het begin van de proeftuin nog veel kanttekeningen werden gemaakt bij een mogelijke doorbraak van elektrische voertuigen, is er eind 2014 op wereldvlak toch wel eensgezindheid dat elektrische voertuigen samen met andere alternatieve brandstoffen deel zullen uitmaken van ons nieuwe mobiliteitssysteem. Dit mobiliteitssysteem zal ook niet meer louter gebaseerd zijn op product verkoop van voertuigen maar eerder gebaseerd zijn op een dienstensysteem. Deze transitie komt in een volgend hoofdstuk aan bod. De algemene marktevolutie van de voertuigen en de laadinfrastructuur, kortom de hardware van het mobiliteitssysteem van de toekomst, is ook belangrijk om bijvoorbeeld de inhoud van de proeftuinprojecten en de activiteiten binnen de proeftuin beter te kaderen. De toekomstige evolutie op internationaal vlak biedt ook inzicht in de manier waarop de waardeketen van elektrische mobiliteit verder invulling zal krijgen en de economische opportuniteiten die dit biedt voor Vlaamse bedrijven en onderzoeksinstellingen.

26 24 De Europese lidstaten stelden ambitieuze doelstellingen voorop Binnen Europa formuleerden de meeste landen en regio s reeds voor het tot stand komen van deze richtlijn ambitieuze doelstellingen voor de uitrol van elektrische mobiliteit. Hiernaast vindt u een overzicht van deze ambitieniveaus in 2010, het moment waarop de Vlaamse Regering de Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen goedkeurde. Ondertussen werden deze doelstellingen in verschillende landen en regio s naar beneden bijgesteld. Dit heeft onder andere te maken met de economische crisis maar ook met voortschrijdend inzicht over de complexiteit van elektrische mobiliteit vanuit innovatieperspectief en de noodzaak van een maatschappelijke transitie naar een nieuw mobiliteitssysteem. In het volgende hoofdstuk gaan we hierop dieper in. Figuur 3: overzicht van de doelstellingen voor aantal EV in 2020 per Europese lidstaat Hieronder vindt u een recent overzicht van het aantal voertuigen en laadpunten of palen in de landen die ondertussen wereldwijd tot de koplopers op het vlak van marktontwikkeling voor elektrische voertuigen gerekend mogen worden. Figuur 4: overzicht van het aantal e voertuigen en laadpunten/laadstations in de landen die tot de koplopers worden gerekend (begin 2014) Bron: (Nationale Plattform Elektromobilität, 2014)

27 25 Elektrificatie van vervoer zet zich door bij verschillende vervoersmiddelen De elektrificatie van voertuigen is een belangrijke technologische evolutie die verschillende toepassingen kent: elektrische fietsen, scooters, personenwagens, bestelwagens, bussen en vrachtwagens maar ook off road voertuigen en allerhande microvoertuigen zoals elektrische golfcarts. De proeftuin focuste op on road vervoermiddelen maar elektrische aandrijving wordt ook volop verder ontwikkeld en toegepast in off road toepassingen zoals heftrucks, vaartuigen en kent zelfs toepassingen in de luchtvaart. Een elektrische aandrijflijn bestaat standaard uit een energiebron (een batterij), een controller (met vermogenselektronica) en de elektrische motor. Verschillende varianten van elektrificatie van de aandrijflijn zijn mogelijk. Zo zijn er ook de zogenaamd hybride voertuigen die elektrische aandrijving combineren met een conventionele aandrijving op benzine of diesel. Sinds enkele jaren wordt ook fors geïnvesteerd in de ontwikkeling van waterstofwagens. Dit zijn wagens die ook zijn uitgerust met een elektrische motor maar geen energieopslag doen in een batterij maar via waterstof als energiedrager en elektriciteit opwekken via fuel cells (brandstofcellen). Onderstaand overzicht illustreert de verschillende varianten en geeft meteen ook de scope van de Vlaamse proeftuin weer voor wat betreft personenwagens en bestelwagens. Figuur 5: overzicht van de verschillende voertuigtechnologieën Bron: overzicht aangevuld op basis van (e-mobil BW, 2011) Brandstofcelwagens of zogenaamde fuel cell wagens gebruiken waterstof als brandstof maar maken ook gebruik van een elektrische motor. Verschillende ontwikkelingen voor de elektrische wagen zijn dus ook nuttig voor de doorontwikkeling van de fuel cell wagens. Daarom worden fuel cell wagens in sommige studies ook tot de elektrische wagens gerekend, ook al hebben ze geen plug-in faciliteiten op het elektriciteitsnet. In de Vlaamse proeftuin werden uitsluitend plug-in hybride en puur elektrische voertuigen ingezet en geen fuel cell voertuigen, behoudens één bus van de firma Van Hool bij EVTecLab. Dit voertuig werd gebruikt als demovoertuig. De introductie van waterstof als brandstof voor bijvoorbeeld transport wordt in onze regio onder andere gepromoot door WaterstofNet. Voor meer informatie over deze toepassingen kan u volgende site raadplegen:

