issn december 2014 nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

Transcriptie

1 issn december nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden

2 2 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) NIEUWSBRIEF van EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden Nummer 60 - december 2014 Contactorgaan voor de medewerkers van de EIS-werkgroepen Informatie: Bureau EIS Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel / fax eis@naturalis.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: Roy Kleukers copyright 2014 Stichting EIS, Leiden. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: EIS Kenniscentrum Insecten, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, eis@naturalis.nl. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden INHOUD Werkgroepen...3 EIS-nieuws....5 Publicaties...9 Bureau EIS...15 Overzicht EIS-werkgroepen...16 Een overzicht van te bestellen EIS-publicaties is te vinden op Figuur omslag: Heterocordylus genistae siert de voorkant van deel III in de serie Verspreidingsatlas Nederlandse wantsen over de bloemwantsen Miridae (tekening Jeroen de Rond). Van de redactie We hebben onze nieuwe naam EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden nu een jaar, en dat bevalt goed. Vooral voor mensen die ons nog niet kennen is de naam veel duidelijker dan de oude naam EIS-Nederland. In 2014 was EIS veel in het nieuws. Het is best mogelijk dat onze nieuwe naam daar een rol in gespeeld heeft. Het betrof in ieder geval een grote variatie aan onderwerpen: iepen zigzagbladwesp, aaskevers, beekpiraat, mieren, rookvliegjes, heidehaantjes, spinnen (o.a. op NOS-journaal en Jeugdjournaal), muurhooiwagen, kassprinkhaan, pissebedden en reuzen ertswesp, In november was een publicatie over de achteruitgang van bijen in het nieuws. Het bijzondere van deze studie van Alterra was dat stuifmeel van de poten van bijen uit de collectie van Naturalis gebruikt zijn om de bloembeschikbaarheid in het verleden te bepalen. Menno Reemer is co-auteur van dit artikel in het prestigieuze tijdschrift PNAS. De EIS-dag op 24 januari 2015 belooft weer erg interessant te worden. Het thema is Kant noch wal en gaat over fauna van moerassen, oevers en andere overgansbiotopen. Hopelijk wordt het weer net zo lekker druk als vorig jaar. Roy Kleukers Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 61: 30 maart 2015

3 Werkgroepen 3 EIS-dag 24 januari 2015 Kant noch wal, (semi-)aquatische fauna Ook komend jaar trekt Stichting EIS weer een winterse zaterdag in januari uit voor het consumeren en uitwisselen van kennis over ongewervelden. Betrokkenen bij EIS en alle andere geïnteresseerden zijn van harte welkom om op zaterdag 24 januari 2015 vanaf (koffie vanaf uur) deel te nemen aan de EIS-dag. Dit jaar is het thema (semi-)aquatische fauna, onder de titel Kant noch wal. Programma Ontvangst met thee en koffie Opening Bart van Tooren voorzitter EIS Herstel van hoogvenen: herstel van soortenarmoede of soortenrijkdom? Gert-Jan van Duinen Gravende rode Amerikaanse rivierkreeften: waar gaat het heen? Bram Koese Mysterie Insecten Competitie Christophe Brochard Lunch (zelf meebrengen of in het museumrestaurant) Coördinatorenoverleg wordt nog ingevuld Zuid-Limburgse bronnen als kwetsbaar biotoop voor bijzondere watermacrofauna Barend van Maanen Watermijdende larven van dansmuggen Henk Moller-Pillot Ongewervelden en EIS in 2014 en 2015 Roy Kleukers Thee- en koffiepauze Het belang van rietsloten in een intensief agrarisch gebied voor wetland-arthropoden Kris Decleer Waterbeestjes profiteren van bomen Alexander Klink Uitslag Mysterie Insecten Competitie Christophe Brochard Borrel De EIS-dag zal gehouden worden in het auditorium van museum Naturalis te Leiden. Museum Naturalis ligt achter het centraal station van Leiden, vlakbij het Leids Universitair Medisch Centrum. Een routebeschrijving vindt u op: bezoek/adres. Voor meer informatie: john.smit@naturalis.nl Werkgroepen Werkgroep Branchiopoda wordt Werkgroep Zoöplankton In het zoöplanktonoverleg Nederland (ZON) kwam vorig najaar naar voren dat er onder analisten behoefte is om een aan spreekpunt te hebben over de taxonomie en ecologie van de verschillende zoöplanktongroepen. Bij EIS worden alleen de watervlooien (Cladocera) gedekt door de werkgroep Branchio poda. De andere groepen, de roeipootkreeftjes (Copepoda), de raderdieren (Rotifera) en in mindere mate ook de schaalamoeben (Testacea), vielen buiten de boot. Door ondergetekenden is toen besloten om gezamenlijk het zoöplankton op te pakken. De Werk groep Zoöplankton is door ons al aangekondigd op de voorjaarsbijeenkomst van EIS. Martin blijf aanspreekpunt voor de Cladocera en wordt dat voor de schaalamoeben. Christophe wordt aanspreekpunt voor de Copepoda en de Rotifera. Er wordt inmiddels gewerkt aan een nieuwe naamlijst van de Nederlandse Copepoda. Ook zullen er, op termijn, naamlijsten voor de raderdieren en schaalamoeben worden gepubliceerd. Voor de Copepoda zullen ook determinatietabellen opgesteld worden. Nieuwe data Een nog niet eerder aangeboorde bron van gegevens voor de watervlooien waren de CPR-data. CPR staat voor Continuous Plankton Recorder, een systeem waarmee sinds 1958 plank tongegevens verzameld worden met netten aan vracht schepen op de Noordzee en de Atlantische Oceaan. Een mailtje leverde uitermate snel een antwoord op en even later de gegevens aangeleverd door David Johns. Het bestand is daarmee met enkele duizenden waarnemingen van mariene watervlooien uit de Noordzee uitgebreid. Interessante waarnemingen Een interessante en opmerkelijke waarneming is het voorkomen van de in Europa zeldzame soort Phreatalona protzi in het waterleidingnet van Zuid-Holland. Op vier plaatsen werd deze soort aangetroffen door Waternet-Zuid. Waarnemingen in het waterleidingnet in Zuid-Holland sluiten mijns inziens aan bij het voorkomen van deze soort in het grondwater. Of ze vaker in waterleidingen voorkomt? Verder werden twee weinig aangetroffen soorten, namelijk Ilyocryptus cuneatus en Ilyocryptus spinosus op enkele plekken

