Who s who in Max Havelaar. Philip Vermoortel

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Who s who in Max Havelaar. Philip Vermoortel"

Transcriptie

1 Who s who in Max Havelaar Philip Vermoortel HUB RESEARCH PAPER 2010/02 JANUARI 2010

2 Who's who in Max Havelaar Philip Vermoortel 14 januari 2010

3 1 Batavus Droogstoppel Batavus Droogstoppel is zonder enige twijfel de bekendste en grappigste figuur uit de hele Max Havelaar. Hij vertegenwoordigt de absoluut deftige, gelovige, fatsoenlijke Hollandse 19de-eeuwse burgerman, die niets moet hebben van literatuur en poëzie, maar zweert bij de beurs, de waarheid, hard werken en het rechte geloof. In een brief van 6 juli 1864 schrijft Multatuli aan zijn vriendin en latere tweede vrouw Mimi Hamminck Schepel: De artiste moet zwanger zyn van indrukken, die hij (sins [sic] jaren misschien en niet meer aantewyzen) opving. Daar ik heel attent let op wording, weet ik eenige dingen precies te boeken. Droogstoppel heb ik van den koffimakelaar Voute, plus m'n ondervinding van de holl. natie. Voute is niet droogstoppel ik ken den man niet, en zag hem maar ½ uur aan tafel hy preteerde zich tot ruw model, outlines. (VW 11:346) Begin maart 1879 voegt hij daaraan toe (misschien weer aan Mimi): Ook te Zwol (eergister) werd ik goed bediend. De kellner kende my door z'n moeder by wien ik in 58 of 59 te Rotterdam gelogeerd had, het logement 2 e klas waar de makelaar in koffie Voûte logeerde die my den Droogstoppel in de pen gaf. (VW 19:746) Wie die meneer Voûte was, is grondig onderzocht door Piet Spigt in De Nieuwe Stem van juni/juli Robert Voûte woonde in Amsterdam aan de Herengracht en was makelaar in koffie. Hij werd geboren op 1 februari 1810 en overleed op 14 februari Van nabestaanden van Voûte kreeg Spigt een foto te zien en een stukje handschrift te lezen. We drukken ze hieronder allebei af. Vaak is erop gewezen dat Multatuli zelf ook heel wat droogstoppeltrekken had. Zo moest ook hij bijvoorbeeld niets hebben van literatuur. Bekend is dat hij Willem Paap feliciteerde omdat die niet voor de letteren en dus wel voor een nuttig vak gekozen had, dat hij honderden keren uitgeroepen heeft geen schrijver te zijn en dat ook niet te kunnen of te willen zijn, en dat hij aan romans een absolute hekel had omdat ze niets dan leugens vertellen. Precies zoals Droogstoppel. Grappig is wel dat we uitgerekend aan Droogstoppel het grootste literaire werk van de Nederlandse 19de eeuw te danken hebben. Hij is het immers die, nadat hij van zijn oude studiemakker Sjaalman diens pak heeft gekregen, aan Ernest Stern, de Duitse stagiair die zo verbluffend snel Nederlands leert, de opdracht geeft om van dat pak een boek te maken. Zeer bekend is het adres van Droogstoppel: Lauriergracht 37. Alleen bestaat op de statige, doodlopende Lauriergracht geen nummer 37. Wie de moeite neemt om het even te checken, komt wel langs het prachtige herenhuis waar Potgieter woonde, maar zal geen nummer 37 vinden. Dat nummer 37 niet bestond,

4 2 herinnerde Multatuli zich kennelijk verdraaid goed toen hij in Brussel zijn Max Havelaar zat te schrijven. Is Robert Voûte de vonk geweest die Multatuli's verbeelding in gang heeft gezet? Het resultaat was in elk geval een zo rake typering van zelfgenoegzame, in-domme en betweterige burgerlijkheid, dat de eigennaam soortnaam is geworden. Geen compliment voor wie ermee wordt bedacht, maar des te meer voor wie het heeft bedacht. Robert Voûte ( ) de échte Batavus Droogstoppel Handschrift van Robert Voûte: kennisgeving van de geboorte van zijn zoon Literatuur Cornelis, Maarten (1997), Droogstoppel in Indië. Over Multatuli 20 (39): Hoogteijling, Jaap (1985), Ernest Stern en Frits Droogstoppel in balans. Over Multatuli 8 (14): Janssens, Marcel (1984), Batavus, orator didacticus. Over Multatuli 7 (13): Smelik, Klaas (1990), De ongelovige vragen van Frits Droogstoppel. Over Multatuli 13 (25): Max Havelaar Batavus Droogstoppel (1960), De Nieuwe Stem, 15 (6-7) (juni-juli), Themanummer met onder meer fictieve teksten van Droogstoppel zelf en "Droogstoppeligheden" door Th. van Tijn. Spigt, Piet (1960) Het portret van Droogstoppel. De Nieuwe Stem, 15 (6-7) (junijuli):ongepagineerd. Opgenomen in: Spigt, Piet (1975), Keurig in de kontramine. Amsterdam, Athenaeum Polak & Van Gennep:7-8 en