28 26 Sinds 2011 werden meer dan 20 nieuwe modellen elektrische personen en bestelwagens geïntroduceerd op de Belgische markt Sinds het begin van de proeftuin werden een twintigtal nieuwe elektrische wagens geïntroduceerd op de Belgische markt. Het ging daarbij om 15 nieuwe types personenwagens en een vijftal plug-in hybride voertuigen. Een actueel overzicht van de beschikbare en aangekondigde modellen, opgesteld door VUB, vindt u op de website van het EVA-platform : De voorbije jaren werd er dus krachtig geïnvesteerd in de ontwikkeling van de elektrische wagen. Dit gebeurde zowel door bestaande OEM s zoals Renault, Nissan, PSA, Volkswagen, Volvo, Porsche, Mitsubishi, Audi, BMW e.a. als door nieuwe spelers zoals Tesla en BYD. De bestaande OEM s boden elektrische versies aan van bestaande modellen zoals de Renault Kangoo ZE maar ze ontwikkelden ook totaal nieuwe elektrische wagens zoals de Nissan Leaf of BMW i3. De automobilist heeft dus veelal de keuze tussen de elektrische versie van een bestaand model of een nieuw ontworpen elektrische wagen met een volledig nieuw design. Een aantal producenten zetten ook sterk in op de ontwikkeling van zogenaamd plug-in hybride voertuigen: voertuigen die twee types brandstof gebruiken: diesel en elektriciteit (Volvo V60 PHEV) of benzine en elektriciteit (Toyota Prius PHEV). Daarnaast ontwikkelde Chevrolet/Opel een personenwagen die elektrisch rijdt maar ook een brandstofmotor (benzine) heeft om elektriciteit te genereren als de batterij leeg is. Tot nu toe was Noord-Amerika de sterkste markt met bijna nieuw verkochte elektrische voertuigen in 2013, gevolgd door Japan, Nederland en China. De Verenigde Staten scoren vooral sterk in de verkoop van plug-in hybride voertuigen: eind 2014 zullen er in de VS meer dan plug-in elektrische voertuigen op de baan zijn, waarvan hybride. Navigant Research verwacht dat de Verenigde Staten deze koploper positie ook de volgende tien jaar zullen behouden. Ook Nederland scoort opmerkelijk sterk in dit segment. Dit is het gevolg van een zeer gunstige fiscale regeling voordelen alle aard waardoor veel plug-in hybride voertuigen werden aangekocht in 2013 als bedrijfswagen. In het segment van de puur elektrische voertuigen scoort Japan met een wereldaandeel van 28% iets sterker dan de VS met een wereldaandeel van 26%. Opvallend is dat China, Frankrijk en Noorwegen de derde tot en met de vijfde plaats innemen. Deze twee laatste landen geven ook premies aan particulieren voor de aankoop van een elektrische wagen. De uitrol van elektrische mobiliteit kende in België een trager verloop zoals blijkt uit de verkoop- en vlootcijfers voor België in onderstaande figuur. De cijfers zijn opgesplitst in puur elektrische voertuigen (EV) en plug-in hybride elektrische voertuigen (PHEV). We zien echter wel een sterke stijging in de verkoopcijfers in 2014 en dit zowel voor EV als voor PHEV.

29 27 Figuur 6: overzicht van de verkoop en vloot van elektrische voertuigen in België ( ) Bron: Programme Office gebaseerd op data van FOD Mobiliteit en Vervoer België is één van de koplopers op het vlak van elektrificatie van fietsen In vergelijking met de buurlanden is de groei van de elektrische fietsenverkoop in België relatief hoog. Zo werden in 2013 naar schatting zo n fietsen verkocht waarvan ongeveer elektrische. Federauto verwacht dat het aandeel elektrisch in de verkoopcijfers ook de volgende jaren zal stijgen. De opkomst van de elektrische fiets is een belangrijke schakel in een nieuw mobiliteitssysteem: deze fietsen maken het mogelijk verplaatsingen met een grotere actieradius te maken dan met een klassieke fiets. Ze worden dus ook ingezet voor woon-werkverkeer en niet enkel recreatief. Bovendien maken mensen op die manier ook kennis met het laden van voertuigen. De Lijn vergroent haar bus vloot Ook op het vlak van bussen was de markt volop in beweging. Zo besliste De Lijn in 2013 een deel van haar meest vervuilende fossiele bussen te vervangen door 386 nieuwe bussen. Het gaat daarbij om: 255 bussen met Euro VI-motoren 123 hybride bussen 3 elektrische bussen die inductief kunnen laden en in het kader van de proeftuin gebouwd werden (zie verder) 5 brandstofcelbussen Ook andere voertuigtechnologieën worden verder ontwikkeld en gecommercialiseerd Of vooral de hybride, de batterij aangedreven of de brandstofcelwagens op waterstof het toekomstbeeld zullen bepalen is nog niet duidelijk (Stiftung, 2012). Voor de markt van gewone hybride voertuigen verwacht Navigant Research in 2014 verkoopcijfers van bijna 2 miljoen nieuwe wagens wereldwijd. Navigant Research gaat er in een position paper over de toekomst van elektrische wagens van uit dat fuel cel wagens op middellange termijn zullen doorbreken. In 2013 herbevestigden Toyota, Honda en Hyundai hun voornemen om in 2015 een commerciële fuel cell wagen op de markt te brengen. Ook Mercedes kondigde eerder zulke plannen aan maar verschoof de introductiedatum naar Fuel cell wagens hebben een grotere actieradius dan elektrische plug-in voertuigen maar zijn ook veel duurder in aanschaf. Derhalve gaat men ervan uit dat deze wagens vooral tot het luxe segment gerekend kunnen worden en eerder gebruikt zullen

CARLO MOL & INGE COOLS PROGRAMME OFFICE

CARLO MOL & INGE COOLS PROGRAMME OFFICE VLAAMSE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN CARLO MOL & INGE COOLS PROGRAMME OFFICE VLAAMSE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN 02/07/2012 1 Deze Proeftuin kwam er om de invoering van elektrische voertuigen

Nadere informatie

UNIFORME LAADSTEKKER VOOR PUBLIEKE OPLAADINFRASTRUCTUUR ELEKTRISCHE VOERTUIGEN

UNIFORME LAADSTEKKER VOOR PUBLIEKE OPLAADINFRASTRUCTUUR ELEKTRISCHE VOERTUIGEN PERSMEDEDELING VAN VICEMINISTER-PRESIDENT INGRID LIETEN VLAAMS MINISTER VAN INNOVATIE, OVERHEIDSINVESTERINGEN, MEDIA EN ARMOEDEBESTRIJDING 25 mei 2012 UNIFORME LAADSTEKKER VOOR PUBLIEKE OPLAADINFRASTRUCTUUR

Nadere informatie

DE VLAAMSE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN CARLO MOL PROGRAMME OFFICE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN

DE VLAAMSE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN CARLO MOL PROGRAMME OFFICE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN DE VLAAMSE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN SMART GRIDS SUMMERSCHOOL, 20 JUNI 2012, BRUSSEL CARLO MOL PROGRAMME OFFICE PROEFTUIN ELEKTRISCHE VOERTUIGEN 17/06/2012 1 Deze Proeftuin kwam er om de invoering

Nadere informatie

VMx studiedag mobiliteit. Een toekomst voor elektrische mobiliteit in Vlaanderen

VMx studiedag mobiliteit. Een toekomst voor elektrische mobiliteit in Vlaanderen VMx studiedag mobiliteit Een toekomst voor elektrische mobiliteit in Vlaanderen 05/09/2013, Leuven Carlo Mol Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen Agenda» Elektrische Mobiliteit : Wat? Waarom? Wie?