4 4 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) in Nederland aangetroffen. Ook werd het voorkomen van de kruising tussen deze twee soorten in Nederland bevestigd. Verder spitten in oude waarnemingen heeft aangetoond dat Eubosmina kessleri vroeger ( ) in het Zuidlaardermeer is aangetroffen samen met een andere niet eerder vermelde soort: Eubosmina longicornis. In een artikel over nieuwe soorten watervlooien in Nederland zal hier verder op worden ingegaan. Het extreem warme en natte voorjaar zorgde voor de eerste voorjaarswaarnemingen ooit van twee Moina-soorten: Moina brachiata en Moina macrocopa. Het gaat daarbij om het voorkomen in sterk opgewarmde regenplassen in en om Lelystad. Het voorkomen van deze soorten afgelopen jaar is intensief gevolgd om meer te weten te komen van de ecologie van beide soorten. In het najaar van 2012 werd voor het eerst sinds 40 jaar Eubosmina crassicornis weer in Nederland aangetroffen. Deze soort was in het najaar van 2013 en 2014 weer aanwezig op dezelfde plek, maar met een veel lagere abundantie. Martin Soesbergen en Christophe Brochard Loopkevers Projecten Met 2014 als voorlopig laatste vangjaar, werd een uitgebreide monitoring van het natuurontwikkelingsterrein Reijerscamp bij Wolfheze (gebied Planken Wambuis) afgesloten. De bemonsteringen op loopkevers, snuitkevers, wantsen en (tijdelijk) enkele andere groepen, werd gestart in Het terrein bestaat uit voormalige agrarische grond. Bij de inrichting werd op vier plekken de bouwvoor afgegraven, op andere plekken nieuw bos aangeplant en als beheer extensieve beweiding ingesteld. Het terrein is ongeveer 220 ha groot. In totaal werden in vijf bemonsterjaren ca. 100 jaarmonsters verzameld. Elk jaarmonster (jaarserie genoemd in de loopkeverdatabase) kwam uit een serie van vijf vangpotten die functioneerden van begin april tot eind oktober. Voor de loopkevers leverde dat in totaal ongeveer gevangen exemplaren op, verdeeld over 132 soorten. De resultaten van de vangjaren 2006, 2008 en 2009 werden vastgelegd in interne rapporten voor de Vereniging Natuurmonumenten. De vangjaren 2011 en 2014 zullen, samen met de gegevens uit de voorgaande jaren, worden uitgewerkt in het eindverslag. Daarnaast zullen de bijzondere soorten worden besproken in aparte publicaties. In 2014 werd tevens een uitgebreide bemonstering van 4-5 weken uitgevoerd in een 70-tal bossen naar de verspreiding van loopkevers, snuitkevers en hooiwagens. Dit onderzoek betrof vooral het midden en oosten van het land. Een artikel is in voorbereiding. Verder liepen er bemonsteringen in diverse terreinen in Zuid- Limburg en de omgeving van Winterswijk. Een onderzoek naar de loopkeverfauna van kalkgraslanden dat de loopkeverstichting in 1977 startte en dat herhaald werd in 1981 en 1988, waarbij telkens het overgrote deel van de betreffende terreinen met meerdere vangseries werd bemonsterd, kreeg een vervolg in het promotie-onderzoek van Toos van Noordwijk (stichting Bargerveen). Een nieuwe bemonstering vond plaats, in samenwerking door beide stichtingen uitgevoerd in 2005 en Dit resulteerde in een rapport en enkele publicaties, met als afsluiting het proefschrift van Toos in 2014, met het beheer van kalkgraslanden als voornaamste thema. Database Het werk aan de loopkeverdatabase ging tussen de bedrijven door. Speciale aandacht kreeg in 2014 het voorbereiden van het papieren archief voor digitalisering. Dit betrof een kleine documenten, vooral bestaande uit originele vanglijsten, kaarten, belangrijke correspondentie, maar ook rapporten en studentenverslagen. Het digitaliseren zelf werd door de stichting uitbesteed. Het koppelen van deze gedigitaliseerde documenten aan de betreffende gegevens in de database is een langdurig karwei, maar vordert gestaag. Verder werden aanvullingen op het bestand dat gebruikt is voor de loopkeveratlas (2000) voorlopig ondergebracht in aparte modules. Pas als alle beschikbare en geschikte gegevens uit vangpotten en handvangsten in de modules zijn samengebracht en uitvoerig zijn gecontroleerd op fouten, zullen ze aan het hoofdbestand worden toegevoegd. Naar verwachting zal dat komend voorjaar gerealiseerd zijn. Een voorlopig overzicht laat zien dat het oorspronkelijke bestand van vangpotgegevens meer dan verdubbeld kan worden van ca naar ruim 3500 jaarseries. Daarnaast zijn er nog gegevens beschikbaar van een onbekend aantal bemonsteringen met vangpotten, die niet voldoen aan het criterium jaarserie (tenmiste twee maanden gedurende de voorjaars- en de najaarsreproductieperiode van de loopkevers, dus minimaal vier maanden in de goede tijd van het jaar). Gezamenlijk geven de vangpotonderzoeken een vrijwel dekkend beeld over de kaart van Nederland en ook over de in Nederland voorkomende terreintypen. Het nagenoeg continue werken met potvallen bestrijkt in Nederland een periode van 65 jaar. Voor zover we weten is dit een unieke database in Europa en, aangezien dit type onderzoek vrijwel tot Europa is beperkt, dus ook meteen maar in de wereld. Plannen De Loopkeverstichting (SFOC) heeft besloten zelf voorlopig te stoppen met uitgebreide vangpotbemonsteringen en de komende jaren vooral bezig te gaan met uitwerken en publiceren. Ook het voorlopig afsluiten van de database met onder andere een werkkopie voor EIS, heeft hoge prioriteit. Er wordt naar gestreefd om een aantal grote projecten uit het verleden (nader) uit te werken, zoals het genoemde kalkgraslandonderzoek, onderzoek in het rivieren- en kustgebied en een groot aantal bostypen. Los daarvan wordt gewerkt aan een boek over nog niet gepubliceerde aspecten van de Nederlandse loopkeverfauna, gebaseerd op het uitvoerige vangpotmateriaal, waarbij onder andere een uitgebreide evaluatie van het werken met vangpotten als methode, diversiteitsanalyses en het maken van een verbeterde ecologische classificatie prominent op de agenda staan. Dit is uiteraard, vooral omdat enkele lopende zaken eerst nog moeten worden uitgewerkt, niet binnen één of twee jaar gerealiseerd. Intussen blijven gegevens van loopkevers, vooral uit potvallen, maar zeker ook uit raamvallen, boomvallen, lichtvallen etc. zeer welkom, liefst in digitale vorm (bij voorkeur in Excel of Filemaker). Handvangsten en collectiegegevens zijn met name van belang uit de periode na 2000 en voor zover nog niet beschikbaar gesteld aan ondergetekende. Deze gegevens zijn waardevol voor het interpreteren van de resultaten van potvallen. Hans Turin

5 Werkgroepen 5 Sprinkhanen Kassprinkhaan Diestrammena asynamora uit Friesland (foto Paul van Hoof). In 2014 werd verder gewerkt aan het manuscript voor de nieuwe sprinkhanenatlas. Deze zal als Entomologische Tabel ver schijnen. De foto s zijn inmiddels geselecteerd en een groot deel van de soortteksten en hoofdstukken is geschreven. De komende tijd zal vooral tijd besteed worden aan de determinatiesleutel. Parallel aan de sleutel voor de Entomologische Tabel wordt ook gewerkt aan een Soortzoeker sprinkhanen. Dit is een (digitale) multi-entrysleutel voor gebruik op de pc, tablet en smartphone. Deze sleutel zal naar verwachting medio 2015 beschikbaar komen. Op 18 november j.l. zond Vroege Vogels TV een item uit over een van onze meest bijzondere soorten, de kassprinkhaan Diestrammena asynamora. Deze Chinese grottenbewoner blijkt zich goed thuis te voelen in Midden-Friesland, waar ze een kunstmatig grottenmilieu vinden in de kruipruimtes van een zorgcentrum. Roy Kleukers EIS-nieuws Bestuiversnieuws De belangstelling voor bijen en zweefvliegen, de belangrijkste bestuivers, is nog altijd groeiende. EIS wordt vanuit diverse hoeken benaderd om informatie te leveren. Met name op provinciaal en gemeentelijk niveau bestaat veel belangstelling voor aanpassingen in het beheer van wegbermen en stedelijk groen ten gunste van bestuivers. Zo hebben we in 2014 rapporten uitgebracht over bijen en zweefvliegen in Hellevoetsluis, Purmerend, Rotterdam en de wegbermen van Rijksweg N11 (zie referenties bij Reemer in de literatuurlijst elders in deze nieuwsbrief). In 2015 staat een uitgebreid inventarisatieproject in Zuid-Holland op stapel. Naast bovengenoemde vraaggestuurde projecten werkt EIS ook aan eigen projecten rond bijen en zweefvliegen. Eerder dit jaar verschenen natuurlijk de boeken van Pieter van Breugel (Gasten van bijenhotels) en Arjen Neve en Raymond van der Ham (Bijenplanten), beide als pdf be schikbaar via de EISwebsite Onlangs zijn ook de delen over zweefvliegen en bijen uit de boekenserie Neder landse Fauna (nu Natuur van Nederland) via deze website ontsloten. Binnenkort zal de website veel meer informatie gaan bieden. We hopen dat dit een centraal informatiepunt zal zijn voor iedereen die informatie zoekt over wilde bestuivers in Nederland. Samen met Naturalis werkt EIS aan digitale determinatiesleutels voor het op naam brengen van insecten. Eén van deze sleutels is voor tuinbijen : circa 40 soorten bijen die veel in tuinen voorkomen. Hiervoor worden de uitstekende illustraties van Jeroen de Rond gebruikt, die in 2012 voor de Zoekkaart wilde bijen in tuinen gebruikt zijn, uitgebreid met een set van meer dan 20 extra tekeningen, eveneens van de hand van Jeroen de Rond. De digitale sleutels zullen t.z.t. beschikbaar zijn via een website, maar de bijensleutel wordt op korte termijn bovendien verwerkt in een app voor mobiele telefoon. Dit gebeurt in samenwerking met Stichting Natuur en Milieu en KPN. Deze app zou begin 2015 gereed moeten zijn. Dan zijn er nog enkele wetenschappelijke projecten rond bijen en zweefvliegen waar EIS via Naturalis en Alterra bij betrokken is. Dit resulteerde onlangs in publicatie van het artikel Museum specimens reveal loss of pollen host plants as key factor driving wild bee decline in The Netherlands in het prestigieuze tijdschrift Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS). Zie Scheper et al. (2014) in de literatuurlijst. EIS is bij deze projecten betrokken als leverancier van verspreidingsdata en ecologische informatie, maar denkt ook mee over de analyse van de gegevens en de interpretatie van de resultaten. De projecten rond bijen schieten als paddenstoelen uit de grond. Hopelijk resulteert al deze aandacht daadwerkelijk in meer bijenrijkdom! Menno Reemer