5 3 Dominee Wawelaar Dominee Wawelaar is een andere karikatuur uit Max Havelaar. Wawelaar is minder blijven hangen in ons collectieve geheugen, misschien omdat het woord "wawelen" al bestond, maar allicht ook omdat hij in Max Havelaar maar twee keer voorkomt en dan nog indirect. De eerste keer krijgen we een verslag van zijn preek via Droogstoppel. Wawelaar heeft op een bidstond voor het bekeren van heidenen een donderpreek gehouden waarvan de voornaamste boodschap is dat Nederland geroepen is om de heidenen in Nederlands-Indië te bekeren teneinde hen van de eeuwige verdoemenis te redden. Voorts komt een aantal burgerlijkgodsdienstige plichten aan bod waarin Droogstoppel zich perfect kan vinden. Zoals het idee dat de Javaan door harde arbeid tot God moet worden gebracht. Maar de kern van Wawelaars preek is toch een apocalyptisch tafereel van wat de heidenen te wachten staat als zij niet bekeerd worden. De hel van Dante is er niets bij. Het helpt Multatuli allemaal danig op dreef, dat hij niet alleen kans ziet om zijn kennis van de bijbel te etaleren, maar evenzeer om de door hem zo gehate dominees eens goed over de hekel te halen. Wawelaar duikt voor de tweede keer op wanneer we van Droogstoppel vernemen dat hij is komen klagen over Droogstoppels zoon Frits, die zich op de catechisatie verwaand gedraagt. De vragen die Frits aan Wawelaar durft te stellen, behoren tot het scherpste en spitsvondigste uit de hele Max Havelaar, en laten reeds de Multatuli zien van de Ideën, de filosoof met de hamer, nog vòòr Nietzsche dat werd. Spijtig genoeg heeft Van Lennep, die de uitgave verzorgde, al die vragen geschrapt. Het publiek kreeg ze pas voor het eerst te lezen toen Stuiveling in 1949 het handschrift uitgaf, dat bij de Multatulitentoonstelling in 1910 opgedoken was. Het was al die tijd in berusting geweest bij de schoonzoon van uitgever-drukker J. de Ruyter. (Buskes 1960: ) Aangezien Multatuli een hekel had aan nagenoeg alle dominees, is het aantal kandidaat-modellen voor Wawelaar evenredig groot. De grootste hekel had hij echter aan de zogenaamde moderne dominees, die het geloof wilden verzoenen met de moderne wetenschap en dus de kool en de geit wilden sparen. Dan nog veel liever de domme, maar consequente katholiek, die in plaats van het verlorene te zoeken, bidt tot de heilige Antonius van Padua om het niet gezochte snel te vinden. Moderne dominees die in Multatuli's oeuvre een prominente plaats bekleden als objecten van vlijmende spot en kritiek, zijn Meyboom, Muurling, Opzoomer, Scholten en Zaalberg. Maar Wawelaar is beslist geen moderne dominee. Hij houdt zich niet bezig met de wetenschappelijke uitleg van mirakels of de verzoening van geloof en wetenschap, maar preekt over het eeuwige hellevuur. Als iemand al model gestaan kan hebben, dan toch veeleer een traditionele, orthodoxe dominee à la Van der Palm, die er bij Multatuli stevig van langs krijgt in Ideën 451 en 516, of een van de de talrijke dominees die Multatuli in zijn

6 4 jeugdjaren heeft horen preken. Of was het, zoals Du Perron suggereert, Multatuli's eigenste oudste broer Pieter, die ook al model had gestaan voor Stoffel in de geschiedenis van Woutertje Pieterse, en bovendien het betweterige van Wawelaar combineerde met het dorre en zelfgenoegzame van Droogstoppel? (Du Perron 1937:22) Silhouet van Pieter Douwes Dekker ( ), Multatuli's oudste broer Zou het, ten slotte, toeval zijn dat de hoofdpredikant van de "Kerkeraad der Protestantse Gemeente te Batavia" in 1860 A. van Davelaar heette, zoals L.F. Brakel in 1972 wist te achterhalen? Of Davelaar ook al hoofdpredikant was in 1859, toen Multatuli zijn boek zat te schrijven, kon Brakel jammer genoeg niet uitvissen. Maar als dat het geval was, dan moet Multatuli dat zeker en vast geweten hebben. En van Davelaar naar Wawelaar en Havelaar is maar drie letters verschil. Literatuur Brakel, L.F. (1972), Wawelaar en Van Davelaar. Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 128: (Korte mededelingen). Buskes, J.J. (1960) Dominee Wawelaar. De Nieuwe Stem, 15 (6-7) (juni-juli): Du Perron, E. (1937), De man van Lebak. Amsterdam, Querido. Smelik, Klaas (1990), De ongelovige vragen van Frits Droogstoppel. Over Multatuli 13 (25):32-41.

7 5 Sjaalman Sjaalman is Multatuli's alter ego of anders gezegd: het alter ego van Eduard Douwes Dekker na Lebak. Toen de assistent-resident Douwes Dekker in 1856 om eervol ontslag uit 's lands dienst verzocht omdat men geen gevolg wou geven aan zijn aanklacht, brak voor het gezin Douwes Dekker een tijd aan van zwerven, honger lijden en bittere armoede. Pas vijftien jaar later, in 1871, toen uitgever G.L. Funke de rechten op Multatuli's werken systematisch begon op te kopen en opnieuw uit te geven, kwam er enige verbetering, want Funke betaalde royaal. Maar het bleef toch altijd een "tobben", zoals Multatuli het noemde. Voor het personage van Sjaalman had Multatuli dus waarachtig geen model van doen, want sinds Lebak was hij dag aan dag zelf Sjaalman geweest. Zelfs hun uiterlijk komt overeen. Wanneer Droogstoppel zijn gewezen schoolkameraad Sjaalman (terug)ziet, valt hem meteen op hoe blond zijn haar is en hoe blauw zijn ogen, allebei karakteristieken die in elke beschrijving van Multatuli's uiterlijk telkens weer opduiken. Sjaalman bood Multatuli niet alleen de kans om de situatie waarin hij en zijn gezin na Lebak terechtgekomen waren, een plaats te geven in Max Havelaar, maar ook om de zelfgenoegzaamheid te schetsen van arrivisten als Droogstoppel, die arme mensen beschouwen als mislukkelingen die hun mislukking bovendien geheel aan zichzelf te wijten hebben. Sjaalman is arm omdat hij "lui, pedant en ziekelyk" is. Hoe Sjaalman aan zijn naam komt, is niet moeilijk te achterhalen. Wanneer Droogstoppel hem voor het eerst ziet, valt hem op dat Sjaalman "vry kaal in de kleren" steekt en in plaats van "een behoorlyke winterjas" een "soort van sjaal over de schouder" draagt. Die sjaal is hèt symbool van Sjaalmans volstrekte armoede. En in de loop van het boek wordt die armoede alleen maar groter, want aan het einde van hoofdstuk 16 heeft Sjaalman zelfs zijn sjaal niet meer. Toch is het aan de arme Sjaalman te danken dat er een Max Havelaar is. Hij overhandigt aan Droogstoppel een pak van 147 "verhandelingen en opstellen" over de meest uiteenlopende onderwerpen en het is op basis van dat "pak van Sjaalman" dat Ernest Stern Max Havelaar zal schrijven, of dan toch het gedeelte dat over Lebak gaat. Droogstoppel vermeldt alleen de titels van de artikels uit het pak, af en toe vergezeld van zijn commentaar, maar heel wat titels worden in Max Havelaar uitgewerkt of zullen aan bod komen in later werk van Multatuli en vooral in zijn Ideën. Van Sjaalmans pak gaat een grote fascinerende kracht uit. Droogstoppel noemt het "een waar Trojaansch paard". Het inspireerde de redactie van De Gids om aan 147 auteurs te vragen elk een bijdrage te schrijven over een titel uit het pak, en dat leverde in november 1984 een driedubbel nummer op, dat natuurlijk als titel Het pak van Sjaalman kreeg. In Kortrijk is er een boekhandel Sjaalman en in Amsterdam een restaurant met die naam, maar de sites vermelden niet of je daar terecht kunt zonder geld (en zonder jas).

