nederlands erfgoed digitaal projectplan

Transcriptie

1 nederlands erfgoed digitaal projectplan

2 Van links naar rechts, van onder naar boven 1. Koninklijke Bibliotheek, Tijdschrift De Gracieuse, voor vrouwen over luxe mode en handwerken, 1862 (Collectie Gemeentemuseum Den Haag) 2. Nederlands Fotomuseum, Dolf Kruger, Afsluiting verkiezingscampagne Haarlemmerstraat, Amsterdam (1952) 3. Rijksmuseum Amsterdam, Jacob van Ruisdael, De molen bij wijk van Duurstede, ca Naturalis, Oude natuurhistorische illustraties uit de begintijd van het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie (natuurkundige Commissie), rond Nederlands Openluchtmuseum, Tegeltableau van geglazuurde creme-bakkende klei, met een monochroom geschilderde voorstelling in mangaan. circa Nederlands Architectuurinstituut, J. Duiker en B. Bijvoet, Ontwerp voor de Rijksacademie van Beeldende Kunsten, Rijksmuseum van Oudheden, Fibula van Dorestad. Datering ca. 800 na Chr., materiaal: goud, edelstenen, , glas, diameter: 8,4 cm, gevonden in Wijk bij Duurstede (Utrecht) 8. Letterkundigmuseum. Louis Couperus ( ) Eerste blad van het handschrift van de in 1897 verschenen roman Metamorfoze 9. Beeld en Geluid. Journaal. Paard tussen reddingswerkers komt aan land, Nationaal Archief, Noordwest-Overijssel, afgebeeld op de Topografische Kaart van Nederland uit de jaren Archief Ministerie van Oorlog

3 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Samenvatting 4 Leeswijzer 6 Hoofdstuk 1 Nationale digitale erfgoedcollectie Het consortium Technologie en de samenleving Kansen Knelpunten Kosten en baten 14 Hoofdstuk 2 Nederlands Erfgoed: Digitaal! Nederlands digitaal erfgoed op maat Gebruikers van Nederlands Erfgoed: Digitaal! Onderwijs Het brede publiek Wetenschap en onderzoek Creatieve industrie 21 Hoofdstuk 3 Data- en dienstenaanbod Collectie en selectie Diensten Businessmodellen Consortium 30 Hoofdstuk 4 De informatiearchitectuur Uitgangspunten Architectuurmodel Metadata en toegang tot digitale informatie Syntactische en semantische interoperabiliteit Beheer en kennisdisseminatie 37 Hoofdstuk 5 Organisatie van het project Een nieuwe stap Uitgangspunten Organisatiestructuur Werkpakketten Risicomanagement Externe relaties 44 Hoofdstuk 6 Planning en financiering Fasering van activiteiten Financiële planning 47 Bijlage 1 Het consortium 49 Bijlage 2 De omgeving van het consortium 55

4 2

5 Voorwoord Computers zijn tegenwoordig alom aanwezig; op het werk, in het onderwijs en het dagelijks leven. De informatie die via het internet beschikbaar komt groeit dagelijks en in een hoog tempo. In het leven van kinderen en jongeren is internet en digitale apparatuur niet meer weg te denken, maar ook oudere generaties maken steeds meer gebruik van de mogelijkheden die het internet biedt. Nieuwe technologieën hebben invloed op verschillende terreinen in de samenleving. Innovatie en gebruik van ict is van groot belang voor economische groei en heeft een positief effect op de leerprestaties in het onderwijs. 1 Door digitale technologie veranderen media-aanbod en mediagebruik. Op het internet zijn mogelijkheden om informatie te zoeken en te vinden oneindig. Voor musea, archieven, bibliotheken en andere culturele organisaties is dit een gouden kans om cultureel erfgoed, onze culturele rijkdom, voor iedereen nog toegankelijker te maken. Tegelijkertijd moeten deze culturele instellingen klaar zijn voor de uitdagingen van de eenentwintigste eeuw. Voor een unieke uitvoering van een symfonie van Mahler hoeven muziekliefhebbers straks niet meer naar het Concertgebouw en de eerste kennismaking met de Nachtwacht gebeurt niet noodzakelijkerwijs binnen de muren van het Rijksmuseum. In het besef dat afwezigheid op het internet op termijn leidt tot verregaande onzichtbaarheid in de samenleving hebben tien instellingen en musea zich verenigd in het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! Gezamenlijk gaan zij delen van hun waardevolle collecties digitaliseren. Gezamenlijk; want zo kunnen dwarsverbanden worden gelegd tussen collecties van verschillende musea en instellingen en kan ons cultureel erfgoed in zijn context worden gepresenteerd. Stelt u zich eens voor dat u vanuit een 18 e eeuws schilderij, van een tafereel met muzikanten binnen enkele muisklikken 18 e eeuwse muziek kunt hóren. Met daarbij het originele notenschrift in beeld, een boeiend verhaal en verwijzingen naar interessante links voor meer informatie over dit onderwerp. Digitalisering van ons erfgoed biedt nieuwe en ongekende mogelijkheden voor onderwijs, wetenschap en creatieve sectoren. Van studenten tot wetenschappers, van scholieren tot senioren en van nieuwsgierige bezoekers tot ontwikkelaars bij een ict-bedrijf; allen kunnen gebruik gaan maken van ons cultureel erfgoed. Dat levert de Nederlandse samenleving niet alleen directe baten op, SEO Economisch Onderzoek heeft deze becijferd op circa 172 miljoen, maar ook onmisbare grondstoffen voor de verdere ontwikkeling van een creatief, innovatief en ondernemend Nederland! Theo Camps, Voorzitter consortium Nederlands Erfgoed: Digitaal! 21 A. ten Brummelhuis, Aansluiting onderwijs en digitale generatie. In: J. de Haan en C. van t Hoff (red.), Jaarboek ICT & Samenleving 2006; de digitale generatie, p

