Het retabel: de Emmaüsgangers (1808) De altaarbekroning

Transcriptie

1 Mannaerts R., De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen: een openbaring mits de juiste sleutel, Antwerpen, 2012 Het retabel: de Emmaüsgangers (1808) Het schilderij op doek (3,50 m x 2,40 m) van Willem Jacob Herreyns was de eerste aanzet tot herstel van de kapel na het Frans Revolutionair Bewind. Zoals de evangelist Lucas (24:30) verhaalt, nam Jezus (+), toen Hij met de beide Emmaüsgangers (E) aan tafel zat, brood, sprak de zegen uit, brak het en reikte het hun toe. Twee bedienden brengen wijn en een fruitschaal aan. Dat Christus, de Zoon van God, toch wel een bijzondere band heeft met God, wordt weergegeven doordat Hij de ogen ten hemel richt, naar God de Vader, het centrale beeld in de altaarbekroning ( ). Een blauwe hemel net boven Jezus biedt dit uitzicht en is dan ook het enige kleurrijke element in het sobere decor. De altaarbekroning Altaar in wit en zwart marmer uitgevoerd door Jacob II van der Neer (1823); de bekroning is geïnspireerd door het vorige altaar van Jan Pieter II van Baurscheit (1750). God de Vader ( ) 1) God is gezeten is op een globe van het universum, waarrond een gouden dierenriem. 2) Hij straalt naar overal licht uit. 3) Een draperie rondom Hem fungeert als baldakijn. 4) Hij is omgeven door een hofhouding van verscheidene engelen: zo wil men in beeld brengen dat God alles omvat, dat Hij de bron is van alles wat leeft en beweegt, ja, Hij is de Heer van tijd en ruimte. De drie goddelijke deugden Boven de buitenste zuilen zitten 2 goddelijke deugden: - links: het (christelijk) Geloof (2), met als attributen het kruis van Jezus en een kelk met erboven een geconsacreerde hostie (= de Eucharistie). - rechts: de Hoop, met een anker (3) (de hoop van de zeelui om veilig voor anker te gaan). - De 3 de deugd, de Liefde, wordt getoond door het altaarschilderij waar Jezus het brood breekt als teken van Zijn liefde-offer tot het uiterste, nl. Zijn onschuldige dood op het kruis en dat telkens opnieuw in de mis of eucharistieviering aan het altaar herbeleefd wordt. De Bijbelse volgorde en hiërarchie aldus 1 Kor. 13:13 - geloof, hoop en liefde: de grote drie; maar de liefde is de grootste - blijven hier gehandhaafd. Lezende van links naar rechts staat de deugd van het Geloof aldus eerst, gevolgd door beide andere. Doch als grootste van de drie, krijgt de Liefde de ereplaats in het midden. Goddelijke deugden: wat zou een mens zijn zonder? ~ 1 ~

2 Het tabernakel (T) In koper uitgevoerd in 1712 door Judocus Ignatius Picavet, naar een ontwerp van Hendrik Frans Verbrugghen. Het tabernakel is de bewaarplaats ( herberg, taverne ) voor het geconsacreerde brood: zo wil Jezus in een tastbaar teken écht dicht bij de mensen blijven, ook wanneer er geen eucharistieviering meer gaande is. Betekenisvol is dat dit tabernakel een getrouwe kopie is van de joodse Ark van het Verbond (in het Oude Testament): met 2 draagstokken en bovenop 2 knielende, naar elkaar gekeerde engelen. Zo wil God in het sacrament van de eucharistie Zijn verbond met de mensen nog meer tastbaar maken. Daarom noemen we het geconsacreerde brood het Heilig Sacrament of het Venerabel (Eerbiedwaardig) Sacrament. LATEN OOK WIJ ONS HIER AANSPREKEN DOOR JEZUS AANWEZIGHEID? WAAROM NIET EVEN HIER IN STILTE VERWIJLEN? ~ 2 ~