8 6 In 1860 liet Multatuli bij de Brusselse fotograaf Jules Géruzet zijn portret maken met de bedoeling om het te verkopen. Hij speelde met het idee om nog een tweede portret te laten maken als Sjaalman en dan beide samen te verkopen "om dan juist te treffen door het onderscheid tusschen Havelaar en Sjaalman", zoals hij aan Tine schreef op 28 september Maar toen hij de Havelaarfoto te zien kreeg, vond hij dat hij er veel te mooi en te jong op stond en dan zou het wel lijken alsof hij zich daarin zou willen "flatteren". Het plan werd opgeborgen en dus kwam er ook geen Sjaalmanfoto. In 1862, echter, maakte Löwenstamm in Amsterdam een portret waarop Multatuli behoorlijk theatraal poseert met een havelock-achtige overjas. Hoewel hij er allesbehalve sjofel uitziet, is men het portret toch "het Sjaalmanportret" gaan noemen, al heb ik niet kunnen vinden wie dat als eerste heeft gedaan. Maar schijnt bedriegt, want volgens Marie Anderson had Multatuli deze "grijsbruinen, vlokkigen mantel met pelerine" geleend van H.C. Bekking, oud-resident van Rembang (en volgens S. Kalff later Het zogenaamde Sjaalmanportret: Multatuli in 1862 geportretteerd door Löwenstamm "door ruiling gekregen"). (Anderson 198:73 en Du Perron 1940:278) Misschien dus toch nog niet zo'n slecht idee om dit portret dan toch maar het Sjaalmanportret te blijven noemen. Literatuur Anderson, Marie (1981) Uit Multatuli's leven. Met inleiding en annotaties door J. Kortenhorst. Utrecht, Reflex. Du Perron, E (1940), Multatuli's portretten. Elsevier's maandschrift, 50 (4) (maart): Fens, K (1960), Droogstoppel en het pak van Sjaalman, Parallellen in Max Havelaar. De Linie 28 mei. Hermans, Willem Frederik (1978), Multatuli's portretten. Over Multatuli 1 (1):3-12. Het pak van Sjaalman (1984), De Gids 147 (8,9 en10) (november). Themanummer.

9 7 Multatuli Multatuli, de auteur van Max Havelaar, is het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Het is een samenvoeging van de Latijnse woorden "multa" en "tuli", die betekenen "veel" en "ik heb gedragen". Zo vertaalt Multatuli zelf ook zijn pseudoniem in een brief aan Tine van 28 september 1859: "Ik noem mij Multatuli dat is: ik heb veel gedragen." Het is niet zeker waar Douwes Dekker zijn pseudoniem vandaan heeft. De meest waarschijnlijke bron is Horatius' Ars poetica (= Epistola II. III.) : qui studet optatam cursu contingere metam, multa tulit fecitque puer, sudavit et alsit, abstinuit Venere et vino; wie het gewenste einddoel in de renbaan wil bereiken, heeft als knaap veel gedragen en gedaan, gezweet en kou geleden, en hield zich ver van vrouwen en wijn; Multatuli had behoorlijk wat Latijn geleerd, kende het werk van Horatius goed en stopte Max Havelaar vol met verwijzingen naar Horatius, zoals mevrouw G. Koops- Van Bruggen heeft aangetoond. Stuiveling opperde nog de mogelijkheid dat de naam ontleend zou zijn aan Ovidius' Tristia IV.X.102, maar achtte die piste zelf minder waarschijnlijk. Bij Ovidius staat: "ipsa (variant: "ipseque") multa tuli non leviora fuga", wat betekent "ik heb vele dingen zelf gedragen die niet lichter zijn dan deze verbanning" of in de variante vorm: "ikzelf heb vele dingen gedragen die niet lichter zijn dan deze verbanning." Maar Multatuli kan zijn pseudoniem natuurlijk ook gewoon zelf bedacht hebben, zoal Sötemann meende. In september 1859 probeerde Multatuli zijn toneelstuk De bruid daarboven op de planken te krijgen. Aan Tine schreef hij in de al genoemde brief dat hij zijn naam niet op de affiches wilde, omdat men "in Holland, dom genoeg, dikwijls een vooroordeel heeft tegen menschen die frivole dingen schrijven, en ik misschien later nog weêr in betrekking komen zal." Hij stuurde zijn drama naar W.J.C. van Hasselt op 24 september 1859 met een begeleidend briefje, en daarin komt de naam "Multatuli" voor de allereerste keer voor. Aan het einde van Max Havelaar komt Multatuli zèlf tussen om de fictie die hij heeft gecreëerd (of door Droogstoppel en Ernest Stern heeft laten creëren) brutaal te doorbreken. De slottirade die hij daar uitspreekt, blijft een van de indrukwekkendste bladzijden uit de Nederlandse literatuur, zeker als men ze leest in de eerste of tweede druk, waarin de felle retoriek ondersteund wordt door de typografie. Het model voor Multatuli is, net als bij Sjaalman of Havelaar, Douwes Dekker zelf. Dit keer echter niet de sjofele Sjaalman of de "vliegenreddende" Havelaar, maar de onvermoeibare strijder, die vanuit al zijn ellende met verdubbelde kracht als een feniks is herrezen om zijn recht en dat van de Javaan op te eisen. Voortaan zal