6 6 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) Jaarrond Tuintelling Tuinen beslaan een groot deel van Nederland, maar wat er allemaal in leeft aan verschillende soorten vogels, vlinders, insecten, zoogdieren en amfibieën weten we nauwelijks. Met het nieuwe project, de Jaarrond Tuintelling, wordt geprobeerd dat beter in beeld te krijgen. Het betreft een gezamenlijk project van Vogelbescherming Nederland, Sovon, De Vlinderstichting, RAVON, de Zoogdiervereniging, FLORON en EIS. Het doel is om met hulp van bewoners systematisch gegevens te verzamelen over welke soorten in en rondom tuinen voorkomen. Deze gegevens dragen bij aan een beter inzicht in de aanwezigheid van soorten en de mogelijke veranderingen op grotere schaal. Voor het verzamelen van deze tuininformatie is veel hulp nodig. Het doel is om zoveel mogelijk mensen in Nederland te laten tellen. Nu al zijn er enkele honderden mensen aan het tellen en invoeren op de website. Begin 2015 gaat het project daadwerkelijk van start. Als teller kun je zelf kiezen welke soortgroepen je doorgeeft. Dus naast insecten en spinnen kun je bijvoorbeeld ook vogels of zoogdieren tellen. Je hebt bovendien direct toegang tot je eigen telresultaten en de landelijke totalen. Ben je geïnteresseerd, meld je dan aan via tuintelling.nl! Het project wordt gefinancierd door Vogelbescherming Nederland, het programma Groen en Doen van het ministerie van EZ en BIJ12. jaar weer in Nederland waargenomen (Heteroptera: Pentatomidae) 17 J. Muilwijk & R. Felix Recente aanvullingen op de Nederlandse loopkevercatalogus (Coleoptera: Carabidae) 23 O. Vorst Bruchus brachialis, een zaadkever nieuw voor de Nederlandse fauna (Coleoptera: Chrysomelidae) 27 W. van Steenis, S. Bot & A. Barendregt Twee nieuwe citroenzweefvliegen voor Nederland: Xanthogramma dives en X. stackelbergi (Diptera: Syrphidae) 37 S. Bot Het dotterbloemgitje Cheilosia frontalis nieuw voor Nederland (Diptera: Syrphidae) 43 Th. Zeegers Vierde aanvulling op de naamlijst van Nederlandse sluipvliegen (Diptera: Tachinidae) 47 E. de Bree, R. van den Broek & J.T. Smit De gouden stamjager Choerades igneus nieuw voor Nederland (Diptera: Asilidae) 55 E. de Bree, J.T. Smit & J. Mortelmans Blaaskopvliegen van het genus Leopoldius in de Benelux (Diptera: Conopidae) 67 K. Lock & B. van Maanen De kriebelmuggen van Nederland en Vlaanderen (Diptera: Simuliidae) 93 H. Boonstra & R. Wiggers Eerste larvenvondst van de kokerjuffer Molanna albicans buiten Drenthe (Trichoptera: Molannidae) 103 M.A. Faase & M. Melchers The exotic jellyfish Blackfordia virginica introduced into the Netherlands (Cnidaria: Hydrozoa) 111 M.A. Faase & T. van Haaren Bamboewormen in Nederland, met Micromaldane ornithochaeta nieuw voor Nederland (Polychaeta: Maldanidae) Jinze Noordijk Nederlandse Faunistische Mededelingen Nummer 43 van NFM bevat weer een grote diversiteit aan onderwerpen. Veel nieuwe vliegen en muggen, maar ook leuke stukken over wantsen, tweestaarten, kevers, kokerjuffers, kwallen en wormen. De eerste vondst van de reuzenertswesp heeft al behoorlijk de aandacht op internet getrokken. Deze parasiet van wilde bijen is in een tuin in Pijnacker aangetroffen. Dit is de eerste vondst in Nederland van deze bronswesp met bijzonder eileggedrag. 1 A. van Heerden De reuzenertswesp Leucospis dorsigera nieuw voor Nederland (Hymenoptera: Chalcidoidea) 5 P. Boer & K. Lock Twee nieuwe tweestaarten in Nederland (Diplura) 9 B. Aukema & T. Kiewiet De wants Jalla dumosa na 45

7 EIS-nieuws 7 Entomologische Tabellen In 2014 is hard gewerkt aan een deel over loopkevers (auteurs Jan Muilwijk, Ron Felix, Wouter Dekoninck & Ortwin Bleich). Deze zal naar verwachting in de eerste helft van 2015 gepubliceerd kunnen worden. Verder zijn enkele manuscripten in een vergevorderd stadium: springstaartengenera, sprinkhanen en schietmotten. Roy Kleukers Zoekkaarten EIS is samen met Naturalis bezig met het samenstellen van zoekkaarten van diverse groepen. Momenteel zijn van de tuinpissebedden, tuinspinnen en waterwantsen webversies beschikbaar via en zijn de volgende kaarten in voorbereiding: lieveheers beestjes en tuinbijen. Het ligt in de bedoeling om dit nog uit te breiden met bijvoorbeeld rivierkreeften, sprinkhanen, zweefvliegen en bodemdieren. We merken dat zoekkaarten een belangrijke rol vervullen bij het verlagen van de drempel om eens naar kleine beestjes te kijken. Verspreidingsatlas Nederlandse wantsen III In december zal deel III van de serie verspreidingsatlassen van de Nederlandse wantsen verschijnen. Het is een lijvig deel, met de grote groep van de bloemwantsen Miridae. In totaal worden 240 soor ten behan deld, waar bij de nadruk uiter aard ligt op de versprei ding in Nederland, maar als novum is per soort ook een Euro pese kaart opge no men. Een mooie teke ning van Jeroen de Rond illustreert iedere subfamilie. De auteurs werken nu aan de laatste twee delen, over de Pentatomomorpha, waaronder de bekende Pentatomidae. Roy Kleukers Roy Kleukers

8 8 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) Nederlands Soortenregister In 2014 zijn er vele nieuwe soorten voor Nederland ontdekt, zoals te zien is in het nieuwsoverzicht. Deze soorten kunnen tegenwoordig meteen verwerkt worden in de database van de website. In de loop van 2014 is namelijk de taxonomiebeheertool beschikbaar gekomen en dat werkt erg prettig. De komende tijd zal de fotomodule afgemaakt worden, waardoor het voor fotografen weer mogelijk wordt om foto s in te sturen. We verwachten dat in 2014 heel wat mooie plaatjes opgespaard zijn. Op de homepage is in het hoofdmenu een kopje Determineren opgenomen. Hier staat nu een link naar enkele zoekkaarten en digitale determinatiesleutels (soortzoekers). Het is de bedoeling om hier in de loop van de tijd zo veel mogelijk determinatietools samen te brengen. Roy Kleukers In de pers Dit jaar werd voor de tweede keer de nationale huis- en tuinspinnentelling gehouden door Vara s Vroege Vogels, EIS en Natuurmuseum Fryslân, ditmaal van 14 tot 21 september. Er werden maar liefst drie radio-uitzendingen aan de spinnen gewijd, telkens mede verzorgd door EIS (Jinze Noordijk en Peter van Helsdingen). Er was een nieuwe zoekkaart gemaakt met 24 spinnensoorten die geteld konden worden. Het was een groot succes, waarbij de zoekkaart tienduizenden keren is gedownload, en ook duizenden spinnen zijn geteld en ingevoerd. Spinnen stonden korte tijd vol in de aandacht, en we zijn betrokken geweest bij vele radio-uitzendingen, krantenartikelen en zelfs een item in het 8-uurjournaal. Via korte artikelen op de website Natuurbericht.nl bereiken we telkens tussen de 1000 en 3000 lezers. Sommige van de artike len worden ook als persbericht verspreid en dan is het aantal lezers veel groter. Zo trok een stukje (in samenwerking met JNM Jongeren in de Natuur) over de herontdekking van de beekpiraat (de wolfspin Piratula knorri) ruim lezers! Onze andere berichten gingen over de spin van het jaar: de herfsthangmatspin Linyphia triangularis, goudhaantjes in de winter, biodiversiteit in een nestkast, massale aanwezigheid van het heidehaantje, de eerste vondsten van naaldsteenvliegen, waarnemingen aan de onvoorspelbare bijvlieg Eristalis similis, een nieuw lieveheersbeestje voor ons land, de twee nieuwe vliegen voor ons land van de 1000-soortendag, een mysterie rondom springende zaadjes, de fauna van vloedmerken, heemtuinen als insectenparadijsjes, de ontdekking van rookvliegjes, een nieuwe vondst van de zwarte reuzenmier Camponotus vagus, de nationale huis- en tuinspinnentelling, de reuzenertswespbij Leucospis dorsigera nieuw voor Nederland, de uitbreiding van de bladpootwants Leptoglossus occidentalis en de vele sprinkhaanvliegen die in 2014 zijn gezien. Wie een goed idee heeft voor een onderwerp voor een natuurbericht in 2015 kan contact met ons opnemen. Al onze uitingen in de media worden op de EIS-website bijeen gebracht en meestal zijn ze daar ook te beluisteren of te bekijken (> over EIS > in de pers). Jinze Noordijk Nieuw boek over bestuivers In maart 2015 zal een nieuw boek over bestuivers verschijnen: Niet zonder elkaar, bloemen en insecten, met als hoofdauteur Louis Schoonhoven, oud-hoogleraar Entomologie van de Wageningen Universiteit. De hoofdstukken die nu al zijn in te zien op nl zien er zeer fraai en gedegen uit. Bij voorinschrijving kost het boek slechts 19,50 euro. Het boek zal op 5 maart 2015 gepresenteerd worden bij Naturalis. Roy Kleukers Spinnen tellen met scholieren voor een Vroege Vogelsuitzending (foto Roy Morssinkhof).