Nadere informatie

Olympus Proeftuin elektrische voertuigen

Olympus Proeftuin elektrische voertuigen Olympus Proeftuin elektrische voertuigen WAAROM IS ELEKTRISCHE MOBILITEIT BELANGRIJK VOOR NMBS-HOLDING? Koen Van De Putte, NMBS-Holding NMBS-Holding, motor van genetwerkte mobiliteit...stimuleert de samenwerking

Nadere informatie

PRESENTATIE studiedag Leefmilieu Brussel Maandag 8 juni, 2015. Vlootbeheer en elektrische mobiliteit bij Stad Gent

PRESENTATIE studiedag Leefmilieu Brussel Maandag 8 juni, 2015. Vlootbeheer en elektrische mobiliteit bij Stad Gent 10/06/2015 PRESENTATIE studiedag Leefmilieu Brussel Maandag 8 juni, 2015 Vlootbeheer en elektrische mobiliteit bij Stad Gent Lies Helsloot, Service en Logistiek Departement FM Stad Gent 13 Departementen

Nadere informatie

Voorstelling vlootscan: total cost of ownership (TCO) van groene bedrijfswagens Alternatieve aandrijvingen als gefundeerde vooruitgang

Voorstelling vlootscan: total cost of ownership (TCO) van groene bedrijfswagens Alternatieve aandrijvingen als gefundeerde vooruitgang Voorstelling vlootscan: total cost of ownership (TCO) van groene bedrijfswagens Alternatieve aandrijvingen als gefundeerde vooruitgang Bart Vanham Managing Director TCOPlus The new structure TÜV SÜD BUSINESS

Nadere informatie

Welkom Elektrische voertuigen 6 juli 2011

Welkom Elektrische voertuigen 6 juli 2011 Welkom Elektrische voertuigen 6 juli 2011 Agenda Project elektrische voertuigen Eandis Impact op netwerk elektriciteit Deelname proeftuin EVA 2 6 juli 2011 Technische gegevens voertuigen ( 1 ) 4 FIAT FIORINO

Nadere informatie

Welkom. Elektrische Voertuigen in Actie. Praktijkdag Nieuwe Mobiliteit Provinciehuis Boeverbos, Brugge 11 September 2012

Welkom. Elektrische Voertuigen in Actie. Praktijkdag Nieuwe Mobiliteit Provinciehuis Boeverbos, Brugge 11 September 2012 Welkom Elektrische Voertuigen in Actie Praktijkdag Nieuwe Mobiliteit Provinciehuis Boeverbos, Brugge 11 September 2012 Waarom elektrische voertuigen? In Vlaanderen : 3,7 miljoen voertuigen 3,1 miljoen

Nadere informatie

ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR TAXISECTOR. Gent, 26 juni 2018

ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR TAXISECTOR. Gent, 26 juni 2018 ELEKTRISCHE VOERTUIGEN VOOR TAXISECTOR Gent, 26 juni 2018 Structuur Achtergrond: Taxi s elektrische voertuigen Een rendabele business case? Voorwaarden Voorbeeld Markttrends tot 2020 Ondersteuning overheid

Nadere informatie

Welkom. Wase Klimaattop. Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen

Welkom. Wase Klimaattop. Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen Welkom Wase Klimaattop Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen 2 Wase Klimaattop_14 oktober 2016 Situering initiatief duurzame mobiliteit Doelstellingen

Nadere informatie

It s all Electric 2018 Slimme laadoplossingen

It s all Electric 2018 Slimme laadoplossingen It s all Electric 2018 Slimme laadoplossingen Amsterdam 4 december 2018 NKL Jeroen Kroonen Programmaleider strategische opgaven NKL jkroonen@nklnederland.nl Sinds 1993 afgestudeerd op EV 2 Versnellen groei

Nadere informatie

Rol van de 17 imove partners en belang van imove voor hun organisatie

Rol van de 17 imove partners en belang van imove voor hun organisatie Rol van de 17 imove partners en belang van imove voor hun organisatie Belgacom / Mobile For De Belgacom Groep is een actieve partner die volop investeert in elektrische voertuigen (28 ondertussen) met

Nadere informatie

Jaarverslag over het eerste werkingsjaar

Jaarverslag over het eerste werkingsjaar Jaarverslag over het eerste werkingsjaar Programme Office Elektrische Voertuigen www.proeftuin-ev.be 1 INHOUDSTAFEL OVERZICHT VAN FIGUREN... 5 OVERZICHT VAN FOTO S... 7 INLEIDING... 9 DOELSTELLING VAN

Nadere informatie

Persmap. Startmoment Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen

Persmap. Startmoment Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen Persmap Startmoment Vlaamse Proeftuin Elektrische Voertuigen Vlaams Parlement Hertogsstraat 6 1000 BRUSSEL 29 september 2011 Programma startmoment Proeftuin Elektrische Voertuigen 13:30h Ontvangst van

Nadere informatie

Welkom. Elektrische Voertuigen in Actie. Studiedag Elektrische Mobiliteit Provincie Antwerpen 31 mei 2012

Welkom. Elektrische Voertuigen in Actie. Studiedag Elektrische Mobiliteit Provincie Antwerpen 31 mei 2012 Welkom Elektrische Voertuigen in Actie Studiedag Elektrische Mobiliteit Provincie Antwerpen 31 mei 2012 Waarom elektrische voertuigen? In Vlaanderen : 3,7 miljoen voertuigen 3,1 miljoen personenwagens

Nadere informatie

Het belang van het project SAVE voor Vlaamse kmo s. Presentatie op slotevent SAVE 19 september 2018

Het belang van het project SAVE voor Vlaamse kmo s. Presentatie op slotevent SAVE 19 september 2018 Het belang van het project SAVE voor Vlaamse kmo s Presentatie op slotevent SAVE 19 september 2018 Steun vanuit het agentschap innoveren en ondernemen 1.847.150 EUR steun als VIS-traject, toegekend op