10 8 hij Nederland wakkerschudden op alle terreinen van het maatschappelijk leven. Aan het einde van Max Havelaar wordt de Multatuli van de de Ideën geboren. Het pseudoniem "Multatuli" heeft zowel bewonderaars als critici geïnspireerd. L.P. Philippo noemde zich "Multapatior" (ik lijd veel), Pol de Mont koos voor "Multafero" (ik draag veel), en ene J. van Brussel publiceerde in 1862 Ideeën van Malletuli. Luim-extract of verzameling van Dolhuis-denkbeelden. Tijdens Multatuli's leven stoorde niemand zich aan zijn pseudoniem. Maar dat bleef niet zo. Menno ter Braak vond het "larmoyant", Cornelis Verhoeven "klagerig" en Maarten 't Hart een "absurd pseudoniem, in potjeslatijn". In 1987 schreef Frans Lopulalan: "Mijn eigen Oom Manu, die heeft pas veel gedragen. Die was sjouwer in de haven van Makassar en hij werd op zijn 55ste vanwege versleten nekwervels als arbeidskracht afgedankt". Maar eigenlijk was dat precies wat Multatuli gewenst had. Aan Tine had hij in dezelfde brief immers geschreven: "een vreemde naam niet waar?" en ook: Welnu als mijn stuk gespeeld wordt [...] hoop ik niet lang daarna klaar te zijn met mijn boek en als dat dan met dien naam Multatuli in de wereld komt, die als mijn stuk een beetje lukt, gaauw [sic] in de gedachten komt omdat hij zoo vreemd klinkt, dan moet dat op mijn boek doen letten. In 1859 is het hem niet gelukt zijn De bruid daarboven opgevoerd te krijgen, maar een naam bedenken waarop men zou letten, dat is hem beter gelukt dan wie ook. LITERATUUR Bij, C. (1988), What is in a name? Over Multatuli 11 (20): Koops-Van Bruggen, G. (1990), Nomen est omen. Over Multatuli 13 (24): Lopulalan, Frans (1987) De plaats die hem rechtens toekomt. Over Multatuli 10 (18):17-18.

11 9 Tine De vrouw van Havelaar heet Tine. Zij wordt geschetst als een bovenmenselijk toegewijde, begrijpende, liefdevolle en offervaardige vrouw, die onvoorwaardelijk achter haar man staat en blijft staan. In hoofdstuk 9 noemt Multatuli haar "een heldin", in hoofdstuk 11 wordt ons verzekerd dat ze Multatuli "altyd" begreep, en wanneer Havelaar in het twintigste en laatste hoofdstuk de Gouverneur-Generaal om eervol ontslag verzoekt, roept ze uit: " Goddank [...], dat je eindelyk jezelf kunt zyn!" Een overigens nogal duistere kreet, die bij Hermans de vraag deed rijzen of Tine bedoelde dat Multatuli nu eindelijk "schrijver" zou kunnen worden. (Hermans 1987:64-65) De Tine uit Max Havelaar is rechtstreeks geboetseerd naar Multatuli's werkelijke vrouw, die eveneens Tine werd genoemd. Officieel heette ze Everdina Huberta baronesse van Wijnbergen ( ). Dat "baronesse" was jammer genoeg niet meer dan een titel, die overigens niet geregistreerd was, want Tine was al even arm als Multatuli zelf, ook al verdacht hij haar familieleden er altijd van dat ze haar erfdeel achterhielden. Multatuli heeft Tine voor het eerst gezien toen hij haar in 1845 in Batavia ging afhalen. Ze arriveerde daar vanuit Europa in het gezelschap van onder meer haar zussen en het gezin van haar voogd. Op 26 september 1845 verloofden zij zich en op 10 april 1846 trouwden ze. Zeer tegen de zin van Tines familie, die over Douwes Dekkers' reputatie niet te spreken was. De idyllische sfeer die in Max Havelaar geschetst wordt, stemt allicht overeen met de werkelijkheid van 1856, maar behoorde definitief tot het verleden toen Multatuli in 1859 zijn Max Havelaar zat te schrijven. Zelf leefde hij toen al een paar jaar in de bitterste armoede. Zijn vrouw en zijn twee kinderen werden nog een tijdlang geholpen door Multatuli's broer Jan, maar nadat die in november 1862 teruggekeerd was naar Nederlands-Indië (waar hij in 1864 zou sterven), kwam ook daaraan een definitief einde. Tine, Edu en Nonnie hebben meer nog dan Multatuli de rampzalige gevolgen moeten dragen van zijn heldhaftige beslissing om eervol ontslag te vragen. Hij leefde vanaf 1862 samen met zijn vriendin Mimi, verdiende af en toe iets met wat hij schreef (en zij ook), en had in hoofdzaak voor zichzelf te zorgen. Maar Tine en haar twee kinderen waren geheel afhankelijk van wat Multatuli hen kon toesturen (en dat was zo goed als niets) en van wat hun uit liefdadigheid en medelijden geschonken werd door mensen als Potgieter en Van Vloten. Multatuli heeft zijn Max Havelaar opgedragen "Aan E. H. v. W." Vanaf de vierde druk uit 1875, de eerste die na de dood van Tine op 13 september 1874 het licht zag, en tevens de eerste door de auteur herziene, heeft hij dat uitgebreid tot: AAN DE DIEP VEREERDE NAGEDACHTENIS VAN EVERDINE HUBERTE BARONNESSE VAN WYNBERGEN, DER

12 10 TROUWE GADE, DER HELDHAFTIGE LIEFDEVOLLE MOEDER, DER EDELE VROUW. Dat was meer dan verdiend. Want in weerwil van alle ontberingen en ontgoochelingen, is Tine toch onverminderd de Tine uit Max Havelaar gebleven. Altijd is ze blijven geloven in het genie en de kracht van haar man om vroeg of laat te slagen, om eerherstel te krijgen voor zichzelf, verbetering voor de Javaan en brood voor vrouw en kinderen. Nooit leest men in haar brieven een woord van spijt of verwijt. Op 18 januari van het jaar waarin ze zou sterven, schreef ze nog aan Potgieter: "Ja, waarde heer Potgieter ik heb veel veel geleden, maar ik heb ook zeer veel geluk gehad [...]. en dat ik heb kunnen doen wat ik gedaan heb, dat ik de moed behouden heb, O! dat alles heb ik aan Dekker te danken, want hij heeft mij sterk gemaakt toen wij zeer gelukkig waren." Die warme herinnering aan de gelukkige tijd vóór Lebak is ze altijd blijven koesteren in de hoop dat die ooit nog terug zou komen. Tevergeefs. Tine in 1862 LITERATUUR Hermans, Willem Frederik (1987), De raadselachtige Multatuli. Amsterdam, De Bezige Bij. Tweede herziene druk. Meyer, Josine W.L. (1950), Multatuli en Tine. Amsterdam, Van Oorschot. De vrije bladen 20 (6) (november 1949). Noordervliet, Nelleke (1987), Tine of De dalen waar het leven woont. Amsterdam, Meulenhoff. Pée, Julius (1895), Tine. Brieven van Mevrouw E.H. Douwes Dekker Van- Wijnbergen aan Mejuffrouw Stephanie Etzerodt later Mevrouw Omboni. Met een schrijven van de laatste en enkele aanteekeningen uitgegeven door Dr. Julius Pée. 's-gravenhage, Martinus Nijhoff. Pée, Julius (1937), Multatuli en de Zijnen. Amsterdam, Wereldbibliotheek.