9 Publicaties 9 Publicaties Door Ed Colijn [EC] en Roy Kleukers [RK] Publicaties EIS Kenniscentrum Insecten Boesveld, A. & V.J. Kalkman Inventarisatie nauwe korfslak langs gepland fietspad (tracé bij de Stokmansberg en het tracé door het bos bij de Oase). EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Boesveld, A. & V.J. Kalkman Onderzoek ten behoeve van 0-monitoring Naardermeer-zeggekorfslak. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Boesveld, A. & V.J. Kalkman Nulmonitoring van zeggekorfslak in het Oostelijke Vechtplassengebied. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Boesveld, A. & V.J. Kalkman Nauwe korfslak Vertigo angustior in het Uilenbosch. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Boesveld, A. & V.J. Kalkman Voorkomen nauwe korfslak nabij natuurbrug Zeeweg, Bloemendaal. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Boesveld, A. & V.J. Kalkman Inventarisatie nauwe korfslak Terschelling. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Boesveld, A. & V.J. Kalkman Inventarisatie nauwe korfslak op tracé fietspad van Dienstweg naar Natuurbrug Zandpoort (Amsterdamse Waterleidingduinen). EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Kalkman, V.J. & T. Termaat Wat vertellen de SNL-insec ten ons? Dagvlinders, libellen en sprinkhanen geven een gemengd beeld. Vakblad Natuur Bos Landschap 108: Noordijk, J., A.J. van Loon & M. Hemminga Werkbeschrijving verplaatsing van spoorbielzen met nest van de zwarte reuzenmier op station Schin op Geul. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Reemer, M Bestuivende insecten in Hellevoetsluis. Bijen en zweefvliegen op ecologisch beheerde graslanden. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Reemer, M Bijen, zweefvliegen en beheer van bermen langs rijksweg N11. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Reemer, M Bijen en zweefvliegen in stedelijk groen van Rotterdam. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Reemer, M. & B. Brugge Bijen en andere bestuivers in stedelijk groen van Purmerend. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Scheper, J., M. Reemer, R. van Kats, W.A. Ozinga, G.T.J. van der Linden, J.H.J. Schaminée, H. Siepel & D. Kleijn Museum specimens reveal loss of pollen host plants as key factor driving wild bee decline in The Netherlands. Proceedings of the National Academy of Sciences, www. pnas.org/cgi/doi/ /pnas Smit, J.T Vliegende herten en gember. Pilot voor de toepassing in monitoring. EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. [EIS ] Overige publicaties Nederland Allema, A.B Quantifying and simulating movement of the predator carabid beetle Pterostichus melanarius in arable land. Proefschrift, Wageningen Universiteit, Wage ningen. Arends, P Determinatiedag van de mierenwerkgroep in Wageningen op 2 oktober Forum Formicidarum 15 (1): Bakker, Th. & B. Hoeymans Monitoringsresultaten. Nieuwsbrief het Merkske 4 (4): Balster, W Bijzondere watermijt in gebied van Hoogheem raadschap van Rijnland, Diplodontus scapularis. Macrofaunanieuwsmail 115: [7-9]. Barendregt, A Nederlandse waarnemingen van het genus Dichetophora (Sciomyzidae). Vliegenmepper 23: 4-7. Barendregt, A Het genus Pelidnoptera (Phaeomyzidae) in Nederland. Vliegenmepper 23: Bink, F.A., J. Noordijk & J. ten Hoopen Minibiotopen moet je ontdekken. Entomologische Berichten 74: Boer, P Inbraak door poppenrovers? Forum Formicidarum 15 (1): 3-5. Boer, P Nestkoepeltje van glanzende houtmier? Forum Formicidarum 15 (1): 5-6. Boer, P Een exotische Camponotus van het Dwingelderveld. Forum Formicidarum 15 (1): 7-9. Boer, P., M.P. Berg, J. Noordijk & A.J. van Loon De gewone compostmier Hypoponera punctatissima in Nederland (Hymenoptera: Formicidae). Entomologische Berich ten 74: Bos, F., M. Wasscher & W. Reinboud Veldgids libellen, 7e licht herziene druk. KNNV Uitgeverij, Zeist. Bouma, J Snelle rakkers die Mutilla europaea s. HymenoVaria 9: Bouwmans, J.H Hoogveenglanslibel (Somatochlora arctica) na 75 jaar weer gevonden op de Veluwe. Brachytron 16: Breidenbach, J Biodiversiteit in het Leeuwarder Bos. Een overzicht van de aanwezig flora en fauna in 2012 & Leeuwarden. Brekelmans, F Gaffellibellen (Ophiogomphus cecilia) in de Dommel. Brachytron 16: Brochard, Chr. & E. van der Ploeg Fotogids larven van libellen. KNNV Uitgeverij, Zeist. Brugge, B., Th. Heijerman, J. Noordijk, H. van Noort & E. Reydon Over de loopkeverfauna van Texel. In: J.A. de Raad & L.I. Kooistra (red.), Texel is anders. Vereniging Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, pp Bruyne, R. de & D. Bandini Ameland: Schelpenrijk - Muschelreich Ameland. Stichting ANEMOON, Lisse & KNNV Uitgeverij, Zeist. Cadee, G.C Vloedmerken, bedreigde minimilieus op het strand. Entomologische Berichten 74: Calle, S Het effect van bodemverstoring op nestelende zandbijen in De Braakman. HymenoVaria 8:

10 10 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) Capa, M., G. van Moorsel & D. Tempelman The Australian feather-duster worm Laonome calida Capa, 2007 (Annelida: Sabellidae) introduced into European inland waters? BioInvasions Records 3: Claessens, J. & J. Kleynen Bijzondere bestuivers bij orchi deeën. Deel 1: Hommels als bestuivers van de Grote muggenorchis. Natuurhistorisch Maandblad 103: Claessens, J. & J. Kleynen Bijzondere bestuivers bij orchideeën. Deel 2: Bijen als bestuivers van de Grote keverorchis (Neottia ovata). Natuurhistorisch Maandblad 103: Colijn, E.O Kevers op kadavers in Nederland, de stand van zaken. Entomologische Berichten 74: Colijn, E.O Voorkom de vestiging van de Aziatische essenprachtkever. Dierplagen Info 17 (1): Colijn, E.O. & Th. Heijerman Diachromus germanus, na ruim een eeuw weer in Nederland (Coleoptera: Carabidae). Natuurhistorisch Maandblad 103: Colijn, E.O., J. Huijbregts & O. Vorst Bibliografie van de Nederlandse kevers, 2e editie. Sektie Everts, Nederlandse Entomologische Vereniging. De Knijf, G., T. Adriaens, R. Vermylen & P. Van der Schoot Ontdekking van een populatie rivierrombout (Gomphus flavipes) op het Albertkanaal (België), een van de drukst bevaren kanalen van Europa, en een overzicht van de status in West- en Midden-Europa. Brachytron 16: Diemen, A. van Entomologen. HymenoVaria 8: 28. Dijk, G. van, H. van Kleef, G.-J. van Duinen, J. Kuper & F. Smolders De rijke watermacrofauna van het hellingveen in de Brunssummerheide. Natuurhistorisch Maandblad 103: Doorenweerd, C., B. van As & J. Scheffers Explosieve verspreiding van de lindevouwmot: nu ook in Nederland? Entomologische Berichten 74: Ee, G. van, O. Vorst, R. Jansen, W. Rubers, C. van de Sande, E. Colijn, A. Dees, S. Langeveld, T. Faasen, H. Lambrechts & J. Winkelman Verslag excursie Amsterdamse Water leidingduinen - 7 september Sektie Everts Info 105: Elven, F. van MWG-bijeenkomst op 15 maart 2014 te Zeist. Forum Formicidarum 15 (2): 2-7. Faasse, M.A The Pacific amphipod Monocorophium uenoi (Stephensen, 1932) introduced to the Netherlands (NE Atlantic). BioInvasions Records 3: Faasse, M.A. & M. Ligthart De rode draadworm Cirriformia tentaculata in Nederland. Het Zeepaard 74: Fremlin, M. & P. Hendriks Number of instars of Lucanus cervus (Coleoptera: Lucanidae) larvae. Entomologische Berichten 74: Geraeds, R.P.G Waarnemingen van de mercuurwaterjuffer in het Beesels Broek. Natuurhistorisch Maandblad 103: Gielis C., F. van Nunen & P. Solleveld De insectenfauna van enkele vogelnestkasten. Entomologische Berichten 74: Gmelig Meyling, A.G., J.W.P. Coolen, A. Gittenberger, N. Schrie ken & W. Vlierhuis Monitoring van wrakken op de Noordzee. Verslag over Zoekbeeld 3 (2): Grutters, M.A.J De kiezelsprinkhaan en andere sprinkhanen op spoorterreinen. Entomologische Berichten 74: Haaren, T. van Bratislavia palmeni, een nieuwe oligochaet voor Nederland. Macrofaunanieuwsmail 117: 4-5. Haaren, T. van Mysidopsis gibbosa en Heteromysis microps, twee nieuwe mariene aasgarnalen voor Nederland. Macrofaunanieuwsmail 117: 6-9. Haarman, C. & D. Hurenkamp Slaapgezelschap van Melitta nigricans. HymenoVaria 9: 61. Haelewaters, D., O. Vorst & A. De Kesel New and interesting Laboulbeniales (Fungi, Ascomycota) from the Netherlands. Nova Hedwigia 98: Hartman, M Waarnemingen aan mieren. HymenoVaria 8: 9. Hartman, M Solitaire bijen en wespen in heidevelden rond De Bilt. HymenoVaria 8: Heijerman, Th. & B. Aukema Notiophilus quadripunctatus weer terug op de Nederlandse lijst (Coleoptera: Carabidae). Entomologische Berichten 74: Heijerman, Th. & B. Aukema Mycetophagus fulvicollis, een nieuwe boomzwamkever voor Nederland (Coleoptera: Mycetophagidae). Entomologische Berichten 74: Heijerman, Th. & G. Tuinstra Snúttuorren en oare krobben in de Noardlike Fryske Wâlden. Entomologische Berichten 74: Heijerman, Th. & J. Willemsen Eerste vondst van de loopkever Bembidion ruficolle in Nederland (Coleoptera: Carabidae). Entomologische Berichten 74: Helsdingen, P.J. van In memoriam Ab Kessler Nieuwsbrief SPINED 33: 2. Helsdingen, P.J. van Dynamiek in de spinnenwereld: stand van zaken bij enkele soorten. Nieuwsbrief SPINED 33: 20. Helsdingen, P.J. van Recente wijzigingen in nomenclatuur. Nieuwsbrief SPINED 33: 40. Helsdingen, P.J. van Spin van het Jaar 2013: Atypus affinis. Voorlopige rapportage. Nieuwsbrief SPINED 33: 40. Helsdingen, P.J. van, S. IJland J. Noordijk & H. Wijnhoven Arachniden van het Roerdal: 1000-soortendag met enkele aanvullingen (Arachnida: Araneae, Opiliones, Pseudo scorpiones). Nieuwsbrief SPINED 33: Hendriks, R.J.J Plants, invertebrate her bi vores and nitrogen. Ecological im pacts of resource avai lability on trophic interactions. Proefschrift Radbouduniversiteit, Nijmegen. In dit proefschrift wordt ingegaan op de Context Dependent Defense -hypo these (CDD), en met name de relatie tussen beschik baarheid van stikstof en herbivorie. De auteur deed zowel expe rimenteel ecologisch onder zoek als ana lyses van datasets met verspreidingsgegevens van onder meer planten en sprinkhanen. Er was een negatieve correlatie tus sen het voorkomen van sprinkhanen en een toename van de stikstofdepositie. De verklaring ligt niet zozeer op ver anderingen in het menu van de sprinkhanen, maar eerder in het

11 Publicaties 11 dichtgroeien van schrale terreinen, waar door deze minder geschikt werden voor de eiontwikkeling. Voor de bestandsanalyses werd samengewerkt met de groep van Koos Biesmeijer van Naturalis. [RK] Heunen, M De mier als ramptoerist. Forum Formicidarum 15 (2): 8-9. Hoopen J. ten & J. Smits Successie in een kevergang. Entomologische Berichten 74: IJland, S Oecobius amboseli Shear & Benoit, 1974 (Araneae, Oecobiidae) found in the Netherlands and Ethiopia. Nieuwsbrief SPINED 33: IJland, S. & P.J. van Helsdingen Spinnen van de Reijerscamp (Araneae), deel 2: Correcties. Nieuwsbrief SPINED 33: 19. Jansen, R., O. Vorst, F. van Nunen, J. Cuppen, C. van der Sande, C. Borghouts & A. Threels Excursieverslag Mastbos te Breda - 22 juni Sektie Everts Info 103: 5-8 Kleukers, R.M.J.C De noordelijkste vindplaats van de zompsprinkhaan in Nederland. Entomologische Berichten 74: Klink, A.G., M.M. Schoor, H.D. van Rheede & P.P. Duijn Aquatische macrofauna in het rivierengebied en mogelijkheden voor ecologisch herstel. De Levende Natuur 115: Klink, R. van Of dwarves and giants: how large herbivores shape arthropod communities on salt marshes. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. In dit proefschrift aandacht voor de invloed van grote grazers op de ongewervelde fauna van kwelders. Hiervoor werden bemonsteringen uit ge voerd in het gebied Buitendijks in Noord- Friesland, waar een grootschalige beweidings proef loopt. Dit gaf de mogelijkheid om onbe graasd terrein te ver gelijken met verschil lende wijzen van begra zing. Een van de opval lende re sul taten is dat bodemverdichting een onderschatte negatieve factor is van begrazing. Ook wordt onderbouwd dat zware begrazing nadelig is voor bloembezoekers, als zweef vlie gen en bijen. Een belang rijke algemene conclusie is dat voor het behoud van een complete kwelderentomofauna licht tot matig begraasde en onbe graasde kwelders naast elkaar moeten voorkomen, waar bij een rotatiebeheer waar schijnlijk het meest guns tig is. [RK] Klink, R. van Waardplantassociaties van de cicaden en blad vlooien in de Noardlike Fryske Wâlden (Hemiptera: Auchenorrhyncha & Psylloidea). Entomologische Berichten 74: Klink, R. van, F. van der Plas, C.G.E. van Noordwijk, M.F. Wallis de Vries & H. Olff Effects of large herbivores on grassland arthropod diversity. Biological Reviews (in press). Koert, J. & G. Majoor De landslakken van het dal van de Kingbeek. Natuurhistorisch Maandblad 103: Koese, B., B. van Maanen & L. Boumans De negendoornige wintersteenvlieg: een nieuwe aanwinst voor de Roer en Nederland. Natuurhistorisch Maandblad 103: Koomen, P. & J. Noordijk (red.) Entomofauna van de Noardlike Fryske Wâlden. Entomologische Berichten 74 (6), 64 pp. Nederlandse Entomologische Vereninging, Amsterdam. EIS heeft de afgelopen twee jaar projecten gedaan voor Groen en Doen. Dit is een programma van het ministerie van EZ en stimuleert en ont wik kelt vrijwil ligerswerk op het gebied van natuur- en land schapsbeheer. De VOFF werkte hiervoor onder andere nauw sa men met Landschapsbeheer Nederland in allerlei deelprojecten. Een zo n deelproject was een inventarisatie van de bio diversiteit in de Noardlike Fryske Wâlden (NFW) door EIS en Landschapsbeheer Friesland. Het kleinschalige coulissenlandschap van houtwallen en elzen singels is opmerke lijk, het is het grootste aan een geslo ten wallen- en singelgebied van Europa. Desalniettemin was er over de soorten die leven in dit Nationale Landschap zeer weinig bekend. Door het organiseren van excursies en de verspreiding van de huidige kennis was het de bedoeling dat meer vrijwilligers hier actief gaan inventariseren. Dit is goed gelukt en er zijn in de periode veel gegevens verzameld. Er zijn nu aanzienlijke soortlijsten beschikbaar en dit voorheen vrijwel onverkende Friese gebied is echt op de kaart gezet. Een deel van de resultaten wordt in dit themanummer van Entomologische Berichten uitgewerkt in aantrekkelijke artikelen vol landschapsen insectenfoto s, waarbij onder andere de waargenomen hooiwagens, cicaden, langpootmuggen, kevers, mieren en nachtvlinders aan bod komen. Met deze eerste insecten inven tarisaties in de NFW is het te hopen dat er een goede basis is gelegd voor een toekomstig biodiversiteitsmonitoring, waarbij veranderingen in de soortensamenstelling gebruikt kunnen worden voor de evaluatie van het landschap en het gevoerde beheer. [RK] Kuijper, W De landslakken van de Heunsberg te Valkenburg aan de Geul in de middeleeuwen. Natuurhistorisch Maandblad 103: Lambrechts, J., H. De Koninck & M. Jacobs Grensoverschrijdend onderzoek naar spinnen (Araneae) in de omgeving van het ecoduct Kempengrens. Nieuwsbrief SPINED 33: Lange, M. de, J. Noordijk & M. Nijssen Mogelijkheden voor verder herstel van fauna in rivieruiterwaarden. De Levende Natuur 115: Leerschool, T., Geraeds, R. & J.T. Smit Vliegend hert (Lucanus cervus) in Limburg. Actieplan Stichting IKL, Roermond;