Nadere informatie

De impact van elektrisch vervoer op het elektriciteitsnet. Femke Hulsbergen

De impact van elektrisch vervoer op het elektriciteitsnet. Femke Hulsbergen De impact van elektrisch vervoer op het elektriciteitsnet Femke Hulsbergen 7 januari 2011 Inhoud TNO Oplaadmogelijkheden elektrisch vervoer Belasting op het netwerk De kosten om overbelasting te voorkomen

Nadere informatie

Vlaamse Complementariteit. SET5Y Ronnie Belmans

Vlaamse Complementariteit. SET5Y Ronnie Belmans Vlaamse Complementariteit SET5Y Ronnie Belmans EnergyVille en Campus EnergyVille EnergyVille = samenwerking tussen VITO, KUL en IMEC in onderzoek, ontwikkeling en valorisatie Geïmplementeerd via samenwerkingsovereenkomsten

Nadere informatie

De auto van de toekomst is voor vandaag

De auto van de toekomst is voor vandaag De auto van de toekomst is voor vandaag Woensdag 7 mei 2014 Belgian Platform on Alternative Transport Fuels #8 Agenda 1. Inleiding 2. Belgische cijfers over de markt en het park 3. Andere Europese landen

Nadere informatie

We lenen de aarde van onze kinderen.

We lenen de aarde van onze kinderen. We lenen de aarde van onze kinderen. Allemaal samen voor Groene energie De grote uitdaging is om zoveel mogelijk te investeren in hernieuwbare energie! Op deze manier zal onze mobiliteit meer en meer elektrisch

Nadere informatie

Road to Zero. Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen. 19 juni 2018

Road to Zero. Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen. 19 juni 2018 Road to Zero Laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen 19 juni 2018 Agenda 1. Laadinfra: key voor zero emissie vervoer Chantal de Graaf Roland Steinmetz 2. Van inkoop tot realisatie laadpunten Coen

Nadere informatie

proeftuin elektrische voertuigen oproep door IWT op initiatief van de Vlaamse Regering

proeftuin elektrische voertuigen oproep door IWT op initiatief van de Vlaamse Regering proeftuin elektrische voertuigen oproep door IWT op initiatief van de Vlaamse Regering informatiesessie, 5 januari 2011 Jozef Ghijselen samenvatting doel van de proeftuin elektrische voertuigen economisch

Nadere informatie

Duurzame mobiliteit vandaag Kristof Corthout Product Manager Sustainable Mobility

Duurzame mobiliteit vandaag Kristof Corthout Product Manager Sustainable Mobility Duurzame mobiliteit vandaag Kristof Corthout Product Manager Sustainable Mobility Groene mobiliteit: een complementair verhaal Aantal km 0 0 0 2 0 Complementariteit! Aantal km 0 0 1 5 0 Complementariteit!

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 oktober 2014) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Drive v n b y n ature

Drive v n b y n ature Driven by nature Voorstelling Joachim Saelens, mede-oprichter van BeCharged Bedrijfsactiviteit: Het produceren, het installeren, het onderhouden en het internationaal verdelen van oplaadstations voor elektrische

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 30 april 2015) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Aanleg elektrisch laadeiland te Brasschaat

Aanleg elektrisch laadeiland te Brasschaat Aanleg elektrisch laadeiland te Brasschaat studiedag elektrische wagens en voertuigen 31 mei 2012 Katherine Van de Velde (duurzaamheidsambtenaar gemeente Brasschaat) Historiek Beleidsverklaring Bruisend

Nadere informatie

Tevredenheidsonderzoek elektrische voertuigen. september 2017

Tevredenheidsonderzoek elektrische voertuigen. september 2017 Tevredenheidsonderzoek elektrische voertuigen september 2017 Doelstellingen van het onderzoek Het onderzoek had verschillende doelstellingen: Achterhalen van de motivatie voor de aankoop van een elektrische

Nadere informatie

Elektrisch rijden is de toekomst

Elektrisch rijden is de toekomst Elektrisch rijden is de toekomst Duurzaam onderweg in Rotterdam www.rotterdam.nl/elektrischrijden Elektrisch rijden neemt een vlucht. Er rijden steeds meer elektrische voertuigen rond. Een positieve ontwikkeling

Nadere informatie

VOORSTELLING. Het is in deze geest en met deze wil dat het Verbond van Belgische Ondernemingen

VOORSTELLING. Het is in deze geest en met deze wil dat het Verbond van Belgische Ondernemingen VOORSTELLING VAN HET CHARTER " "EV EVOLUTION TO ELECTRICAL VEHICLES" ( EV. TO E.V. ). ) INLEIDING Het vervoer over de weg is momenteel een bron van vervuiling wegens uitstoot in de lucht en geluidshinder.

Nadere informatie

Energiedag voor lokale besturen VVSG. Heidi Lenaerts 26/10/2011

Energiedag voor lokale besturen VVSG. Heidi Lenaerts 26/10/2011 Energiedag voor lokale besturen VVSG Heidi Lenaerts 26/10/2011 Agenda 1. Huidig energiesysteem + evoluties 2. Wat zijn smart grids? 3. Link naar gebruikers & gebouwen 4. Wie is Smart Grids Flanders? Huidig

Nadere informatie

Slimme laadoplossingen

Slimme laadoplossingen Slimme laadoplossingen Gemakkelijk gereed voor elektrisch rijden, nu en in de toekomst. PRODUCTOMSCHRIJVING Dynamische wandlader Algemeen 1 Mennekes laadcontact Laadcapaciteit tot 22 kw per laadpunt Aansluitwaarde

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 30 juni 2016) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

3. Hoeveel tankstations in Vlaanderen beschikken thans over een vergunning voor CNG-levering? Graag een overzicht per provincie.