13 11 Max Niet alleen Havelaar heet "Max", maar ook zijn zoontje, "kleine Max". Max is "een klein blond jongetje van een jaar of drie", waarop vader en moeder erg trots zijn. Het is een "afgebeden kind", dat er pas na zeven jaar huwelijk gekomen is. Hij is ook al ernstig ziek geweest en de dokter heeft toen tot grote schrik van grote Max en Tine gezegd "dat hy een zo ongewoon gevormd hoofd had, en dat er zoveel zorg vereist werd om aandrang naar de hersenen te voorkomen". Het valt dus te begrijpen dat hij een beetje verwend wordt. Tine zorgt altijd zèlf voor hem, al wekt dat "grote verwondering" omdat Europese dames zoiets normaal gezien aan de baboe overlaten. Wanneer Havelaar zijn rede tot de hoofden van Lebak even onderbreekt, merken de djaksa (de inlandse officier van justitie) en de kliwon (het dorpshoofd) iets op aan het hoofd van Max. Na de rede vertellen ze tot grote vreugde van de ouders dat Max "een koningskind" is omdat hij op zijn kruin de "oeser-oeseran" of "dubbele haarwervel" heeft, "die, naar het bygeloof op Java, bestemd is een kroon te dragen." (Ook Saïdjahs buffel, die hem van een aanval door een tijger redt, heeft een oeser-oeseran op zijn achterschoft.) In één van de meest pathetische scènes uit Max Havelaar komt Havelaar terug op de zegen die op Max' hoofdje rust. Nadat Havelaar zijn aanklacht heeft opgestuurd en ongeduldig wacht op het antwoord van de Gouverneur-Generaal, kust hij kleine Max "met een wildheid die 't verschrikte" en zegt: " Myn kind, als men je zeggen zal dat ik een ellendeling ben, die geen moed had om recht te doen... dat er zoveel moeders zyn gestorven door myn schuld... als men je zeggen zal dat het verzuim van je vader de zegen wegstal van je hoofd... o Max, o Max, getuig dan wat ik leed!" Kleine Max (en ook zijn zusje) spelen op een nog andere manier een centrale rol in Multatuli's boek: het is voor hen geschreven. Max Havelaar, zo roept Multatuli uit in de slottirade, is "iets dat als heilige poesaka (een vereerd erfstuk) zal kunnen bewaard worden door kleinen Max en zyn zusje, als hun ouders zullen zyn omgekomen van ellende". En ook: "Ik wilde aan die kinderen een adelbrief geven van myn hand." Het model voor kleine Max was Multatuli's enige zoon, Edu. Hij werd geboren in Amsterdam in 1854 en overleed in Nice in In 1896 trouwde hij met Annetta Gerharda (Annette) Post van Leggeloo ( ). Zij hadden geen kinderen. Aan de ene kant was Edu er natuurlijk trots op dat hij een hoofdrol had gespeeld in het zo beroemde boek van zijn vader, maar anderzijds waren hij en zijn zus diegenen die samen met Tine het scherpst hadden geleden onder de noodlottige gevolgen van Max Havelaar. Dat Multatuli Tine aan haar lot had overgelaten en vanaf 1862 met een vriendin samenhokte, heeft Edu, die zielsveel van zijn moeder hield, hem nooit vergeven. Daarbij kwam nog dat Edu door dat eeuwige rondzwerven na Lebak alles bij elkaar slechts één jaar behoorlijk onderwijs had genoten. Dat hij het niettemin nog tot leraar heeft geschopt, pleit voor hem.

14 12 Maar van zijn vader houden kon hij natuurlijk niet. Multatuli's daarnet al geciteerde pathetische uitroep: "als men je zeggen zal dat het verzuim van je vader de zegen wegstal van je hoofd" moet bij Edu in de loop der jaren een steeds wrangere bijklank gekregen hebben. De opdracht van Max Havelaar aan zijn moeder noemde hij "een ware infamie". Maar de dubbelzinnigheid bleef levenslang bestaan, want als iemand anders het waagde om ook maar één kwaad woord te zeggen over Multatuli, dan werd Edu zo kwaad als alleen zijn vader kwaad kon zijn. Edu en Nonnie, waarschijnlijk in 1863 LITERATUUR Douwes Dekker-Post van Leggeloo, Annetta (1939), De waarheid over Multatuli en zijn gezin. Een antwoord aan: Julius Pée, Menno ter Braak e.a. van de schoondochter. Den Haag, Van Stockum. Pée, Julius (1940b), Edu. Tijdschrift voor Levende Talen. Orgaan van de Vereeniging van Leeraren in de Levende Talen in België 6 (2): Ter Braak, Menno (1937a), Multatuli en zijn zoon. (Gevolgd door: Multatuli. Brieven aan Jan van der Hoeven). Groot Nederland 35 (2): en