6 4

7 Samenvatting In het digitale tijdperk is aanwezigheid en bereikbaarheid via het internet voor culturele instellingen een absolute noodzaak. Zo vergroten zij de toegankelijkheid en zichtbaarheid van de enorme culturele rijkdom die het Nederlands erfgoed herbergt. En zo behouden waardevolle collecties ook in de toekomst hun publieke waarde. Om volop gebruik te kunnen maken van de kansen die digitalisering biedt en tegelijkertijd een antwoord te vinden op de uitdagingen van de technologische ontwikkelingen, hebben tien nationale erfgoedinstellingen zich verenigd in het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! Ambities en activiteiten De ambitie van het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! is het creëren van een gezaghebbende digitale collectie Nederlands erfgoed. Een collectie die bijdraagt aan de zichtbaarheid van de Nederlandse cultuur in virtuele, nationale en internationale gemeenschappen. En een collectie die ongekende mogelijkheden biedt voor een breed scala aan gebruikers in onderwijs, wetenschap, toerisme of creatieve industrie. Maar ook nieuwsgierige bezoekers van het internet moeten zich graag laten inspireren door de digitale beschikbaarheid van het rijke Nederlands erfgoed. Kenmerkend voor het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! is de speciale aandacht voor het ontwikkelen van diensten en toepassingen die aansluiten bij de wensen en behoeften van verschillende groepen gebruikers. In het project wordt de samenhang met de initiatieven de Canon van Nederland en het Nationaal Historisch Museum bewaakt. In het project wordt een gemeenschappelijke infrastructuur, op basis van de principes van de service-oriented architecture (SOA), ontwikkeld die innovatief, open en robuust is. Er wordt zo veel mogelijk gebruik gemaakt van open source software en open standaarden. Samenwerking in het consortium garandeert het ontstaan van een authentiek, uniform, gestandaardiseerd en duurzaam digitaal aanbod van cultureel erfgoed. Hiermee wordt een oplossing geboden voor het probleem van digitaal geheugenverlies het zoekraken van digitale informatie door onder meer het verouderen van hardware en software. Opbrengsten Het project Nederlands Erfgoed Digitaal! heeft een doorlooptijd van zes jaar, de start is voorzien in De totale kosten van het project worden geraamd op ongeveer 186 miljoen. Daar staan baten tegenover. SEO Economisch Onderzoek heeft berekend dat de totale directe en indirecte opbrengsten van het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! tussen de circa 172 en 223 miljoen liggen. Investeren in digitalisering van het Nederlands cultureel erfgoed biedt ongekende mogelijkheden voor het ontwikkelen van nieuwe diensten en producten in de creatieve industrie en is een stimulans voor het gebruik van ict in het onderwijs en de creatie van nieuwe leermiddelen. Nederland is in internationaal opzicht koploper op het terrein van internet en ict-gebruik. Het beschikbaar komen van waardevolle digitale informatie is tevens een belangrijke voorwaarde voor het behouden en versterken van de prominente positie als kenniseconomie in Europa.

8 Leeswijzer Hoofdstuk 1 beschrijft het consortium en het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! De maatschappelijke context, kansen en knelpunten worden geschetst. De belangrijkste uitkomsten van een kosten-batenanalyse worden gepresenteerd. Hoofdstuk 2 gaat in op de gebruikers van cultureel erfgoed en de mogelijkheden die de activiteiten van het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! hen biedt. In Hoofdstuk 3 gaat het over het data-aanbod van Nederlands Erfgoed: Digitaal! en de toepassingen en diensten die met dat aanbod gemaakt (kunnen) worden door het consortium en andere partijen binnen en buiten de culturele erfgoedsector. Hoofdstuk 4 geeft een beschrijving van de gezamenlijke informatiearchitectuur die wordt ontwikkeld. In Hoofdstuk 5 wordt de organisatie van het project en de rolverdeling binnen het consortium beschreven. Uitgangspunt daarbij is een solide en efficiënte uitvoeringsorganisatie die zoveel mogelijk aansluit bij bestaande structuren. Hoofdstuk 6 geeft de planning en financiering van het project Nederlands Erfgoed: Digitaal!