12 12 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) Leeuwen, S. van, J. de Boer, A. Boesveld & A. Gmelig Meyling Beschermde slakkengebieden in Nederland. Zoekbeeld 4 (1): Lenders, A.J.W. & F.J.M.P. Heinen Opmerkelijke populatie schommelingen en dispersie van de veldkrekel in het Meinweggebied. Natuurhistorisch Maandblad 103: Linden, J. van der & F. van de Meutter Nieuwe waarnemingen voor Nederland en de eerste waarneming voor Vlaanderen van de geelborstel-bandzweefvlieg Epistrophe cryptica (Syrphidae). Vliegenmepper 23: Loon, A.J. van Mierenwerkgroepexcursie in zuidwestelijk Noord-Brabant op 7 september Forum Formi cidarum 14 (3): Loon, A.J. van & A.A. Mabelis Nogmaals de Schoorlse stronkmieren. Forum Formicidarum 15 (1): 6-7. Loon, A.J. van & J. Noordijk Een nieuwe mierenatlas, oproep tot het doorgeven van waarnemingen. Forum Formicidarum 15 (1): Loonstra, A.J Wilde bijencursus HymenoVaria 9: Mabelis, A.A., J. Noordijk & A.J. van Loon Stronk- en satermieren in het Eerder Achterbroek (Formicidae: Formica truncorum, F. exsecta, F. pressilabris). Forum Formicidarum 14 (3): Majoor, G Boskap op de Sint-Pietersberg in 2007: effecten op de huisjesslakkenfauna. Natuurhistorisch Maandblad 103: Manger, R., G. Abbingh, H. Schinkel & J.J. Mekkes Libellen in Drenthe. Stichting Libellenwerkgroep Drenthe, Assen. Mark, C. van der et al Zeeboek. Determinatietabellen voor de flora en fauna van de Nederlandse kust. Jeugdbondsuitgeverij & KNNV Uitgeverij, Zeist. Meijer, K Native versus non-native. The interaction between native insects and non-native plants. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, Groningen. In dit proefschrift wordt de relatie tussen exotische struiken en inheemse herbivoren onderzocht. Exotische planten blijken minder last te hebben van vraat dan inheemse planten. Dit geeft de nieuwkomers een concurrentievoordeel. Inheemse insecten blijken soms te kunnen over stappen op een exo tische struik, zoals de blad kever Gonioctena quinquepunctata die normaal leeft de inheemse lijster bes, maar ook op de exotische Amerikaanse vogelkers kan voor komen. De larven van de boor vlieg Rhagoletis alternata leven in rozenbottels van inheemse rozen, maar ook kunnen voorkomen bij de exo tische Japanse rimpelroos. De dieren gedragen zich anders op de nieuwe gastheer en dit zou wel eens een stap kunnen zijn op weg naar soortvorming. [RK] Mestre, A., J.A. Aguilar-Alberola, D. Baldry, H. Balkis, A. Ellis, J.A. Gil-Delgado, K. Grabow, G. Klobučar, A. Kouba, I. Maguire, A. Martens, A. Mülayim, J. Rueda, B. Scharf, M. Soes, J.S. Monrós & F. Mesquita-Joanes Invasion biology in non-free-living species: interactions between abiotic (climatic) and biotic (host availability) factors in geographical space in crayfish commensals (Ostracoda, Entocytheridae). Ecology and Evolution 3 (16): Moerland, W. & A. Boesveld Land- en zoetwaterslakken in de gemeente Rotterdam - een natuurhistorisch overzicht over de periode Zoekbeeld 3 (2): Moorsel, G. van Achtergrond-info bij een exoot: de gele wratspons Celtodoryx ciocalyptoides (Burton, 1935). Zoek beeld 3 (2): Moorsel, G. van Een exoot of klimaatschuiver: de lobjesspons Oscarella sp. Zoekbeeld 4 (1): Moraal, L Dood hout en tonderzwammen als minibiotopen voor insecten. Entomologische Berichten 74: Mulder, J Atractides lacustris, na 74 jaar is deze watermijt weer aangetroffen in Nederland. Macro fauna nieuwsmail 112: 4-6. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit Rapport fytosanitaire signaleringen Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit, Utrecht. Nieuwegiessen, J. van de Nieuwe voedselbronnen voor Andrena denticulata? HymenoVaria 9: 62. Nieuwenhuijsen, H Enkele soorten wilde bijen van de Schoorlse Duinen. Tussen Duin en Dijk 13 (2): Nieuwenhuijsen, H Determinatietabel voor de Nederlandse soorten van Hoplitis (kleine metselbijen) en Osmia (metselbijen). HymenoVaria 8: Nieuwenhuijzen, A. van De nymphe van Micronecta griseola. Macrofaunanieuwsmail 113: 4. Noordijk, J Laatste populaties van de hooiwagen Opilio parietinus (Opiliones: Phalangiidae) in Nederland. Entomologische Berichten 74: Noordijk, J Nieuwe vondsten van de boomslankmier in het Roerdal. Natuurhistorisch Maandblad 103: Noordijk, J Zo bijzonder zijn onze spinnen. Mooi Gelderland 11 (3): Noordijk, J. & J. Bink Leiobunum religiosum (Opiliones: Sclerosomatidae), een nieuwe hooiwagensoort voor de Nederlandse fauna. Entomologische Berichten 74: Noordijk, J. & J. ten Hoopen (red.) Bijzondere biotopen. Entomologische Berichten 74 (1-2), 100 pp. Nederlandse Entomologische Vereniging, Amsterdam. Een goed gevuld num mer van Entomo logische Berich ten, waarin een hele reeks aan opvallende en verrassende insectenbiotopen de revue pas seren. Vloedmerken, rangeerterreinen, zwammen, kada vers en composthopen, het miegelt er van de insecten, en niet zel den gaat het om bijzondere of zeld zame soorten. EIS-mede werkers zijn (co) auteurs van vier arti ke len. Een praktische synthese waar in een metho diek wordt

