De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1a 2513 AA Den Haag AV/A&M/2001/1324. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

Transcriptie

1 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1a 2513 AA Den Haag Postbus LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4 Telefoon (070) Telefax (070) Uw brief Onderwerp Kamervragen Wilders over representativiteit vakbeweging en fondsen-cao s Ons kenmerk AV/A&M/2001/1324 Datum 8 februari 2001

2 2 Naar aanleiding van vragen van Kamerlid Wilders (VVD) in het kader van de behandeling van de begroting van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid./. (d.d. 6 en 7 december 2000) zend ik u hierbij de door mij toegezegde informatie over de representativiteit van de sociale partners in Nederland (in internationaal perspectief). Met betrekking tot mijn toezegging inzake een steekproefsgewijs onderzoek naar fondsen- CAO s kan ik u meedelen dat er momenteel een monitor van fondsen-cao s plaatsvindt waarbij inzage wordt verkregen in jaarstukken van de fondsen. Op basis daarvan wordt de Tweede Kamer medio 2001 geïnformeerd over het inkomsten- en bestedingspatroon van sociale fondsen. De Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, (W.A. Vermeend)

3 3 Representativiteit van de sociale partners in Nederland (in internationaal perspectief) 1. Representativiteit van de Nederlandse vakbeweging In Nederland ligt de organisatiegraad van bij vakverenigingen georganiseerde werknemers rond de 27%. 1 Tussen sectoren bestaat een grote mate van differentiatie van de organisatie-graad van werknemers. De sectorale organisatiegraad varieert tussen de 6 en 56 procent (zie bijlage I). Het aantal sectoren met een gelijke of lagere dan gemiddelde organisatiegraad is in 1999 exact even groot als het aantal sectoren met een hogere organisatiegraad dan het gemiddelde. Verder kunnen ook verschillen bestaan tussen ondernemingen binnen een sector. Hierbij blijkt uit onderzoek dat er een samenhang bestaat met de omvang van bedrijven: in grotere bedrijven zijn werknemers beter georganiseerd dan in kleine bedrijven. 2 De organisatiegraad van de Nederlandse vakbeweging en de discrepantie tussen de organisatiegraad (27%) en het percentage werknemers dat is gebonden aan door vakbonden met werkgevers(organisaties) overeengekomen CAO s (85%) kunnen niet zonder meer worden beschouwd als indicaties voor de mate van representativiteit van de vakbeweging. Uit diverse onderzoeken blijkt dat het werk van de vakbeweging in hoge mate door ook niet georganiseerde werknemers wordt gelegitimeerd. Een voorbeeld hiervan is een internationaal vergelijkend onderzoek onder personen in 40 landen, waaruit blijkt dat 53% van de Nederlanders een redelijk tot groot vertrouwen heeft in vakbonden. Dit percentage ligt ruim boven het gemiddelde (38%) van alle 40 onderzochte landen. Alleen Noren en Zuid-Koreanen hadden meer vertrouwen in de vakbonden, de andere landen scoorden aanzienlijk lager dan Nederland. 3 Ander onderzoek wijst uit dat met name ook niet-vakbondsleden het werk en de functie van de vakbonden waarderen en van belang achten, zoals bijvoorbeeld blijkt uit onderstaande figuur 1. Figuur: percentage niet-leden dat de vakbeweging van belang vindt voor de samenleving Bron: MuConsult B.V., FNV Barometer 16. Een opiniepeiling onder leden en niet-leden, Zie CBS, Statistisch jaarboek Van de georganiseerde werknemers is 64% aangesloten bij een FNVbond, 19% bij een CNV-bond, 11% bij de Unie MHP en 6% bij overige niet bij één van de drie vakcentrales aangesloten vakorganisaties. 2 Klandermans & Visser, De vakbeweging na de welvaartsstaat, Zie World Values Study Group (1994), World Values Study and