9 Hoofdstuk 1 Nationale digitale erfgoedcollectie Het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! verenigt tien nationale erfgoedinstellingen. Samen willen zij een brede collectie Nederlands erfgoed op internet realiseren. Onmisbaar voor onderwijs, wetenschap, toerisme, de creatieve industrie en iedereen die geïnteresseerd is in cultuur. De kosten worden geraamd op 186 miljoen. De digitalisering van de samenleving is een feit. Internet en mobiele communicatie zijn onmisbare instrumenten geworden voor zakelijke en maatschappelijke dienstverlening, communicatie tussen overheid en burger, vrijetijdsbesteding en kennisuitwisseling. Gelet op de internationale context, is de tijd rijp om een grootschalige digitalisering van ons cultureel erfgoed te realiseren. Het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! wil dit gecoördineerd doen, zodat er een uniform, gestandaardiseerd en duurzaam informatieaanbod beschikbaar komt. Het digitaliseren van het Nederlands erfgoed levert veel op. SEO Economisch Onderzoek heeft berekend dat de totale opbrengsten van Nederlands Erfgoed: Digitaal! ongeveer 172 miljoen zijn.

10 1.1 Het consortium Begin 2007 hebben tien prominente collectiehoudende instellingen de handen ineengeslagen om schaalvergroting van digitalisering van erfgoed in Nederland mogelijk te maken. Het resultaat is dit projectvoorstel; Nederlands Erfgoed: Digitaal! De doorlooptijd van het project is zes jaar, van Als de plannen worden gerealiseerd ontstaat een uniek en interactief overzicht van het Nederlandse erfgoed op internet, vanaf de prehistorie tot aan de invoering van de euro. De volgende tien instellingen vormen het consortium: Beeld en Geluid Nederlands Architectuurinstituut Koninklijke Bibliotheek Nederlands Fotomuseum Letterkundig Museum Nederlands Openluchtmuseum Nationaal Archief Rijksmuseum Amsterdam Naturalis Rijksmuseum van Oudheden Het consortium Nederlands Erfgoed: Digitaal! wil binnen de erfgoedsector vernieuwen op een manier die tot dusverre niet mogelijk was. Het consortium beoogt dé gezaghebbende digitale erfgoedcollectie in Nederland tot stand te brengen, waarmee brede lagen van de bevolking bereikt worden. De collecties van het consortium vormen daarvoor de basis, maar collecties van andere instellingen zullen ook gedigitaliseerd worden. Deze nationale digitale erfgoedcollectie wordt een afspiegeling van het beheerde erfgoed en biedt een zo authentiek en compleet mogelijk overzicht van de culturele rijkdom van Nederland. De Canon van Nederland 2 schetst een overzichtelijk beeld van de Nederlandse cultuurgeschiedenis en is daarom een belangrijk selectiecriterium bij de digitalisering van het erfgoed. Om het cultureel erfgoed te digitaliseren doet het consortium het volgende: 1. Het digitaliseren van collecties van nationaal belang, op basis van bestaande internationale standaarden en met de Canon van Nederland als belangrijk richtsnoer voor selectie; 2. Het ontwikkelen en op de markt brengen van op-maat-gemaakte diensten en andere producten voor specifieke doelgroepen; 3. Het ontwikkelen van een nationale infrastructuur op basis van de service oriented architecture ; 4. Het ontwikkelen van een centraal webportaal voor de gebruikers; 5. Het ontwikkelen van voorzieningen om onderdelen van Nederlands Erfgoed: Digitaal! in context, bijvoorbeeld gegroepeerd in thema s, te presenteren; 6. Het inrichten van een beheerorganisatie voor de invoering en het onderhoud van de technische infrastructuur. De belangrijkste doelgroepen van Nederlands Erfgoed: Digitaal! zijn: het brede publiek, het onderwijs, de wetenschap en de creatieve industrie. Het belang van het project voor deze doelgroepen wordt in de volgende hoofdstukken toegelicht. Maar eerst worden de maatschappelijke context en enkele belangrijke kansen en knelpunten beschreven. 2 Zie de website: De canon van Nederland is het resultaat van de werkzaamheden van de Commissie Van Oostrom. In juni 2007 heeft het kabinet het advies van de commissie Van Oostrom grotendeels overgenomen. 3 J. Poort, R. Breugelmans, F. Laverman [e.a.], Bronnen van baten. Amsterdam, SEO Economisch Onderzoek, augustus 2007, p