13 Publicaties 13 voorgedragen om bijzon dere biotopen en hun rol voor entomofauna te be schrij ven sluit het thema nummer af. Goed lees voer voor entomologen en verplichte kost voor terreinbeheerders die veel kunnen opsteken wat betreft de herkenning en bescherming van belangrijke minibiotopen. Informatie over bestelwijze via de NEV, [RK] Noordijk, J., P. Koomen & P.J. van Helsdingen [met tekeningen van E.J. Bosch] Zoekkaarten Natuur van Nederland: Spinnen in huis en tuin. EIS Kenniscentrum Insecten, Naturalis Biodiversity Center, Natuurmuseum Fryslân & Vroege Vogels. Noordijk, J. & A.J. van Loon De mierenfauna van het Platte Bosch en twee andere Zuid-Limburgse terreinen. Forum Formicidarum 15 (2): Noordijk, J., B. Schoelitsz, J. Vos & P. Koomen Zwarte weduwen en roodrugspin in Nederland. Dierplagen Informatie 16 (4): Noordijk, J. & K. Veling Meer insecten in de Tuin! Groen 70 (10): Noordijk, J. & H. Wijnhoven Opilionieuws 8. Nieuwsbrief SPINED 33: Noordwijk, C.G.E. van Through arthropods eyes. Gaining mechanistic understanding of calcareous grassland diversity. Proefschrift, Radboud Universiteit, Nijmegen. In dit proefschrift wordt ingegaan op de invloed van het beheer van kalkgraslanden in Zuid-Limburg op onge wer velde dieren. De her in voering van het kalk graslandbeheer werd geë va lueerd door een groot schalig pot valonderzoek uit 1998 en 2005 te ver ge lijken. Diverse werkgroepcoördi natoren van EIS hebben hieraan bij gedragen. Opval lend ge noeg waren de resultaten niet gelijk voor de onder zochte groepen. Zo na men de voor kalkgrasland karakteristieke soorten bin nen de spinnen toe, maar bij de meeste andere groepen af. Op basis van een analyse van soort eigenschappen komt de auteur tot gerichte beheeradviezen. Als ludiek (maar toch ook serieus bedoeld) element staan op pagina 253 uitknipmaskers van een graafwesp, spin en pisse bed. Deze kunnen natuurbeheerders gebruiken om hun terrein te bekijken door de ogen van een ongewervelde. [RK] Noordwijk, C.G.E. van, W.C.E.P. Verberk, H. Turin, Th. Heijerman, K. Alders, W. Dekoninck, K. Hannig, E.C. Regan, S. McCormack, M.J.F. Brown, E. Remke, H. Siepel, M.P. Berg & D. Bonte Species-area relationships are modulated by trophic rank, habitat affinity and dispersal ability. Ecology (in press). Oosten, M. van Honingbijen op bosgeelster Gagea lutea. HymenoVaria 9: Oosterbaan, A Eikensterfte: ernst, oorzaken en beheer. Vakblad Natuur Bos Landschap 101: Oosterbroek, P Langpootmuggen (Diptera: Tipulidae) uit de Noardlike Fryske Wâlden. Entomologische Berichten 74: Oosterbroek, P., J. Mortelmans, J. Soors & K Pieters Langpootmuggen nieuw voor België: Tipula pilicauda en T. trifascingulata (Diptera, Tipulidae). Vliegenmepper 23: 8-9. Peeters, Th., A. van Eck & T. Cramer (red.) Natuurstudie in De Kaaistoep en aangrenzende terreinen in Tilburg. Verslag 2013, 19e onderzoeksjaar. TWM Gronden BV, Natuurmuseum Brabant & KNNV afdeling Tilburg. Pennards, G Een superdag in het Bergherbos. Vliegenmepper 23: 10. Raak-van den Berg, C.L Harmonia axyridis: how to explain its invasion success in Europe. Proefschrift, Wageningen Universiteit, Wageningen. Raak-van den Berg, L., P.S. van Wielink, P.W. de Jong, G. Gort, D. Haelewaters, J. Helder & J.C. van Lenteren Invasive alien species under attack: natural enemies of Harmonia axyridis in the Netherlands. BioControl 59 (2): Raemakers, I.P., B. Hendrikx & B. Beekers Bijzondere insecten van heide en stuifzand in het Kempen~Broek. Natuurhistorisch Maandblad 103: Reemer, M. &. J.T. Smit Landgoed t Hoosden: schatkist vol glimmers en juweelzweefvliegen. Natuurhistorisch Maandblad 103: Rooij, S. van, W. Geertsema, P. Opdam, M. Reemer, R. Snep, S. Spijker & E. Steingrover Een Bij-zonder kleurrijk landschap in het Land van Wijk en Wouden. Handreiking voor inrichting en beheer. Alterra, Wageningen. Schreurs, A. & F. Groenen Caryocolum fischerella (Lepidoptera: Gelechiidae): een nieuwe soort voor de Nederlandse fauna. Entomologische Berichten 74: Schreven, S Coelioxys afra nog steeds op de Bergerhei. HymenoVaria 8: Schreven, S Is de heidehommel Bombus humilis terug in Gelderland? HymenoVaria 8: Schreven, S.J.J Na 38 jaar herontdekt in Nederland: de goudwesp Pseudospinolia neglecta (Hymenoptera: Chrysididae). Entomologische Berichten 74: Smit, J Euodynerus dantici in het Gelderse rivierengebied (Vespidae: Eumeninae). HymenoVaria 8: Smit, J. & J.T. Smit A social parasitic Polistes wasp parasitized by a twisted-wing insect (Hymenoptera: Vespidae, Strepsiptera: Xenidae). Entomologische Berichten 74: Smit, J.T Wiervliegen. In: G.C. Cadee, Vloedmerken, bedreigde minimilieus op het strand. Entomologische Berichten 74: 9. Smit, J.T Leuke vliegen, Wapenvliegen: uiterlijk vertoon. Natura 111 (2): 16. Smit, J.T. & E. de Bree Leuke vliegen, Blaaskopvliegen: vliegende blikopeners. Natura 111 (1): 12. Smit, J.T. & E. de Bree Leuke vliegen, Wolzwevers: kolibries met snode plannen. Natura 111 (1): 13. Smit, J.T. & R. van den Broek Leuke vliegen, Roofvliegen: meesterlijke jagers. Natura 111 (3): 22. Smit, J.T. & M. Reemer Leuke vliegen; de eerste resultaten. Vliegenmepper 23: Smit, J.T. & G. Tuinstra Een bijzondere vangst van een bijzondere prachtvlieg (Diptera, Ulidiidae). Entomo logische Berichten 74: Smit, J.T. & Th. Zeegers Leuke vliegen, Dazen: bloedzuigers met verleidelijke ogen. Natura 111 (4): 12.