3. Hoeveel tankstations in Vlaanderen beschikken thans over een vergunning voor CNG-levering? Graag een overzicht per provincie. SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 282 van MARTINE TAELMAN datum: 20 april 2015 aan ANNEMIE TURTELBOOM VICEMINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN BEGROTING, FINANCIËN EN ENERGIE Alternatieve

Nadere informatie

Transitie naar elektrisch vervoer

Transitie naar elektrisch vervoer Transitie naar elektrisch vervoer Chantal de Graaf 10 oktober 2018 Ecomobiel Over EVConsult Unieke expertise op het gebied van duurzaam vervoer Missie: het versnellen van de transitie naar 100% zero emissie

Nadere informatie

VDL Groep. Kracht door samenwerking. Heavy duty waterstoftoepassingen. Menno Kleingeld

VDL Groep. Kracht door samenwerking. Heavy duty waterstoftoepassingen. Menno Kleingeld VDL Groep Kracht door samenwerking Heavy duty waterstoftoepassingen Menno Kleingeld VDL Groep No-nonsens Nederlands familiebedrijf Met name gericht op de maakindustrie Wim van der Leegte: Boegbeeld Nederlandse

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 december 2015) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

WAT U WILT WETEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN

WAT U WILT WETEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN ALD FAQ WAT U WILT WETEN OVER ELEKTRISCH RIJDEN INHOUD 1. Is elektrisch rijden iets voor mij? 3 2. Welke soorten elektrische auto s zijn er? 3 3. Welke auto is voor mij geschikt? 4 4. Hoe ver kan ik rijden

Nadere informatie

In de beleidsnota Economie, Werk en Innovatie 2014-2019 deelt de minister met betrekking tot het SALK-rapport onder meer mee:

In de beleidsnota Economie, Werk en Innovatie 2014-2019 deelt de minister met betrekking tot het SALK-rapport onder meer mee: SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 145 van MARTINE TAELMAN datum: 24 november 2014 aan PHILIPPE MUYTERS VLAAMS MINISTER VAN WERK, ECONOMIE, INNOVATIE EN SPORT Automobielindustrie Subsidiëring De automobielindustrie

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 december 2016) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen

Nadere informatie

Elektrische oplaadpunten

Elektrische oplaadpunten Elektrische oplaadpunten Lunchbijeenkomst Vexpan 13 februari 2014 Stijn Otten The New Motion Jeroen Quee Grontmij Inhoud De zin en onzin van elektrisch vervoer Marktcijfers en ontwikkelingen Techniek Oplaadpalen

Nadere informatie

01-2014 Brochure ALD ELECTRIC PART OF ALD NEWMOBILITY

01-2014 Brochure ALD ELECTRIC PART OF ALD NEWMOBILITY 01-2014 Brochure ALD ELECTRIC PART OF ALD NEWMOBILITY 1 Brochure ALD electric INLEIDING Ons ALD electric aanbod is bijzonder volledig, met zowel oplaadbare hybrides (plug-in), elektrische auto s met verlengde

Nadere informatie

Exemplarité des pouvoirs publics en matière de transport. Voorbeeldgedrag publieke overheden inzake transport. 5 novembre/er 2014

Exemplarité des pouvoirs publics en matière de transport. Voorbeeldgedrag publieke overheden inzake transport. 5 novembre/er 2014 Exemplarité des pouvoirs publics en matière de transport Voorbeeldgedrag publieke overheden inzake transport 5 novembre/er 2014 Bruxelles Environnement Département stationnement et déplacements Leefmilieu

Nadere informatie

Duurzame dienstmobiliteit. Geert Biesemans directeur voertuigencentrum

Duurzame dienstmobiliteit. Geert Biesemans directeur voertuigencentrum Duurzame dienstmobiliteit Geert Biesemans directeur voertuigencentrum Nood aan verduurzaming externe factoren opwarming van de aarde stijgende prijs en eindigheid brandstoffen binnen koolstofeconomie fiscaliteit

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 oktober 2015) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Tweede jaarverslag 2013

Tweede jaarverslag 2013 Programme Office Elektrische Voertuigen www.proeftuin-ev.be 1 2 3 INHOUDSTAFEL OVERZICHT VAN FIGUREN... 7 INLEIDING... 9 DOELSTELLING VAN DIT DOCUMENT... 10 DEEL 1: DE WAARDEKETEN VAN ELEKTRISCHE MOBILITEIT...

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 december 2014) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Fleetclub van 100. Welkom

Fleetclub van 100. Welkom Fleetclub van 100 Welkom Fleetclub van 100 Welkom Michel Dudok Manager Fleetsales & Leasing Doel van deze workshop Na afloop van de workshop bent u op de hoogte van De achtergronden, techniek en actuele

Nadere informatie

Tussentijds verslag midden 2014

Tussentijds verslag midden 2014 Tussentijds verslag midden 2014 Programme Office Elektrische Voertuigen www.proeftuin-ev.be 1 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL... 1 OVERZICHT VAN FIGUREN... 3 BIBLIOGRAFIE... 4 INLEIDING... 5 DOELSTELLING VAN

Nadere informatie

Ervaringen en versnellingskansen voor e-deelauto rijden in de regio Oost-Nederland

Ervaringen en versnellingskansen voor e-deelauto rijden in de regio Oost-Nederland Ervaringen en versnellingskansen voor e-deelauto rijden in de regio Oost-Nederland 13 september 2018 Tonnie Tekelenburg EFRO 00588 CO 2 neutraal Bescherming aarde & klimaat CO 2 uitstoot Uitputting aarde

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 mei 2013) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door Agentschap NL, in opdracht van

Nadere informatie

EEN ELEKTRISCHE WAG E N? D E P R O S,

EEN ELEKTRISCHE WAG E N? D E P R O S, EEN ELEKTRISCHE WAG E N? D E P R O S, D E C O N T R A S E N D E P R E M I E S. Elektrische wagens zijn in. De We vertellen u alles wat u moet media hebben er de mond van vol, weten over elektrische wagens.