11 Voorbeeld van onderling samenhang tussen- en reikwijdte van de collecties van de consortium partners. Zie: Technologie en de samenleving Digitalisering en daaruit volgende nieuwe technologische ontwikkelingen hebben grote invloed op vele terreinen in de samenleving. Informatievoorziening verloopt steeds minder lineair. Media, onderwijsinstellingen, bibliotheken en erfgoedinstellingen transformeren van onbetwiste autoriteiten tot dienstverlenende instellingen. De burger, leerling, kijker en lezer wordt steeds (inter)actiever. Dit vraagt om gewijzigde businessmodellen, een nieuwe rolverdeling, flexibele netwerken en nieuwe definities van kwaliteit en toegankelijkheid. 4, 5 De unieke culturele, educatieve en economische waarde van erfgoed wordt in Europa algemeen erkend. 6 Nederland herbergt een enorme culturele rijkdom. Het digitaliseren daarvan biedt toegang tot die culturele rijkdom. Digitaal erfgoed maakt het mogelijk om de verhalen van cultuur en geschiedenis in samenhang en onafhankelijk van tijd en plaats te vertellen. In het digitale tijdperk geldt dat wat niet via de computer vindbaar zal zijn, niet zichtbaar is en zal inboeten aan publieke waarde. De huidige online dienstverlening door erfgoedinstellingen, zoals selecties uit collecties op internet of online kaartverkoop, is vooral gericht op het stimuleren van fysiek bezoek. Om daadwerkelijk een groot publiek te kunnen bereiken, moeten erfgoedinstellingen in navolging van Google, E-bay of Amazon andere organisatiemodellen opzetten. De sleutelwoorden hierbij zijn gedistribueerde opzet, volledig informatieaanbod, gebruiksvriendelijkheid, en mogelijkheid tot interactie. Schaalvergroting is het antwoord op de maatschappelijke en technologische veranderingen. Kortom, het ten volle benutten van wereldwijde netwerken zodat erfgoed altijd en overal bereikbaar is voor iedereen. Alleen zo kan in het digitale tijdperk aan de waarde van erfgoed recht worden gedaan. 4 Valerie Frissen, Reflecties op elektronische communicatie ICT en maatschappelijke innovatie: van pijplijn naar open netwerken. Den Haag Charles Leedbeater, Are you thinking what I m thinking?, The Times, 13 oktober Europese commissie: Council of Europe. 9

12 1.3 Kansen Landelijke aanpak digitalisering In het voorjaar van 2007 heeft Berenschot geadviseerd over de nationale infrastructuur voor de digitale collectie Nederland: Wij zien grote mogelijkheden voor één nationale verzameling digitaal cultureel erfgoed die toegankelijk, herbruikbaar en authentiek is [...]. 7 Het consortium Nederlands Erfgoed: Digitaal! bundelt nu de krachten om die mogelijkheden te benutten. Door de gezamenlijke aanpak en de onderlinge afspraken over digitalisering en infrastructuur, wordt de digitalisering en ontwikkeling van diensten op een efficiënte wijze uitgevoerd. Met het project wordt een belangrijke aanzet gegeven tot een nationale infrastructuur die toegang biedt tot een geautoriseerd digitaal erfgoed aanbod in het publieke domein. Hierbij wordt voortgebouwd op al lopende beleidsinitiatieven om kwaliteitszorg voor digitaliseringactiviteiten te verzekeren. Innovatieve dienstenontwikkeling Het project geeft ongekende mogelijkheden voor vernieuwing van de presentatie van de collecties, en informatie daarover, in de musea, archieven of bibliotheken zelf. Een waardevolle en volwaardige collectie digitaal erfgoed creëert daarnaast mogelijkheden voor de ontwikkeling van innovatieve digitale producten en diensten, voor breed gebruik maar ook voor specifieke doelgroepen. Digitaal erfgoed is aantrekkelijk materiaal voor de ontwikkeling van bijvoorbeeld onderwijspakketten, games, toeristische dienstverlening en televisieprogramma s. Om de belangrijkste doelgroepen op maat te kunnen bedienen, kiest het consortium voor de ontwikkeling van een nationale infrastructuur met de service-oriented architecture (SOA) als uitgangspunt. Voor de ontwikkeling van deze infrastructuur en de diensten wordt voortgebouwd op de resultaten van lopende research & developmentprogramma s op het grensvlak van ict en cultureel erfgoed. 8 Groei van de creatieve industrie Nederland heeft zich in Europees verband via de Lissabon-doelstelling verplicht om in 2010 één van de beste kenniseconomieën ter wereld te zijn. Daarom wil Nederland een aantrekkelijke vestigingsplaats zijn voor innovatieve bedrijven en innovatie stimuleren. Cultuur en creativiteit zijn daarbij van groeiend belang. In juni 2007 is het ICT-innovatieplatform Creatieve Industrie opgericht. 9 Erfgoed en internet is één van de zeven onderzoeksthema s op de agenda van dit innovatieplatform. Er is daarbij speciale aandacht voor het koppelen van collecties, het vervaardigen van (beeld) zoekmachines en semantische zoekstructuren. Desondanks wordt het digitale erfgoed nog lang niet voldoende benut door de creatieve industrie. Het biedt vele interessante aanknopingspunten voor productontwikkeling en innovatieve diensten. Er is een breed scala aan mogelijkheden voor hergebruik van digitaal erfgoed, bijvoorbeeld in televisieprogramma s, publieksevenementen, themakanalen of inburgeringcursussen. 10 In de muziekindustrie zijn wel al enkele geslaagde voorbeelden te vinden, zoals bijvoorbeeld Fabchannel en de Centrale Discotheek Rotterdam. De compleetheid van hun informatieaanbod en publieksvriendelijke diensten dragen bij aan dit succes. Ook de media experience van Beeld en Geluid toont de veelzijdige gebruiksmogelijkheden van digitaal erfgoed. In de kosten-batenanalyse worden de directe effecten van het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! op de creatieve sector berekend op circa 19 miljoen. 7 Berenschot, Advies Infrastructuur Digitale Collectie Nederland, juli 2007: 8 CATCH (Continuous Access to Cultural Heritage): & Multimedian ( MultimediaN ziet het als haar missie om orde te scheppen in de digitale multimediale hooiberg ):