4 4 Resultaten uit een onderzoek onder werknemers in de ICT-branche, een branche waar werknemers het minst zijn georganiseerd (zie ook tabel 1), geven eveneens een indicatie voor de legitimiteit van de vakbeweging. Van de ondervraagde werknemers vindt namelijk 64% dat de vakbond één van de betrokken partijen moet zijn bij het totstandkomen van arbeidsvoorwaarden-regelingen. 4 In het verlengde van de hoge mate van legitimiteit ondernemen vakbonden naast de inclusieve belangenbehartiging in diverse sectoren en ondernemingen steeds vaker initiatieven om bij de ontwikkeling van CAO-beleid ook niet-leden te raadplegen. 5 De organisatiegraad in combinatie met een hoge mate van legitimiteit van de werkzaamheden en de functies van de vakbeweging duidt op een grote mate van liftersgedrag van (ongeorganiseerde) werknemers. De resultaten van een onderzoek van Visser en Klandermans (1995) ondersteunen dit. Slechts 16% van de nietleden is het eens met de stelling dat vakbonden alleen de belangen van hun eigen leden moeten behartigen. 4 Tijdens & Van den Berkel, Werken in de ICT-sector: onder welke voorwaarden, Voorbeelden hiervan zijn enquêtes die FNV Bondgenoten onder werknemers (leden en niet-leden) heeft uitgezet over CAO-beleid, o.a. in de metaal en techniek, callcentres, supermarkten en de ICT.

5 5 2. Representativiteit van de vakbeweging in internationaal perspectief Tabel Ontwikkeling organisatiegraad van de vakbeweging in Europese landen 6 Zeer hoog Zweden Denemarken Finland Hoog Noorwegen België Ierland Italië Oostenrijk organisatiegraad vakbeweging 1990* organisatiegraad vakbeweging 1995** Gemiddeld Groot-Brittannië Laag Duitsland Nederland Portugal Zwitserland Zeer laag Spanje Frankrijk * Bron: Visser & Ebbinghaus, 1996; ** Bron: Visser, De verschillen in de mate van organisatie van de werknemers tussen de diverse landen blijken in sterke mate samen te hangen met de rollen die de vakbonden in de diverse landen vervullen. Zo blijkt uit onderzoek naar de ontwikkeling van de organisatiegraad van de vakbeweging in Europese landen dat er drie factoren c.q. rollen van de vakbeweging zijn die voor een belangrijk deel de verschillen in organisatiegraad van vakbonden verklaren: 7 1) werkloosheidsverzekeringen verlopen via vakbonden, 8 2) vakbonden hebben een geïnstitutionaliseerde infrastructuur in bedrijven, 3) de vakbeweging participeert in een overlegstructuur op centraal niveau. In de landen waar de drie factoren tegelijk voorkomen heeft de vakbeweging een zeer hoge organisatiegraad, zoals in Zweden, Finland en Denemarken. Als aan twee van de drie genoemde voorwaarden wordt voldaan, namelijk een goede organisatie in bedrijven en een rol in een centrale overlegstructuur, dan is nog steeds een hoge organisatiegraad van toepassing, zoals in Noorwegen, België, Ierland en Oostenrijk. In landen met een lage organisatiegraad, zoals Nederland, Zwitserland en Duitsland, participeert de vakbeweging wel in hoge Zie bijlage 2 voor cijfers over de organisatiegraad van de vakbeweging in andere Europese landen en een aantal niet-europese landen. Deze gegevens zijn overgenomen uit de World Labour Report van de ILO. 7 Zie Visser & Ebbinghaus, Een halve eeuw verandering. Verklaringen voor convergentie en diversiteit van werknemersorganisaties in West-Europa, in: Visser (red), De vakbeweging op de eeuwgrens. Vijf sociologische studies over de vakbeweging, Vakbonden kunnen voor leden werkloosheidskassen organiseren. Vóór de Tweede Wereldoorlog was dit zogeheten Gentse systeem gebruikelijk in België, Denemarken, Frankrijk, Nederland, Noorwegen en Zweden. Na de oorlog bleven door vakbonden georganiseerde werkloosheidskassen alleen bestaan in Zweden en Denemarken en werden ze weer ingevoerd in Finland. Deze factor blijkt een sterk onderscheidend vermogen te hebben m.b.t. de mate van organisatie van werknemers.