Nadere informatie

Kansen en uitdagingen voor elektrisch wegvervoer

Kansen en uitdagingen voor elektrisch wegvervoer Kansen en uitdagingen voor elektrisch wegvervoer 30 september 2009 WTC Rotterdam Ir. Klaas Strijbis, Lid groepsdirectie Movares klaas.strijbis@movares.nl tel. 030 265 3003 www.movares.nl/elektrischrijden

Nadere informatie

Slimme energieoplossingen. EV-laden - Energieopslag - Smart grids

Slimme energieoplossingen. EV-laden - Energieopslag - Smart grids Slimme energieoplossingen EV-laden - Energieopslag - Smart grids EV-laden AC laadoplossingen voor elektrische voertuigen Sinds 2008 ontwikkelt Alfen slimme oplaadpunten voor elektrische voertuigen. Onze

Nadere informatie

TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid. Programmalijnen en speerpunten 2014

TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid. Programmalijnen en speerpunten 2014 TKI Tender en programmalijnen Switch2SmartGrid Programmalijnen en speerpunten 2014 Programmalijnen en aandachtspunten 1. Energiemanagement voor fleibiliteit van energiesysteem 2. Informatie en control

Nadere informatie

Elektrisch Rijden. Transitie Wagenpark en Bestelbussen werksessie 1. Flip Oude Weernink, Mark Gorter 13 april 2018

Elektrisch Rijden. Transitie Wagenpark en Bestelbussen werksessie 1. Flip Oude Weernink, Mark Gorter 13 april 2018 Elektrisch Rijden Transitie Wagenpark en Bestelbussen werksessie 1 Flip Oude Weernink, Mark Gorter 13 april 2018 Introductie Middag 1 elektrisch rijden en jouw wagenpark Introductie en kennisvragen opstellen

Nadere informatie

nr. 394 van ROBRECHT BOTHUYNE datum: 22 september 2017 aan BART TOMMELEIN Actieplan Clean Power for Transport - Elektrische auto s

nr. 394 van ROBRECHT BOTHUYNE datum: 22 september 2017 aan BART TOMMELEIN Actieplan Clean Power for Transport - Elektrische auto s SCHRIFTELIJKE VRAAG nr. 394 van ROBRECHT BOTHUYNE datum: 22 september 2017 aan BART TOMMELEIN VICEMINISTER-PRESIDENT VAN DE VLAAMSE REGERING, VLAAMS MINISTER VAN BEGROTING, FINANCIËN EN ENERGIE Actieplan

Nadere informatie

1.6 Alternatieve aandrijving

1.6 Alternatieve aandrijving 1.6 Alternatieve aandrijving In deze paragraaf worden alternatieve aandrijvingen behandeld. Er wordt dieper ingegaan op elektrische aandrijving waarbij batterijgestuurde aandrijving en aandrijving door

Nadere informatie

Roadmap naar Smart Grids ECN s visie

Roadmap naar Smart Grids ECN s visie Roadmap naar Smart Grids ECN s visie Martin Scheepers Program Manager Intelligent Electricity Grids Projectgroep Smart Grids Netbeheer Nederland, Utrecht, 19 oktober 2009 www.ecn.nl Inhoud Waarom slimme

Nadere informatie

slim en flexibel fietsdelen

slim en flexibel fietsdelen slim en flexibel fietsdelen Mobit is een jong technologiebedrijf met een sterke focus op: innova/e Innoveren zit ons DNA. We zijn constant op zoek naar nieuwe technologieën en mogelijke toepassingen. Intelligente

Nadere informatie

België dieselland? Automania.be. Hybride en elektrische voertuigen integreren in bedrijfsvloten rendeert

België dieselland? Automania.be. Hybride en elektrische voertuigen integreren in bedrijfsvloten rendeert Automania.be Hybride en elektrische voertuigen integreren in bedrijfsvloten rendeert Gepubliceerd: 08.05.2014 Een studie rond het omslagpunt tussen rijden op benzine, diesel of elektriciteit, onlangs uitgevoerd

Nadere informatie

BusVision. Is Nederland klaar voor elektrisch busvervoer? Nico van Egmond 15 april 2014

BusVision. Is Nederland klaar voor elektrisch busvervoer? Nico van Egmond 15 april 2014 BusVision Is Nederland klaar voor elektrisch busvervoer? Nico van Egmond 15 april 2014 Wie is Alliander, Liandon, Alliander Mobility Services De rol van Alliander Opportunity Laden Laadmethoden Opportunity

Nadere informatie

De grootste autosite van België

De grootste autosite van België De grootste autosite van België De grootste selectie nieuwe en tweedehandswagens in België Persbericht Brussel, 5 januari 2017 Barometer : de tweedehands automarkt in België Analyse door AutoScout24 Overzicht

Nadere informatie

Elektrisch Rijden Personenauto s en laadpunten Analyse over 2018

Elektrisch Rijden Personenauto s en laadpunten Analyse over 2018 Pagina 1/5 Elektrisch Rijden Analyse over 2018 Elektrisch Rijden Personenauto s en laadpunten Analyse over 2018 INHOUD 1. Ontwikkeling van het en personenauto wagenpark in de afgelopen 5 jaren... 1 2.

Nadere informatie

Energieoplossingen van de toekomst

Energieoplossingen van de toekomst Energieoplossingen van de toekomst Duurzaam en innovatief Naast de transformatorstations die Alfen voornamelijk aan netbeheerders levert, leggen we complete elektriciteitsnetwerken aan bij klanten in de

Nadere informatie

Smart Charging Trend Monitor. Jaargang 1, uitgave 3 maart 2017

Smart Charging Trend Monitor. Jaargang 1, uitgave 3 maart 2017 Smart Charging Trend Monitor Jaargang 1, uitgave 3 maart 2017 Inhoud... 2 Voorwoord... 3 In deze uitgave... 3 Definitie Smart Charging... 3 1. Smart Charging Ready (SCR) laadpalen... 4 2. Groei Smart Charging

Nadere informatie

Tussentijds verslag midden 2013

Tussentijds verslag midden 2013 Tussentijds verslag midden 2013 Programme Office Elektrische Voertuigen www.proeftuin-ev.be 1 INHOUDSTAFEL INHOUDSTAFEL... 1 OVERZICHT VAN FIGUREN... 3 INLEIDING... 5 DOELSTELLING VAN DIT DOCUMENT...