13 Sterke profilering van Nederlandse cultuur en geschiedenis De rijke (cultuur)geschiedenis van Nederland en het uitgebreide, gevarieerde cultuuraanbod hebben een grote aantrekkingskracht op film-, muziek- en toneelliefhebbers, wetenschappers en toeristen. Digitalisering van erfgoed is van belang voor de cultuurbeleving van jonge en oude bezoekers van het internet, maar ook voor wetenschappelijk onderzoek en toerisme. Door gebruik te maken van de Canon van Nederland als leidraad voor de selectie en presentatie van het te digitaliseren erfgoed is aansluiting op onderwijs en historische belangstelling bij een groot en breed publiek verzekerd. Via internet is een wereld te winnen voor het gebruiken en kennisnemen van diverse cultuuruitingen. Het SCP heeft vastgesteld dat een grote meerderheid van de Nederlandse bevolking belangstelling heeft voor geschiedenis en cultuur, maar dat nog geen twintig procent op enigerlei wijze digitaal gebruik maakt van erfgoed. 11 Het kabinet erkent dat het digitale aanbod van cultuur en erfgoed van groot belang is voor het vergroten van het publieksbereik, in het bijzonder voor twee initiatieven op dit terrein: de Canon van Nederland en het Nationaal Historisch Museum. 12 Rijksmuseum Amsterdam, Johannes Vermeer, De keukenmeid, 1660 In internationaal opzicht is digitalisering van Nederlands erfgoed eveneens relevant. Dankzij wereldwijde netwerken ontstaan allerlei nieuwe gemeenschappen, die zich onafhankelijk van tijd en plaats manifesteren. Digitalisering van toonaangevende erfgoedcollecties draagt bij aan de zichtbaarheid van de Nederlandse cultuur in virtuele, internationale gemeenschappen. Uit de kosten baten analyse blijkt dat de directe maatschappelijke baten op de markt van erfgoed, cultuur en informatie (het brede publiek) 56 miljoen bedragen. Daarnaast heeft het project verschillende indirecte effecten, onder andere als gevolg van een groei van het toerisme. Deze effecten liggen naar verwachting tussen 1 en 51 miljoen. Er zijn tenslotte ook positieve externe effecten te benoemen, zoals het versterken van het cultuurhistorisch besef en het behoud van cultuur. Vernieuwing in onderwijs en wetenschap Het kennismonopolie van de school staat in de eenentwintigste eeuw onder druk. Kinderen en jongeren zijn goed op de hoogte van wat er speelt in de wereld, via televisie, en via internet. Door digitalisering, van media en met name het internet, heeft het informele leren van kinderen een enorme vlucht genomen Een voorbeeld uit de VS illustreert de mogelijkheden voor een digitale erfgoedcollectie: 11 H. Wubs en F. Huymans, Klik naar het verleden. Een onderzoek naar het gebruikers van digitaal erfgoed: hun profielen en zoekstrategieën. SCP, Den Haag Ministerie van OCW, Kunst van Leven, Hoofdlijnen cultuurbeleid. Den Haag, 22 juni Jaap van Loon & Geeske Steeneken, Wat moet de internetgeneratie met een schoolboek? Heeft het boek op school z n langste tijd gehad? In: Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 14 (2007), p