15 13 Saïdjah en Adinda Het verhaal van Saïdjah en Adinda heeft tienduizenden lezers tot tranen toe bewogen en is bij de oudere generatie nog altijd goed bekend. Jongeren lezen er nog wel een fragment uit op school, maar vinden het vaak wat te romantisch. Wat te lang uitgesponnen ook. Nochtans blijft het een van de krachtigste vertellingen uit onze letterkunde, en tegen de achtergrond van wat anno 1860 geproduceerd werd, buitengewoon sober. Maar voor wie het nòg soberder en korter wil, heeft de uitgeverij "Eenvoudig Communiceren" in de reeks "Lezen is voor iedereen" in 2007 een versie uitgebracht die je op een kwartier uit hebt. Saïdjahs vader heeft een buffel die letterlijk van levensbelang is, want nodig om het land te bewerken. Maar het districtshoofd van Parang-Koedjang neemt hem af. Er wordt een nieuwe gekocht, die na een paar jaar ook weer afgenomen wordt. De derde wordt Saïdjahs beste vriend en redt hem wanneer een tijger hem aanvalt. Maar ook die buffel wordt afgepakt, en er is geen geld meer voor een vierde. Saïdjahs vader vlucht weg uit schrik dat hij gestraft zal worden omdat hij de huur voor de grond niet meer kan betalen. Hij wordt opgepakt en sterft in de gevangenis. Nu besluit Saïdjah om in Batavia te gaan werken en na "zes-en-dertig manen" terug te keren om met Adinda te trouwen en twee buffels te kopen. Wanneer hij na drie jaar terugkeert, vindt hij zijn dorp verwoest door het Nederlandse leger. Adinda en haar familie zijn gevlucht. Saïdjah sluit aan bij de opstandelingen om op die manier naar Adinda op zoek te kunnen gaan. Op een dag waarop de opstandelingen opnieuw afgestraft zijn door het Nederlandse leger, doolt hij rond en vindt in een dorp de lijken van Adinda's vader en broers en uiteindelijk van Adinda zelf. Hij loopt doelbewust het Nederlandse leger tegemoet en spietst zichzelf op een bajonet. Het verhaal van Saïdjah en Adinda, het 17de hoofdstuk uit Max Havelaar, is het meest romantische hoofdstuk uit het hele boek. Als mogelijke bron van inspiratie is vaak Paul et Virginie genoemd, van de 18de-eeuwse romancier Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre. Maar er zijn eigenlijk maar twee zaken die een beetje overeenkomen: de exotische setting (bij Bernardin de Saint-Pierre het eiland Mauritius) en de twee jonge, bevriende kinderen die verliefd worden en met elkaar willen trouwen. Virginie sterft ook wel, maar door een schipbreuk, en Paul sterft twee maanden later, maar van verdriet en niet door een bajonet. Bernardin de Saint-Pierre is bovendien veel sentimenteler en in elk geval ontbreekt bij hem volkomen de dubbele aanklacht tegen het misbruik van de plaatselijke hoofden én tegen het geweld van de koloniale bezetter. Paul en Virginie hebben zelfs eigen negerslaafjes in dienst. De parel van het verhaal van Saïdjah en Adinda is het vijfstrofige gedicht "Ik weet niet waar ik sterven zal", dat door de Londense The Contemporary Review van 1 april 1868 "simply a nineteenth-century miracle" werd genoemd. Het inspireerde Richard Hol in 1861 tot zijn "Saïdjah-elegie" en Lodewijk Mortelmans in 1929 tot "Saïdjah's lied". Heel wat bewonderaars van Multatuli hebben hun dochter "Adinda" genoemd. En ze doen het nog steeds. Voor zonen werd eerder "Max" gekozen omdat "Saïdjah" wellicht iets te exotisch klinkt.

16 14 Of Multatuli zich voor dit verhaal heeft laten inspireren door bestaande figuren en ware gebeurtenissen, is niet bekend. Dik van der Meulen noteert in zijn Multatulibiografie dat Multatuli de naam "Saïdjah" heeft gevonden op een lijst van gedupeerde buffelbezitters, maar om meer dan een naam gaat het niet. (Van der Meulen 2002:319) Het heeft ook geen enkel belang, want "Saïdjah en Adinda" is opgezet als een exempelverhaal dat nooit precies zo, maar in tal van variaties meermaals juist wél heeft plaatsgevonden. Multatuli benadrukt dat nog door zinnen als "Er zyn veel zulke plekken in Lebak" en "Ik weet, en ik kan het bewyzen, dat er vele Adinda's waren en vele Saïdjah's, en dat, wat verdichtsel is in 't byzonder, waarheid wordt in 't algemeen." En daaruit haalt dit verhaal misschien nog zijn grootste kracht. Want vandaag zijn er, ook ver buiten Nederlands-Indië, vele Saïdjah's en Adinda's voor wie dit ontroerende verdichtsel nog altijd bittere werkelijkheid is. LITERATUUR Janssen, Theo A.J.M. (1994), De verhouding tussen Saïdjah en Adinda in twee varianten. Over Multatuli 17 (33): Multatuli (2007), Saïdjah en Adinda. Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar. Amsterdam, Eenvoudig communiceren. Phijffer, Tom (2002), Nogmaals: het onderzoek naar 'heerendiensten'. Over Multatuli 24 (48): Termorshuizen, Gerard & Snoek, Kees (1991), Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar: Multatuli in Indonesië. Leiden, Dimensie. Van den Doel, H.W. (1994), Over 'brooddronkene vadzige regenten' en andere ambtenaren. Over Multatuli 17 (33):3-29. Van der Meulen, Dik (2002), Multatuli. Het leven en werk van Eduard Douwes Dekker. Nijmegen, Sun.

Over dit boek. Max Havelaar was meteen een bestseller, en Multatuli was in één klap beroemd.

Over dit boek. Max Havelaar was meteen een bestseller, en Multatuli was in één klap beroemd. Over dit boek Max Havelaar is het beroemdste boek uit de Nederlandse literatuur. Het is geschreven in 1860 en wordt nog steeds herdrukt en gelezen. Het verhaal van Max Havelaar speelt in Nederlands-Indië

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli

Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli Boekverslag door een scholier 1929 woorden 7 januari 2017 4,9 3 keer beoordeeld Auteur Genre Multatuli Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860

Nadere informatie

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling

Nadere informatie

Boekverslag door L woorden 13 januari keer beoordeeld. Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860 Nederlands. Verwachting vooraf

Boekverslag door L woorden 13 januari keer beoordeeld. Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860 Nederlands. Verwachting vooraf Boekverslag door L. 2642 woorden 13 januari 2014 6 7 keer beoordeeld Auteur Multatuli Genre Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860 Vak Nederlands Verwachting vooraf Ik verwachtte niet echt positieve

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

Canonvensters Michiel de Ruyter

Canonvensters Michiel de Ruyter ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli

Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli Boekverslag door een scholier 2104 woorden 11 maart 2010 5,4 24 keer beoordeeld Auteur Genre Multatuli Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

De gelijkenis van de onbarmhartige dienstknecht

De gelijkenis van de onbarmhartige dienstknecht De gelijkenis van de onbarmhartige dienstknecht Lees : Mattheüs 18:21-35 Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was,heeft Hij gelijkenissen verteld

Nadere informatie

Vertrouwen. Margriet Ledin-de Hoop. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Vertrouwen. Margriet Ledin-de Hoop. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Vertrouwen Margriet Ledin-de Hoop Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Inhoudsopgave Woord vooraf 6 1. Op reis 8 2. Spring! 15 3. Ver weg of heel dichtbij? 24 4. Actief afwachten 32 5. In vertrouwen keuzes

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert JACOB DE BEDRIEGER

Bijbel voor Kinderen. presenteert JACOB DE BEDRIEGER Bijbel voor Kinderen presenteert JACOB DE BEDRIEGER Geschreven door: E. Duncan Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: M. Kerr en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

HC zd. 6 nr. 32. dia 1

HC zd. 6 nr. 32. dia 1 HC zd. 6 nr. 32 wie Jezus wil kennen moet de verhalen over hem lezen beschreven door Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes terecht worden ze evangelisten genoemd ze beschrijven het evangelie ze vertellen

Nadere informatie

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...