3 Het glasraam het laatste avondmaal Dit renaissancistische glasraam werd uitgevoerd in of kort na 1566 en in 1870 ingrijpend gerestaureerd door Jean-Baptiste Capronnier. Christus en zijn apostelen delen het Laatste Avondmaal waarop de eucharistie wordt ingesteld. De opdrachtgever, Engelbert II van Nassau, stadhouder en burggraaf van Antwerpen, liet zichzelf, vooraan rechts, geknield in aanbidding portretteren. Het tafereel wordt omlijst door de 16 kwartieren van zijn wapen. Bovenaan staat zijn wapen omgeven door de ketting van het Gulden Vlies, banderollen met zijn initiaal E en met zijn devies SE SERA MOY NASSOV alsook de wapens van zijn graafschappen en zijn heerlijkheden. De overige glasramen in de zuidbeuk 2. ST.-NORBERTUS HERSTELT DE CULTUS VAN HET H. SACRAMENT TE ANTWERPEN (Edouard Didron, 1872) Hoewel de H. Sacramentsprocessie zich omstreeks 1120 zou situeren in de St.-Michielsabdij, heeft men geopteerd voor een (in 1872) meer herkenbare Antwerpse achtergrond, nl. voor het toenmalige hoofdportaal van de kathedraal en de laat 15 de -eeuwse put, toegeschreven aan Quinten Metsijs. Een anachronistisch decor. 3. ST.-AMANDUS PREDIKT IN ANTWERPEN (Edouard Didron, 1872) Het baanbrekende werk van deze Fransman voor de missionering van Vlaanderen en Brabant en Maastricht situeert zich in de 7 de eeuw; maar ook hier aan anachronismen geen gebrek. Op de achtergrond staat reeds de St.-Michielsabdij die pas in 1124 gesticht wordt. De kledij van de burgers is 15 de -eeuws en een missionaris, zelfs al is hij bisschop, loopt nooit in zijn liturgische gewaden rond. 4. HET WAPEN VAN DE FAMILIES ULLENS EN VERBIEST (Hendrik de Coninck, 1708) 5. ST.-JAN DE DOPER EN ST.-JAN DE EVANGELIST (ca ) Oorspronkelijk stond het raam in de noorddwarsbeuk tegenover het altaar van de beide St.-Jannen (van het schrijnwerkersambacht). 6. ST.-PETRUS EN ST.-PAULUS (Jean-Baptiste Capronnier, 1867) Gemaakt ter herinnering aan de broederschap van de Romanisten. Deze verenigt in de 16 de en 17 de eeuw de pelgrims en vooral de kunstenaars die naar Rome trekken. De 2 patroonheiligen van Rome worden geflankeerd door St.-Henricus en St.-Elisabet, de patroonheiligen van de opdrachtgevers. ~ 3 ~

4 Het vorige altaarstuk het laatste avondmaal (Otto van Veen) Omdat het altaarstuk (van Otto Van Veen) door de Franse revolutionairen uit de Venerabelkapel was meegenomen en het in 1808 werd vervangen door het nieuwe schilderij van Willem Jacob Herreyns, krijgt het werk van Van Veen na zijn terugkeer uiteindelijk zijn huidige plaats in de zuiddwarsbeuk. Ten tijde van het Katholieke Herstel na 1585 krijgt ook de kapel van het Heilig Sacrament in 1592 een nieuw altaarstuk. Door de bemiddeling van bisschop Livinus Torrentius wordt de opdracht toevertrouwd aan de humanistische schilder Otto Van Veen, alias Venius, enkele jaren nadien de belangrijkste leermeester van P.P. Rubens. Om het doek aan te passen voor een modieuzer portiekaltaar wordt het in vergroot in de hoogte en de breedte tot 3,50 m x ca. 2,50 m. Als voorstelling van de instelling van de mis is het Laatste Avondmaal hét onderwerp bij uitstek voor een altaarstuk in een Kapel waar het Allerheiligste Sacrament bijzonder vereerd wordt. Christus (+) temidden van de apostelen, de ogen ten hemel opgeslagen, heeft het brood in de hand genomen en zegent het (o.m. Lc. 22:19). De apostelen, het dichtst bij Hem, volgen de zegening. Petrus (A1) herkenbaar aan zijn traditionele fysionomie (rond kaal hoofd, korte ringbaard) en zijn kledij met de symbolische hemelse kleuren geel en blauw, zit op de ereplaats aan Jezus rechterhand, terwijl de geliefde leerling Johannes (A2), als jongeling en met een rood kleed, aan Jezus linkerhand op de 2 de ereplaats zit. Getrouw aan de traditie wordt ook Jezus voorzegging over het verraad door een van de apostelen uitgebeeld. Van Veen volgt het evangelie volgens Lucas, de enige die deze voorspelling ná de instelling van de mis plaatst en bovendien melding maakt van de daaropvolgende onderlinge conversatie van de apostelen: Nu begonnen zij onder elkaar te vragen, wie van hen het toch was, die dat zou doen (Lc. 22:23). In de Vlaamse verhaaltrant volgen de beide momenten van het verhaal elkaar binnen een en hetzelfde schilderij op. Nadat de apostelen wel degelijk aandacht hebben geschonken aan de zegening, tonen de meesten hun onrust over de vraag wie van hen nu wel de verrader zou zijn. Met de beurs met zilverlingen verdoken in zijn linkerhand keert Judas (A12) zich af van de discussie om zijn glas te laten vullen en zo elk indringend oogcontact te vermijden. Zo verbreekt hij door het verraad de eenheid van de cirkel van de apostelen rond Christus. Zijn trouweloosheid wordt nog extra beklemtoond door de kwade blik en het rossige haar. Omdat de 2 stenen tafelen met de 10 geboden in de achtergrond subtiel worden verlicht, verwijst dit teken van het Oude Verbond tussen God en het Joodse volk des te nadrukkelijker naar het Nieuwe Verbond tussen God en de mens bij het vieren van de eucharistie. ~ 4 ~

5 Het hondje onder de bank rechts typeert de Vlaamse schilderkunst met haar aandacht voor het concrete detail uit het dagelijkse leven, en dit minstens evenzeer in religieuze taferelen. Het Bijbelse verhaal: steeds actueel ~ 5 ~