14 De beschikbaarheid van digitale content is een belangrijke stimulans voor de ontwikkeling en het gebruik van nieuwe leeromgevingen. In het onderwijs blijkt de inzet van ict een positieve invloed te hebben op de leerprestaties van leerlingen. Het gebruik van ict zorgt ervoor dat leerlingen meer leren, sneller leren, met meer plezier leren en zichzelf succesvoller voelen. 14 Aantrekkelijke digitale content is daarbij onmisbaar. 15 Het kabinet is van plan schoolboeken in het voortgezet onderwijs gratis aan te bieden. Ook heeft het besloten dat de Canon van Nederland zal worden opgenomen in de kerndoelen voor primair en voortgezet onderwijs. 16 Dit beleid verhoogt de wenselijkheid van de digitalisering van cultureel erfgoed. Digitale onderwijstoepassingen kunnen in de toekomst boeken (deels) vervangen. Het invoeren van de canon in het onderwijs kan niet zonder informatisering en digitalisering. Zoals de commissie Van Oostrom stelt: Futuristisch gedacht zou men zich kunnen voorstellen dat ooit de kinderen de kaart van vijftig (vensters) als touchscreen vinden op hun tafelblad, en als de juf de bijbehorende internetconnectie openstelt actief met de canon (van Nederland) op avontuur kunnen. 17 Beeld en Geluid. Van gewest tot gewest. Beeldtenis Flipje van Tiel voor Tiel. Digitaal erfgoed biedt niet alleen nieuwe kansen en mogelijkheden voor het onderwijs, maar ook voor de geesteswetenschappen. Juist in de moderne onderzoekspraktijk is de beschikbaarheid van omvangrijk bronnenmateriaal essentieel. Het draagt bij aan de efficiëntie, effectiviteit én vernieuwing van het onderzoek. Door de combinatie van digitalisering met de bestaande praktijk van beheer, ontsluiting en beschikbaarstelling door erfgoedinstellingen, kan de authenticiteit van het digitale erfgoed verzekerd worden. Uit de kosten-baten analyse blijkt dat de directe effecten van dit project op onderwijs en wetenschap worden geschat op 70 miljoen, respectievelijk 25 miljoen. Leidende positie in Europa De Europese visie op digitalisering is gebaseerd op principes van efficiëntie, duurzaamheid en samenwerking. In het kader van het I2010 Digital Libraries Initiative 18 heeft de Europese Unie belangrijke stappen gezet in de richting van de European Digital Library (EDL). EDL moet een erfgoedbrede portal worden waarmee het gedeelde verleden van Europa in één muisklik zichtbaar wordt. De EU roept lidstaten op nationale initiatieven tot digitalisering te stimuleren en meer middelen in digitalisering van erfgoed te investeren. 19 Het stimuleren van kennis over Europese kunst en cultuur door middel van (meertalige) ontsluiting van het erfgoed vraagt om digitalisering op een grotere schaal. Als gevolg van de aanbeveling hebben enkele landen al inmiddels meer middelen beschikbaar gesteld en worden nationale digitaliseringstrategieën ontwikkeld. 14 A. ten Brummelhuis, Aansluiting onderwijs en digitale generatie. In: J. de Haan en C. van t Hoff (red.), Jaarboek ICT & Samenleving 2006; de digitale generatie, p Een goed voorbeeld is het project Teleblik 16 Tweede Kamer , VIII, nr Canon van Nederland, deel A. blz. 40 zie ook: 18 Zie: 19 Communication from the commission to the European parliament, the council, the European economic and social committee and the comittee of the regions, I2010 Digital libraries 30 september

15 Het EDL project wordt vanuit Nederland (de Koninklijke Bibliotheek) gecoördineerd. Nederland beschikt over een geavanceerde netwerkinfrastructuur. Mondiaal behoort Nederland tot de koplopers bij de verspreiding van nieuwe informatie en communicatietechnologie. 20 Door het project Nederlands Erfgoed: Digitaal! wordt Nederland niet alleen in organisatorisch opzicht voortrekker, ook de kans dat Nederland zich als krachtige kenniseconomie in Europa kan manifesteren zal aanzienlijk toenemen. Uit de kosten-batenanalyse blijkt dat dit als een extern effect moet worden gezien. 1.4 Knelpunten Kleinschaligheid De digitalisering van erfgoed is tien jaar geleden gestart. Naar schatting is nu circa twee tot drie procent van het beheerde culturele erfgoed in digitale vorm beschikbaar. Digitalisering is in verschillende mate en op verschillende wijzen gebeurd, veelal op projectbasis. Belangrijke nadelen van het huidige digitale erfgoedaanbod, zo blijkt uit onderzoek, zijn de geringe zichtbaarheid, de onoverzichtelijkheid, het ontbreken van onderlinge verbanden en het gebrek aan diepgang. 21 Hier wreekt zich het gebrek aan middelen voor digitalisering in een duurzaam en samenhangend verband. Drempels voor participatie Hergebruik van informatie en het inbrengen van eigen kennis zijn normale processen geworden op internet. Om dit ook mogelijk te maken voor digitaal erfgoed is een infrastructuur nodig die een gevarieerd en aantrekkelijk informatieaanbod combineert met mogelijkheden tot participatie en kennis delen, zowel voor experts als liefhebbers. Het huidige aanbod belemmert participatie van burgers. Het aanbod en de diensten zijn meestal afgestemd op het specifieke materiaal dat beschikbaar is, maar niet op de individuele wensen van gebruikers. Duurzaamheid In de komende tien jaar zal de Nederlandse maatschappij volledig digitaal worden. Erfgoedinstellingen zullen hun collecties verder digitaliseren. Een ontwikkeling die gepaard gaat met de opdracht om de duurzaamheid van het gedigitaliseerde materiaal op de lange termijn te verzekeren. Het belang van digitale duurzaamheid wordt al onderkend in Nederland, zoals blijkt uit de ontwikkelingen van e-depots in de wetenschap en het erfgoed en de recente oprichting van de Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid (NCDD). 22 De coalitie heeft als doel een organisatorische en technische infrastructuur te realiseren die de toegankelijkheid garandeert van digitale gegevens die van cruciaal belang zijn voor de samenleving, het bedrijfsleven, de cultuur en wetenschap. Alleen gecoördineerd digitaliseren leidt tot meer samenhang, uniformiteit en standaardisering van het aanbod van digitaal cultureel erfgoed. Uniformering vormt een eerste, cruciale stap op weg naar duurzaamheid op de lange termijn. Alleen zo kunnen investeringen in digitalisering renderen en wordt voorkomen dat in het digitale domein op termijn een incompleet beeld ontstaat van het Nederlandse verleden, de cultuur en de identiteit. 20 J. de Haan, R. Mast R., M. Varekamp [e.a.], Bezoek onze site: over digitalisering van het culturele aanbod. Den Haag, SCP, p H. Wubs en F. Huysmans, p In de NCDD participeren enkele vooraanstaande instellingen uit de erfgoedsector die tevens verbonden zijn aan het project Nederlands Erfgoed: Digitaal. 13