14 14 Nieuwsbrief EIS 60 (2014) Soes, M The first records of Piscicola siddalli (Hirudinea: Piscicolidae) for Belgium and the Netherlands. Lauterbornia 77: Spek, E. van der Verslag zomerexcursie 2013 Maasduinen. HymenoVaria 8: 4-6. Spek, E. van der Verslag voorjaarsexcursie Sint Pietersberg, 26 april HymenoVaria 9: Speksnijder, E Slaapgedrag van schorzijdebij (Colletes halophilus) en schorviltbij (Epeolus tarsalis). Hymeno- Varia 9: Stegeman-Broos, E Lebertia longiseta, een watermijt nieuw voor Nederland. Macrofaunanieuwsmail 114: 2-4. Stip, A Wilde bijen in agrarische landschappen van midden en zuid-nederland - vangsten uit een onderzoek in HymenoVaria 8: Swaaij, C.A.M. van Tracking butterflies for effective conservation. Proefschrift Wageningen Universiteit. Dit proefschrift valt uiteen in drie delen: 1. detecteren van veranderingen in verspreiding van dagvlinders, 2. het monitoren van trends en 3. effectieve bescherming. Naast een een overzicht van de lange carrière in de dagvlinderstudie van de auteur, worden belang rijke nieuwe inzichten gepresenteerd. Zo blijkt occupancy modelling een robuust nieuw hulpmiddel om veranderingen in de fauna te volgen en voor beschermingsdoeleinden wordt een nieuwe wijze van onderscheid in habitatspecialisten en -generalisten gepresenteerd. Tempelman, D Herkenning van Liocarcinus vernalis (grijze zwemkrab). Macrofaunanieuwsmail 117: Tilmans, M., A. Mrugała, J. Svoboda, M.Y. Engelsma, M. Petie, D.M. Soes, S. Nutbeam-Tuffs, B. Oidtmann, I. Roessink & A. Petrusek Survey of the crayfish plague pathogen presence in the Netherlands reveals a new Aphanomyces astaci carrier. Journal of Invertebrate Pathology 120: Tuinstra, G Earias insulana (Lepidoptera: Nolidae), de eerste vangst in Nederland. Entomologische Berichten 74: Tuinstra, G Nachtvlinders in de Noardlike Fryske Wâlden. Entomologische Berichten 74: Tuinstra, G., J. Hanenburg & F. van der Meer De Noardlike Fryske Wâlden - een bijzonder landschap. Entomologische Berichten 74: Turin, H., J. Noordijk, F. van der Meer & P. Boer Hooiwagens, loopkevers en mieren in houtwallen in de Noard like Fryske Wâlden. Entomologische Berichten 74: Vallenduuk, H Parachironomus soorten op slakken en meer. Macrofaunanieuwsmail 115: [4-6]. Vallenduuk, H Parachironomus vitiosus larven herkennen. Macrofaunanieuwsmail 117: 10. Velde, G. van der, P.F. Klok & S.M.A. Keulen De gekielde loofslak (Hygromia cinctella) in Limburg: niet in Gennep maar in Bergen. Spirula 396: 12. Veling, K. & H. Vossen Kansen voor dagvlinders in het Kempen~Broek. Natuurhistorisch Maandblad 103: Verdonschot, R.C.M. & P.F.M. Verdonschot Inpassen of verdringen? Ongewervelde exoten in zoetwater eco systemen. De Levende Natuur 115: Versluijs, R. & P. Boer In Nederland voorkomende gaststeekmieren, waaronder een nieuwe soort: Myrmica bibi koffi (Hymenoptera: Formicidae). Entomologische Berichten 74: Vlinder- en Libellenwerkgroep Zeeland Libellen in Zeeland. Periode Vlinder- en Libellen werkgroep Zeeland. Vorst, O., R. Jansen, Th. Heijerman, B. Drost, F. van Nunen, C. van de Sande, W. Rubers, J. Cuppen, Th. Breeschoten, T. de Goeij, C. Borghouts, E. Colijn, G. van Ee, A. Littel, A. Dees, B. van Maanen, T. Faasen, H. Raemdonck, J. Winkelman, A. Threels & D. Teunissen Verslag jubelexcursie Zuid-Limburg - 17 t/m 20 mei Sektie Everts Info 103: Vos, L. de Parougia eliasoni (Polychaeta: Dorvilleidae) nieuw voor de Nederlandse fauna. Macrofaunanieuwsmail 117: Wal, J.E.M. van der, M. Dorenbosch, A.K. Immers, C. Vidal Forteza, J.J. Geurts, E.T. Peeters, B. Koese, E.S. Bakker Invasive crayfish threaten the development of submerged macrophytes in lake restoration. PLoS One 8(10): e doi: /journal.pone Wallis de Vries, M.F., R. Bobbink, E. Brouwer, K. Huskens, E. Verbaarschot, S. Waasdorp & J.J. Vogels Effecten van de inzet van gescheperde schaapskuddes bij het heidebeheer in Friesland. Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen / Onderzoekscentrum B-Ware, Nijme gen / Stichting Bargerveen, Nijmegen. Wallis de Vries, M.F., B. Omon & K. Veling Ecologische randvoorwaarden voor de fauna van hellingbossen: de keizers mantel als aandachtsoort. Directie Agrokennis, Minis terie van Economische Zaken, Den Haag. [OBN rapport nr. 2013/OBN174-HE] Wijngaard, W Het wonderlijke zweefgedrag van de puntbijzweefvlieg Eristalis nemorum. Entomologische Berich ten 74: Wind, J. & M. Geluk Column: Diptera en natuurbeheer. Vliegenmepper 23: 3. Winkel, M. de De gewone reuzenmier Camponotus ligniperda op het Herikhuizerveld in Forum Formicidarum 14 (3): 3-6. Winkel, M. de & J. Noordijk Een nieuwe renspin voor Nederland: Philodromus fuscomarginatus (Araneae: Philodromidae). Entomologische Berichten 74: Wouda, H Vijftien jaar libelleninventarisatie in de Leemputten en het Verbrande bos. Brachytron 16: Zwakhals, C.J Drie Megarhyssa-soorten aanwezig in Nederland. Entomologische Berichten 74: Publicaties buitenland Dijkstra, K.-D.B., & V.J. Kalkman The African genus Argiagrion is a Brazilian Leptagrion species and the Philippine Moroagrion a European Pyrrhosoma (Odonata: Coenagrionidae). International Journal of Odonatology 16:

15 Publicaties 15 Kalkman, V.J. & A.G. Orr Distribution and identification of Rhodothemis in the eastern part of the Indo-Australian Archipelago (Odonata: Libellulidae). Faunistic Studies in South-East Asian and Pacific Island Odonata 8: 1-9 Orr, A.G., V.J. Kalkman & S.J. Richards Four new species of Palaiargia Förster, 1903 (Odonata: Platycnemididae) from New Guinea with revised distribution records for the genus. International Journal of Odonatology 16: Reemer, M A review of Microdontinae (Diptera: Syrphidae) of Surinam, with a key to the Neotropical genera. Tijdschrift voor Entomologie 157: Smit, J.T Two new species of the genus Callicera Panzer (Diptera, Syrphidae) from the Palaearctic region. Zootaxa 3779: Suhling, F., G. Sahlén, S. Gorb, V.J. Kalkman, K-D.B. Dijkstra, J. van Tol Order Odonata. In: J. Thorp & D.C. Rogers (eds.), Ecology and General Biology: Thorp and Covich s Freshwater Invertebrates, Academic Press, pp Bureau EIS Bereikbaarheid bureau en medewerkers Bureau EIS / , eis@naturalis.nl Ed Colijn (di-do) , ed.colijn@naturalis.nl Vincent Kalkman (di-vr) , vincent.kalkman@naturalis.nl Roy Kleukers (ma, di, do, vr) , roy.kleukers@naturalis.nl Bram Koese (ma-vr) , bram.koese@naturalis.nl Annemarie Kroon (vr) , annemarie.kroon@naturalis.nl André van Loon (di, (wo), do) , andre.vanloon@naturalis.nl Jinze Noordijk (ma, di) , jinze.noordijk@naturalis.nl Menno Reemer (ma-wo, vr) , menno.reemer@naturalis.nl John Smit (di-vr) , john.smit@naturalis.nl

16 EIS-werkgroepen 16 Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) Nieuwsbrief EIS 60 (2014) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond ( ), Vlinders van schorren M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden ( ), ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen ( ), Zoöplankton M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft ( ), C. Brochard, Marsstaat 77, 9742 EL Groningen, Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden , Rivierkreeften B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam ( ), Watermijten (Acari: Hydrachnidia) H. Smit, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Libellen (Odonata) J. Bouwman (NVL), Huissensestraat 85, 6833 HM Arnhem ( ), Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen ( ), Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam ( ), Kokerjuffers/schietmotten (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam ( ), K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg ( ) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht ( ) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen ( ), BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan ( ), Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam ( ), GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden ( ), MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg ( ), S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven ( ), SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Hooiwagens (Opiliones) J. Noordijk, Roghorst 118, 6708 KR Wageningen ( ), OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6704 AV Wageningen ( ), Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout ( ), [cdbieman@planet.nl] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht ( ) [john.smit@naturalis.nl] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort ( ) [maartje.liefting@gmail.com] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek W.N. Ellis, Jisperveldstraat 591, 1024 BD Amsterdam ( ) [wnellis@bladmineerders.nl] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [erik.vannieukerken@naturalis.nl] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser ( ), [sjaak.koster@planet.nl] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest ( ), [th.zeegers@xs4all.nl] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bombyliidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), houtvliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Zonnelaan 166, 3712 XH Huis ter Heide ( ), [mp.van.veen@hccnet.nl] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, ( ), [ben.brugge@naturalis.nl] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden ( ), [paul.beuk@home.nl] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht ( ), [john.smit@naturalis.nl] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België ( ), [marc.pollet@inbo.be] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen ( ), [w.v.steenis@casema.nl] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen ( ), [a.barendregt@geo.uu.nl] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen ( ), [liekele@wxs.nl] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden ( ), [hanshuijbregts@tiscali.nl] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren ( ), [h.j.prijs@hccnet.nl] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk ( ), [JeWe.vZ@gmail.com] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum ( ), [h.turin@hccnet.nl] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven ( ), [dre.teunissen@onsneteindhoven.nl] Kortschildkevers (Staphylinidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht ( ), [vorst@xs4all.nl] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde ( ), [hcpijpers@hetnet.nl] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam ( ), [winkelman114@zonnet.nl] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede ( ), [jancuppen@hccnet.nl] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen ( ), [theodoor.heijerman@weevil.demon.nl] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [ed.colijn@naturalis.nl] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen ( ), [awm.mol@hccnet.nl] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [cees.vanachterberg@naturalis.nl] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel ( ), [keeszwakhals@yahoo.com] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg ( ), [ptheo@xs4all.nl] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad ( ), [jeroen@naturalmedia.nl] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar ( ), [hnieuwenhuijsen@zonnet.nl] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda ( ), [wimklein@worldonline.nl] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven ( ), [smit.jan@hetnet.nl] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [andre.vanloon@naturalis.nl]