Nadere informatie

HC zd. 22 nr. 32. dia 1

HC zd. 22 nr. 32. dia 1 HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Jezus, het licht van de wereld

Jezus, het licht van de wereld Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I

Preek Psalm 78:1-8 20 september 2015 In het spoor van Opening winterwerk Spiegelbeeld I Preek Gemeente van Christus, De mooiste dingen in het leven kun je niet als erfernis wegschenken Let er maar eens op. De belangrijkste dingen zijn geen erfstuk. Zeker, je kunt mooie spulletjes erven. Of

Nadere informatie

Apostolische rondzendbrief

Apostolische rondzendbrief oktober 9, 2011 Jaargang 1, nummer 1 Lieve mensen, Zo bent u een voorbeeld voor alle gelovigen in Macedonië en Achaje geworden. Wij zijn nu al weer een tijdje hier in het zuiden van Griekenland, in de

Nadere informatie

De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand.

De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. De gelijkenis van het huis op de rots en op het zand. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel

Nadere informatie

De gelijkenis van de verloren zoon.

De gelijkenis van de verloren zoon. De gelijkenis van de verloren zoon. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen te leren.

Nadere informatie

Heilig Jaar van Barmhartigheid

Heilig Jaar van Barmhartigheid Heilig Jaar van Barmhartigheid van 8 december 2015 tot 20 november 2016 Paus Franciscus heeft alle mensen van de hele wereld uitgenodigd voor een heilig Jaar van Barmhartigheid. Dit hele jaar is er extra

Nadere informatie

MULTATULI. Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar. Saïdjah en Adinda. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren

MULTATULI. Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar. Saïdjah en Adinda. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren MULTATULI Saïdjah en Adinda Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar Uitgeverij Eenvoudig Communiceren De buffel De vader van Saïdjah heeft een Dat sterke beest trekt de ploeg door de zware aarde.

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Zondag 28 gaat over het Heilig Avondmaal (1)

Zondag 28 gaat over het Heilig Avondmaal (1) Zondag 28 Zondag 28 gaat over het Heilig Avondmaal (1) Lees de tekst van Zondag 28 Vraag 75 : Hoe wordt gij in het Heilig Avondmaal vermaand en verzekerd, dat gij aan de enige offerande van Christus, aan

Nadere informatie

Bevriend met Bram of met een autist

Bevriend met Bram of met een autist Bevriend met Bram of met een autist Eerste druk, januari 2010 2010 Nanno Ymus isbn: 978-90-484-0990-7 nur: 283 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl De namen, plaatsen en gebeurtenissen

Nadere informatie

OOGGETUIGE. Johannes 20:30-31

OOGGETUIGE. Johannes 20:30-31 1 januari OOGGETUIGE Johannes 20:30-31 Een nieuw jaar ligt voor ons. Wat er gaat komen, weten we niet. Al heb je waarschijnlijk mooie plannen gemaakt. Misschien heb je goede voornemens. Om elke dag uit

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

Vincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van.

Vincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van. Vincent van Gogh Een van de beroemdste schilders die Nederland heeft gehad was Vincent van Gogh. Deze kunstenaar heeft zelfs zijn eigen museum gekregen in Amsterdam. Toch wel heel bijzonder, zeker als

Nadere informatie

Zondag 29 gaat over het Heilig Avondmaal (2)

Zondag 29 gaat over het Heilig Avondmaal (2) Zondag 29 Zondag 29 gaat over het Heilig Avondmaal (2) Lees de tekst van Zondag 29 Vraag 78 : Wordt dan uit brood en wijn het wezenlijk lichaam en bloed van Christus? Antw : Nee; maar gelijk het water

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 9. 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42

Inhoud. Woord vooraf 9. 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42 Inhoud Woord vooraf 9 1. Ik haat de dood 11 Overdenking bij 1 Korintiërs 15: 1-7 42 2. Papa, ik ben bang dat jij ook dood gaat 44 Overdenking over 1 Korintiërs 15: 35-49 78 3. Ik ben mijzelf niet meer

Nadere informatie

Gebedsboek. voor dagelijks gebruik. Dinsdag

Gebedsboek. voor dagelijks gebruik. Dinsdag Gebedsboek voor dagelijks gebruik Gemaakt door club 12-14 Marije Hoekstra Indra de Vries Delia Postma Ekyoci Amisi Shabani Jentje Hansma Johan Gjaltema Mendé Bosma Femke Veenhuizen Elzerd Elzinga Gert

Nadere informatie

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1

2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1 2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal

Nadere informatie

Vraag 62 : Maar waarom kunnen onze goede werken niet de gerechtigheid voor God of een stuk daarvan zijn?

Vraag 62 : Maar waarom kunnen onze goede werken niet de gerechtigheid voor God of een stuk daarvan zijn? Voor 16 jaar en ouder! Zondag 24 Zondag 24 gaat over de goede werken. Zondag 24 vraag en antwoord 62, 63 en 64. Vraag 62 : Maar waarom kunnen onze goede werken niet de gerechtigheid voor God of een stuk

Nadere informatie

Eerste zin Lieve hart, myn boek is af, myn boek is af! schreef Eduard Douwes Dekker op 13 oktober 1859 aan zijn vrouw Tine.

Eerste zin Lieve hart, myn boek is af, myn boek is af! schreef Eduard Douwes Dekker op 13 oktober 1859 aan zijn vrouw Tine. Max Havelaar Zwg door Carla Zeker Weten Goed Zeker Weten Goed 21 March 2019 Auteur Genre Multatuli Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860 Uitgever L.J. Veen Amsterdam/Antwerpen Pagina's 331

Nadere informatie

Zondag 16 februari 2014. Protestantse Gemeente Biddinghuizen THEMA: Ho, stop, help!