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 30 juni 2015) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Elektrisch rijden begint. met de uitrol van elektrische laadpalen

Elektrisch rijden begint. met de uitrol van elektrische laadpalen Elektrisch rijden begint met de uitrol van elektrische laadpalen & Van Europese richtlijn tot Vlaams beleidskader (/2) EU richtlijn (204/94 /EU) Beleidskader marktontwikkeling van milieuvriendelijke energie

Nadere informatie

Mobiliteitsbeleid Janssen Pharmaceutica

Mobiliteitsbeleid Janssen Pharmaceutica Mobiliteitsbeleid Janssen Pharmaceutica 1. Strategie & aanpak Janssen Pharmaceutica Eén van de gedefinieerde strategische projecten binnen de duurzaamheidsstrategie 2010-2015 was duurzame mobiliteit. Om

Nadere informatie

reating ENERGY PROGRESS

reating ENERGY PROGRESS reating ENERGY PROGRESS 2012 ENERGIE EN MILIEU: Opwarming van de aarde: Drastische vermindering CO 2 -uitstoot Energie: De energiekosten fluctueren sterk en zullen alleen maar stijgen Behoud van het milieu

Nadere informatie

WEGVERKEER STATUSDOCUMENT ELEKTRISCH VERVOER 2015 > 2020

WEGVERKEER STATUSDOCUMENT ELEKTRISCH VERVOER 2015 > 2020 STATUSDOCUMENT 2 3 STATUSDOCUMENT Van 607 elektrische personenvoertuigen in 2010 naar 7.410 stuks in 2012 en 46.111 stuks in 2014. Van 400 (semi)publieke laadpunten in 2010 naar 3.674 stuks in 2012 en

Nadere informatie

Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen

Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen Het nieuw industrieel beleid: - een korte review -de rol van Agentschap Ondernemen Industrie in Vlaanderen blijft belangrijk 40 % Vlaamse toegevoegde waarde (15% BBP) 70 % O&O uitgaven 80 % Vlaamse export

Nadere informatie

CLUSTER. Innovatief Bedrijfsnetwerk.

CLUSTER. Innovatief Bedrijfsnetwerk. CLUSTER Innovatief Bedrijfsnetwerk Het Innovatief Bedrijfsnetwerk (IBN) 'Power-to-Gas' verenigt bedrijven die willen samenwerken rond waterstof als opslagmedium voor hernieuwbare energie en het gebruik

Nadere informatie

Cijfers Elektrisch Vervoer

Cijfers Elektrisch Vervoer Cijfers Elektrisch Vervoer (t/m 31 mei 2015) Dit overzicht geeft een indruk van de ontwikkeling van elektrisch vervoer in Nederland. Het wordt maandelijks samengesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend

Nadere informatie

Brabant aan de Waterstof: mobiliteit

Brabant aan de Waterstof: mobiliteit Brabant aan de Waterstof: mobiliteit H2 H2 H2 H2 H2 H2 H2 H2 H2 H2 H2 H2 s-hertogenbosch, 5 april 2018 Wouter van der Laak WaterstofNet wouter.vanderlaak@waterstofnet.eu +31 6 2094 3104 WaterstofNet Non-profit

Nadere informatie

Healthy Urban Living Slim, Gezond en Groen

Healthy Urban Living Slim, Gezond en Groen SMART CITY UTRECHT Healthy Urban Living Slim, Gezond en Groen Brigitte Hulscher Program Manager Smart Cities, Marketing & Innovation Utrecht Jong en hoog opgeleid 334.862 inwoners, 20 % < 17, 18% 18-26,

Nadere informatie

Onderzoeksproject Slimme Meters. VREG Brussel, 12 april 2010

Onderzoeksproject Slimme Meters. VREG Brussel, 12 april 2010 Onderzoeksproject Slimme Meters VREG Brussel, 12 april 2010 Eandis staat voor significante uitdagingen op het niveau van regelgeving, markttendensen en kostenefficiëntie Overzicht uitdagingen organisatie

Nadere informatie

Mobiliteitsbeleid Eandis 2012-2013. Netwerkmeeting: 24 oktober 2013

Mobiliteitsbeleid Eandis 2012-2013. Netwerkmeeting: 24 oktober 2013 Mobiliteitsbeleid Eandis 2012-2013 Netwerkmeeting: 24 oktober 2013 Agenda Inleiding Resultaten mobiliteitsmaanden 2012 Evaluatie mobiliteitsmaanden 2012 2013 en verder 2 24/10/2013 Voorstelling Eandis

Nadere informatie

Wereld in transitie. Drivers en trends

Wereld in transitie. Drivers en trends Wereld in transitie Drivers en trends Batterij vereisten Uitdagingen Veiligheid GRID EV ELECTRONICA Lange levensduur Hoge energiecapaciteit Snel laden Goedkoop Duurzaam 3 @VITO/EnergyVille Missie Doel:

Nadere informatie

De rol van elektrisch rijden en de laadpaal in de energietransitie. ELaadNL/ RAI Vereniging 19 april 2017, Willem Alting Siberg, Wout Benning

De rol van elektrisch rijden en de laadpaal in de energietransitie. ELaadNL/ RAI Vereniging 19 april 2017, Willem Alting Siberg, Wout Benning De rol van elektrisch rijden en de laadpaal in de energietransitie ELaadNL/ RAI Vereniging 19 april 2017, Willem Alting Siberg, Wout Benning Willem & Wout Mobiliteitstransitie & energietransitie Wat doet

Nadere informatie

FRIS Duurzame Energie. Trekkers: EnergyVille

FRIS Duurzame Energie. Trekkers: EnergyVille FRIS Duurzame Energie Trekkers: EnergyVille Voorstelling FRIS werkgroep Duurzame Energie Leden FRIS werkgroep Trekker Bouwstenen FRIS-cluster IncubaThor met stimuleringsprogramma KIC InnoEnergy (pre-seed)

Nadere informatie

Resultaten en vooruitzichten voor het Vlaamse beleidsplatform Slimme netten

Resultaten en vooruitzichten voor het Vlaamse beleidsplatform Slimme netten Resultaten en vooruitzichten voor het Vlaamse beleidsplatform Slimme netten Thierry Van Craenenbroeck First Belgian Smart Grid Day 18/10/2012 Vlaamse Regulator van de Elektriciteits- en Gasmarkt Kader

Nadere informatie

Energietransitie bij Mobiliteit

Energietransitie bij Mobiliteit Energietransitie bij Mobiliteit Aanpak openbaar vervoer in Zuid-Holland Jan Ploeger Presentatie voor Inspiratiedag KPVV 15 oktober 2015 In Zuid-Holland is pas 2,2 % van het energieverbruik duurzaam. Nationale