16 Hoge kosten De kosten die samenhangen met digitaliseren variëren van het digitaal beschrijven en reproduceren van de collecties tot het beheren en exploiteren van de infrastructuur en het opzetten en in stand houden van dienstverlening. 23 Digitaliseren op grote schaal is kostbaar en overstijgt de financiële mogelijkheden van individuele erfgoedinstellingen. Dit leidt tot een gefragmenteerde digitale collectie Nederland. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) pleit om die reden voor meer samenwerking, schaalvergroting en meer regie op de digitaliseringinspanningen. 24 Alleen een (incidentele) verruiming van de financiële mogelijkheden maakt het mogelijk erfgoed voor de lange duur binnen bereik te brengen van een breed publiek. 1.5 Kosten en baten De investeringen die nodig zijn om de plannen van het consortium uit te voeren bedragen circa 186 miljoen. Voor het verwerven van het benodigde geld wordt in de eerste plaats een beroep gedaan op de overheid. Het maatschappelijk belang van met publieke middelen verzamelde en beheerde collecties en hun educatieve waarde, legitimeren in belangrijke mate investeringen door de overheid. Hiermee kan het digitale erfgoed voor het publieke domein behouden blijven. Daarnaast biedt de markt geen geschikte oplossing voor de digitalisering van erfgoedcollecties. Potentiële commerciële aanbieders en gebruikers weten de collecties niet te vinden en worden afgeschrikt door de auteursrechtelijke beperkingen en de digitaliseringskosten. Er zijn uiteraard commerciële partijen actief op het terrein van digitalisering. Zij richten zich vooral op tekstuele bronnen, die relatief eenvoudig en goedkoop te digitaliseren zijn. Bovendien ligt de focus vooralsnog op het Angelsaksische taal-gebied; het Nederlandse taalgebied is te klein en daarom commercieel niet interessant genoeg. Omdat er vanwege het maatschappelijk belang een beroep op de overheid wordt gedaan en gelet op de omvang van de investeringen, heeft het consortium een kosten-batenanalyse (KBA) laten uitvoeren door SEO Economisch Onderzoek. 25 In de studie Bronnen van Baten worden de directe, indirecte en externe effecten (baten) van dit project in kaart gebracht voor het brede publiek (inclusief toeristen), het onderwijs (inclusief wetenschap) en de creatieve industrie. Het totaal aan directe effecten komt naar schatting uit op 171 miljoen. De totale verwachte directe en indirecte baten voor dit project bedragen tussen 172 à 223 miljoen. Deze bandbreedte is exclusief de nietkwantificeerbare externe effecten als het behoud van cultuur, versterking van het cultuurhistorische besef en democratie, vergroting van de multimediale geletterdheid, mogelijkheden van andere culturele sectoren om gebruik te maken van de kennis en expertise van het project en de versterking van de internationale positie van Nederland. Deze baten zijn louter positief. De totale maatschappelijke baten, inclusief externe effecten, benaderen de benodigde investeringen in het project en legitimeren in belangrijke mate investeringen door de overheid. 23 Leidraad Erfgoed Digitaal: 24 J. de Haan, R. Mast R., M. Varekamp [e.a.], Bezoek onze site: over digitalisering van het culturele aanbod. Den Haag, SCP, 2006, p J. Poort, R. Breugelmans, F. Laverman [e.a.], Bronnen van baten. Amsterdam, SEO Economisch Onderzoek, augustus Zie ook 14