6 6 mate in een centrale overlegstructuur, maar is de vakbeweging niet betrokken bij werkloosheidsverzekeringen en is in veel mindere mate het zogeheten bedrijvenwerk ontwikkeld (één van de factoren doet zich slechts voor). In het verlengde van deze verklaringsgronden worden de landen met een zeer lage organisatiegraad (Frankrijk en Spanje) gekenmerkt door een zwakke of afwezige rol in centrale overlegstelsels (en de afwezigheid van de andere twee factoren). 3. Representativiteit werkgevers Recente cijfers over de mate van organisatie van werkgevers, die vergelijkbaar zijn met de cijfers over de organisatiegraad van werknemers, in Nederland of in internationaal perspectief zijn niet of nauwelijks voorhanden. Dit om uiteenlopende redenen. Ten eerste worden cijfers over de organisatiegraad van werkgevers niet gepubliceerd, zoals wel gebeurt bij de mate van organisatie van werknemers door bijvoorbeeld het CBS of de vakbonden zelf. Ook in internationaal vergelijkend perspectief ontbreekt voldoende informatie over de mate van organisatie van werkgevers om tot een (vergelijkende) analyse te komen van de representativiteit van werkgevers. In de tweede plaats is het de vraag op welke wijze de mate van organisatie van werkgevers gemeten dient te worden. Indien onder de organisatiegraad van werkgevers hetzelfde wordt verstaan als de organisatiegraad van werknemers, namelijk het aantal georganiseerde werkgevers ten opzichte van het totaal aantal werkgevers, dan wordt voorbij gegaan aan het relatieve gewicht van elke werkgever. Werkgevers zijn niet zonder meer als koppen te tellen zoals werknemers. De representativiteit van een werkgever of een werkgeversorganisatie hangt mede af van het gewicht van de betreffende (georganiseerde) werkgevers, in termen van aantallen bij de betreffende werkgevers werkzame werknemers, de totale loonsom, de omzet, of een ander kengetal. 9 Zo wordt bij het AVV-beleid niet de organisatiegraad van de werkgevers als zodanig gemeten, maar het relatieve gewicht van de aan de CAO gebonden werkgever uitgedrukt in aantallen werknemers ten opzichte van het totaal aantal werknemers in het betreffende CAO-gebied. 10 Daarbij is de norm om direct in aanmerking te komen voor AVV 60%. Naast de vraag wat een (of de meest) correcte wijze van meten is van de representativiteit van werkgevers c.q. een werkgeversorganisatie, speelt tevens de vraag of gegevens hierover in voldoende mate aanwezig zijn. Waarbij bovendien onderscheid moet kunnen worden gemaakt tussen georganiseerde en ongeorganiseerde werkgevers. Op dit moment is er geen recent en eenduidig te interpreteren statistisch materiaal beschikbaar over de organisatiegraad en de representativiteit van werkgeversorganisaties (in Nederland en in internationaal perspectief). 9 In de meeste gevallen speelt het gewicht tevens een rol bij de hoogte van het lidmaatschapsgeld dat een werkgever verschuldigd is aan de werkgeversorganisatie waarbij de werkgever is aangesloten. 10 Overigens kunnen werkgevers die niet direct aan de CAO zijn gebonden, wel georganiseerd zijn bij een werkgevers/brancheorganisatie die niet bij de CAO-onderhandelingen is betrokken en/of direct bij een centrale werkgeversorganisatie. De representativiteitstoets bij het AVV-en van CAO s heeft dus uitsluitend betrekking op CAO-partijen en het betreffende CAO-domein.

7 7

8 Bijlage I Organisatiegraad werknemers van jaar, met een baan van 12 uur of meer, naar sector sector organisatiegraad 1995 organisatiegraad 1999 Vervoer (water en lucht) Elektriciteit, aardgas en water Vervaardiging metalen primaire vormen Openbaar bestuur, overheid en verplichte sociale verz Onderwijs Vervoer (land) Bouwnijverheid Transportmiddelenindustrie Hout, papier en karton Auto-industrie Werkgevers-, werknemers-, en beroepsorganisaties Post en telecommunicatie Dienstverlening tbv vervoer Chemische producten Voedings- en genotmiddelen Overige dienstverlening Millieudienstverlening Vervaardiging meubels en overige goederen Computers, elektronische producten Rubber en kunststofproducten Metaalproducten Glas, aardewerk, cement en kalk/gipsprod Machines en apparaten Cultuur, sport en recreatie gezondheids- en welzijnszorg Speur- en ontwikkelingswerk Audiovisuele/communicatieproducten Textiel en textielproducten Verhuur (onroerend/roerend goed) Landbouw en visserij Financiële instellingen Handel/reparatie auto's, motorfietsen Verzekeringswezen en overig Horeca en catering Overige zakelijke dienstverlening Groothandel Detailhandel Computerservice en IT-buro's 11 6 Bron: CBS, EBB 1995, EBB 1999.