Nadere informatie

Regionale financiering voor SMART CITIES in Brussel. Beata Bibrowska Senior Advisor- Dep Europa, OOI beleid en programma's- Innoviris

Regionale financiering voor SMART CITIES in Brussel. Beata Bibrowska Senior Advisor- Dep Europa, OOI beleid en programma's- Innoviris Regionale financiering voor SMART CITIES in Brussel Beata Bibrowska Senior Advisor- Dep Europa, OOI beleid en programma's- Innoviris Agenda JPI Urban Europe «SMART CITIES» in het EFRO in Brussel (in voorbereiding)

Nadere informatie

Op weg naar. Doetinchem, 8 maart 2018

Op weg naar. Doetinchem, 8 maart 2018 Op weg naar Doetinchem, 8 maart 2018 Agenda VDL Pieter Bastiaansen Mogelijkheden en ontwikkelingen batterij-elektrisch en waterstof-elektrisch Suez Edwin Kramer Batterij-elektrisch en waterstof-elektrisch

Nadere informatie

Waarom? Wat willen we? En hoe? Position paper Vereniging Elektrische Rijders

Waarom? Wat willen we? En hoe? Position paper Vereniging Elektrische Rijders Waarom? Wat willen we? En hoe? Position paper Vereniging Elektrische Rijders Najaar 2016 Waarom een vereniging voor elektrische rijders? Elektrisch rijden is in opmars. Elektrisch rijden is cool, het is

Nadere informatie

Algemene presentatie. Informatiebijeenkomst Adviseurs Openbaar Vervoer Rotterdam, 13 maart 2011

Algemene presentatie. Informatiebijeenkomst Adviseurs Openbaar Vervoer Rotterdam, 13 maart 2011 Informatiebijeenkomst Adviseurs Openbaar Vervoer Rotterdam, 13 maart 2011 Algemene presentatie Alle intellectuele eigendomsrechten met betrekking tot deze presentatie berusten bij de Stichting Zero Emissie

Nadere informatie

STARTDOCUMENT. 1. De kracht van samenwerking. 2. Waarom een NWP

STARTDOCUMENT. 1. De kracht van samenwerking. 2. Waarom een NWP STARTDOCUMENT 1. De kracht van samenwerking Deltalinqs Energy Forum, Havenbedrijf Rotterdam, Havenbedrijf Amsterdam, Havenbedrijf Eemsmond, Energy Valley, Stichting Zero Emissie Busvervoer, RAI Platform

Nadere informatie

WELKOM. 1 April 2014. Roadshow CARamba - Duurzame mobiliteit

WELKOM. 1 April 2014. Roadshow CARamba - Duurzame mobiliteit WELKOM 1 April 2014 Agda Waarom is duurzame mobiliteit zo belangrijk? Duurzame mobiliteit is e complemtair verhaal Oplossing duurzame mobiliteit Zet de eerste stap naar e duurzaam beleid 2 April 2014 Mobiliteit

Nadere informatie

Benchmark studie Artificiële intelligentie. 3 juli 2018

Benchmark studie Artificiële intelligentie. 3 juli 2018 Benchmark studie Artificiële intelligentie 3 juli 2018 Agenda 1. Introductie - Wat is artificiële intelligentie? 2. Doelstellingen en aanpak 3. Toelichting van de resultaten 4. Het AI ecosysteem in Vlaanderen

Nadere informatie

De opkomst van all-electric woningen

De opkomst van all-electric woningen De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige

Nadere informatie

Future EV Services. Flanders Smart Grids School 2013, october 9. ElectroMobility Consulting

Future EV Services. Flanders Smart Grids School 2013, october 9. ElectroMobility Consulting Future EV Services Flanders Smart Grids School 2013, october 9 ElectroMobility Consulting Luc LEBON Juni, 2013 1 ONTWIKKELING VAN DE EV MARKT Bijdrage elektromobiliteit aan duurzame samenleving Diepgaande

Nadere informatie

Trefdag Informatie Vlaanderen. Inleiding Jeroen Windey Administrateur-Generaal ABB 30 november 2017

Trefdag Informatie Vlaanderen. Inleiding Jeroen Windey Administrateur-Generaal ABB 30 november 2017 Trefdag Informatie Vlaanderen Inleiding Jeroen Windey Administrateur-Generaal ABB 30 november 2017 Slimme steden maken deel uit van een breder debat Nick Smicek, The Guardian vs Rogier De Langhe, Wetenschapsfilosoof

Nadere informatie

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s

Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s Samenvatting Flanders DC studie Internationalisatie van KMO s In een globaliserende economie moeten regio s en ondernemingen internationaal concurreren. Internationalisatie draagt bij tot de economische

Nadere informatie

Duurzame op bedrijventerreinen: Naar een gebiedsgerichte aanpak

Duurzame op bedrijventerreinen: Naar een gebiedsgerichte aanpak Duurzame op bedrijventerreinen: Naar een gebiedsgerichte aanpak KIvI Jaarcongres Sustainable Mobility,6 november 2013 Pieter Tanja Leefbaarheid en gezondheid in stad en regio verkeersveiligheid geluidoverlast

Nadere informatie

van 6 september 2011

van 6 september 2011 Vlaamse Regulator van de Elektriciteits- en Gasmarkt Publiekrechtelijk vormgegeven extern verzelfstandigd agentschap Graaf de Ferrarisgebouw Koning Albert II-laan 20 bus 19 B-1000 Brussel Gratis telefoon

Nadere informatie

4,6. Betoog door T woorden 8 september keer beoordeeld. Nederlands. Hybride auto s zijn niet de toekomst.

4,6. Betoog door T woorden 8 september keer beoordeeld. Nederlands. Hybride auto s zijn niet de toekomst. Betoog door T. 1338 woorden 8 september 2016 4,6 20 keer beoordeeld Vak Methode Nederlands Nieuw Nederlands Hybride auto s zijn niet de toekomst. Toine Schonk 4Vwo 21/05/2016 Indeling: - Alinea 1: inleiding:

Nadere informatie