17 Markt Directe effecten Indirecte effecten Externe effecten Erfgoed, cultuur en informatie 56 Onderwijs 70 Wetenschap 25 Creatieve sector 19 Toerisme 1 à 56 Overig + Totaal directe en indirecte effecten 172 à 223 Overzicht maatschappelijke baten (in mln., prijspeil 2007) Het gebruik door de onderwijssector kan aanzienlijke baten opleveren. Deze baten kunnen eventueel in mindering worden gebracht op de middelen die beschikbaar zijn voor de invoering van gratis schoolboeken. Het digitale erfgoed aanbod zal dan gratis beschikbaar komen voor de onderwijssector en educatieve uitgeverijen. 15

18 16

19 Hoofdstuk 2 Nederlands Erfgoed: Digitaal! Het primair en voortgezet onderwijs profiteren van digitaal beschikbare erfgoedcollecties. Ook voor de geesteswetenschappen, de creatieve industrie en de geïnteresseerde burger biedt een digitale nationale erfgoed collectie, met de Canon als ordeningsprincipe, talloze mogelijkheden voor verdieping en innovatie. Rekeninghoudend met auteurs- en gebruiksrechten zullen diverse doelgroepen zo veel mogelijk op maat worden bediend. De Canon van Nederland is een krachtig selectie-instrument bij het geven van een beeld van de Nederlandse cultuur en geschiedenis. Digitalisering van erfgoed draagt bovendien bij aan het presenteren van de Canon in een digitale omgeving. 17

20 2.1 Nederlands digitaal erfgoed op maat Het consortium ontwikkelt een breed scala aan diensten om diverse doelgroepen op maat te kunnen bedienen, om participatie te stimuleren én om inkomsten voor de culturele instellingen te genereren. 26 Uit gebruikersonderzoek blijkt dat er verschillende wensen leven over de inhoud, de vorm en de herbruikbaarheid van het huidige aanbod van digitaal erfgoed. Het consortium zal vraag en aanbod nauw op elkaar laten aansluiten. Onderzoek wijst uit dat virtueel bezoek van erfgoedsites het fysieke bezoek aan de instellingen stimuleert. Ook blijkt dat de interesse in erfgoed en het gebruik van internet vooral afhangen van leeftijd en opleiding. 27 Opmerkelijk is echter dat interesse vooral aanwezig is bij hoogopgeleide ouderen, terwijl het juist de jongeren zijn die gebruik maken van digitaal erfgoed. De huidige jongeren zijn de eerste echte digitale generatie. 28 Zij stellen andere eisen, verwachten meer interactie en zijn veelal afnemer en leverancier ( prosumer ) van content tegelijk. Om de diverse gebruikers het digitale erfgoed aan te bieden zijn verschillende vormen van dienstverlening nodig. De rol en het nut van Nederlands Erfgoed: Digitaal! voor de belangrijkste doelgroepen staat hieronder beschreven. Verder onderzoek en een actieve inbreng van de doelgroepen tijdens het project is noodzakelijk om content en diensten op maat te kunnen ontwikkelen. Het consortium is er van overtuigd dat zowel de virtuele als fysieke cultuurparticipatie zal toenemen door het project Gebruikers van Nederlands Erfgoed: Digitaal! Nederlands Erfgoed: Digitaal! maakt de lesstof aantrekkelijk, interactief en actueel. Het materiaal is snel beschikbaar. Het consortium heeft in de voorbereidingsfase een onderzoek laten uitvoeren onder leerkrachten in het lager- en middelbaar onderwijs % van de leerkrachten in het primair onderwijs zien Nederlands Erfgoed: Digitaal! als een nuttige aanvulling op bestaande lesmethoden of bestaand bronnenmateriaal. - 50% is van mening dat Nederlands Erfgoed: Digitaal! de lesmethode zelfs kan vervangen. - 30% van de docenten in het middelbaar onderwijs geeft aan Nederlands Erfgoed: Digitaal! als vervangend lesmateriaal te zien. 26 In Kunst van leven,. Hoofdlijnen cultuurbeleid, Den Haag 2007, p:21. Een sterke cultuursector, die verankerd is in de maatschappij, is een voorwaarde voor een bloeiend cultureel leven. Daarbij is de eigen kracht het uitgangspunt om verbindingen met andere maatschappelijke sectoren te leggen en meer eigen inkomsten te genereren. 27 H. Wubs en F. Huymans, Klik naar het verleden. Een onderzoek naar het gebruik van digitaal erfgoed: hun profielen en zoekstrategieën. SCP, Den Haag Jaarboek ICT en samenleving. De digitale generatie (SCP, 2006) 29 Zie: Klik naar het verleden. 30 R.M. Beerepoot, R. Kreijne & H. Yamani: Onderzoek Nederlands Erfgoed: Digitaal voor het onderwijs. Utrecht, Berenschot, juli