Zondag 16 februari 2014. Protestantse Gemeente Biddinghuizen THEMA: Ho, stop, help! Zondag 16 februari 2014 Protestantse Gemeente Biddinghuizen THEMA: Ho, stop, help! Voorganger: ds. Bram Bregman Organist: dhr. Klaas Keimpema Pianist en dirigent schoolkoor: dir. Adriaan Stuij Welkom -

Nadere informatie

I. Het ontbreekt mij aan niets? Psalm 23 is een geliefde psalm van David. Hij is kort en krachtig. De eerste vers begint sterk:

I. Het ontbreekt mij aan niets? Psalm 23 is een geliefde psalm van David. Hij is kort en krachtig. De eerste vers begint sterk: Groot Nieuws 6 sep 2015 Ds. Stephen Overduin Psalm 23 Mij ontbreekt niets 231 Een psalm van David. De HEER is mijn herder, het ontbreekt mij aan niets. 2 Hij laat mij rusten in groene weiden en voert mij

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Zondag 2 november 2014 * Gedachtenis van de overledenen Kogerkerk * Preek Spreuken 9. 1 18 / Matteüs 25, 1-13 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Vandaag een prachtige en poëtische tekst

Nadere informatie

Uitvaart voorbede Voorbeeld 1.

Uitvaart voorbede Voorbeeld 1. Uitvaart voorbede Voorganger: Genadige en barmhartige God. U ziet ons hier bijeen in ons verdriet rond het sterven van N. Hij / zij was één van ons, wij zullen hem / haar missen. Geef ons de kracht samen

Nadere informatie

7,6. Boekverslag door een scholier 1933 woorden 2 januari keer beoordeeld. Jeugdboek, Non-fictie Eerste uitgave 1990 Nederlands. Inleiding.

7,6. Boekverslag door een scholier 1933 woorden 2 januari keer beoordeeld. Jeugdboek, Non-fictie Eerste uitgave 1990 Nederlands. Inleiding. Boekverslag door een scholier 1933 woorden 2 januari 2007 7,6 24 keer beoordeeld Auteur Genre A.P. Wisse Jeugdboek, Non-fictie Eerste uitgave 1990 Vak Nederlands Inleiding. 1. Gegevens van het boek. Auteur:

Nadere informatie

'Vrede voor jou, hierheen gekomen' (Geroepen om te zingen, nr. 15) 'Hij kent je bij je naam'. (internet) http://www.youtube.com/watch?

'Vrede voor jou, hierheen gekomen' (Geroepen om te zingen, nr. 15) 'Hij kent je bij je naam'. (internet) http://www.youtube.com/watch? Liturgie Jongerenviering op 10 juni 2012 Protestantse Kerk in Wehl Welkom Anneke We begroeten elkaar met het zingen van: 'Vrede voor jou, hierheen gekomen' (Geroepen om te zingen, nr. 15) Thema van de

Nadere informatie

De vorm van het verhaal

De vorm van het verhaal Over dit boek Het verhaal van Reinaart de vos is een van de oudste verhalen in het Nederlands. Het is geschreven in de 13 de eeuw door Willem. Wie die Willem precies was, weten we niet. Willem heeft het

Nadere informatie

Multatuli Saïdjah en Adinda Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar

Multatuli Saïdjah en Adinda Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar Multatuli Saïdjah en Adinda Het beroemde liefdesverhaal uit Max Havelaar Lesbrief voor docenten en cursisten Gemaakt door Margreet Salomons en Hank Gronheid Kenniscentrum Alfabetisering Nederlandssprekenden,

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON

Bijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON Bijbel voor Kinderen presenteert DE VERLOREN ZOON Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Lazarus Aangepast door: Ruth Klassen en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd door: Bible

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli

Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli Boekverslag Nederlands Max Havelaar door Multatuli Boekverslag door een scholier 2752 woorden 15 maart 2011 6,9 25 keer beoordeeld Auteur Genre Multatuli Roman, Geschiedenis, Politiek Eerste uitgave 1860

Nadere informatie

Over het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel

Over het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel Voorwoord Gijsbrecht van Amstel leefde rond 1300. Hij was de belangrijkste man van de stad Amsterdam in die tijd. Gijsbrecht was geliefd bij de bevolking van Amsterdam, maar hij had ook veel vijanden.

Nadere informatie

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Twee prachtige lezingen vanochtend. Er

Nadere informatie

Boekje over de kerk. voor kinderen van ca. 4 10 jaar gemaakt door de jongste catechisatiegroep

Boekje over de kerk. voor kinderen van ca. 4 10 jaar gemaakt door de jongste catechisatiegroep Boekje over de kerk voor kinderen van ca. 4 10 jaar gemaakt door de jongste catechisatiegroep Over dit boekje Wij hebben op catechisatie wat geleerd over de kerk. Daar willen we je wat over vertellen.

Nadere informatie

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem

Boek en workshop over het verlies van een broer of zus. Een broertje dood. Door Corine van Zuthem Het overlijden van een broer of zus is een ingrijpende gebeurtenis. Toch wordt het onderwerp in de rouwliteratuur doodgezwegen. Tot verbazing van Minke Weggemans. De pastoraal therapeute schreef er daarom

Nadere informatie

De eerste liefde van God

De eerste liefde van God De eerste liefde van God Trouwpreek over 1 Johannes 3:16 (ds. Jos Douma) gehouden in de trouwdienst van Jeroen en Marjoke Wij hebben Gods liefde, die in ons is, leren kennen en vertrouwen daarop. God is

Nadere informatie

Enkele vragen aan Kristin Harmel

Enkele vragen aan Kristin Harmel Enkele vragen aan Kristin Harmel Waar gaat Zolang er sterren aan de hemel staan over? Zolang er sterren aan de hemel staan gaat over Hope McKenna- Smith, eigenaresse van een bakkerij in Cape Cod. Ze komt

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

Jezus volgen! Echt? Het evangelie naar Johannes 6:22-71. dinsdag 2 juni 2015

Jezus volgen! Echt? Het evangelie naar Johannes 6:22-71. dinsdag 2 juni 2015 Jezus volgen! Echt? Het evangelie naar Johannes 6:22-71 dinsdag 2 juni 2015 1 ev. Johannes tot nu toe 1:1-18 Jezus is het Woord: bij God en zelf God 1:19-52 Jezus is het Lam van God discipelen volgen Hem

Nadere informatie

MULTATULI. Saïdjah en Adinda

MULTATULI. Saïdjah en Adinda MULTATULI Saïdjah en Adinda 3 4 Rangkas - Betoeng. District Lebak. Rivier achter het huis van Multatuli. 5 6 Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen. Voorwoord In de 17e en 18e eeuw is Nederland een

Nadere informatie

Ze mogen haar zo niet laten afzien

Ze mogen haar zo niet laten afzien Ze mogen haar zo niet laten afzien AFSCHEIDSBRIEF VERKLAART WAAROM 74 JARIGE MET DEMENTERENDE VROUW UIT LEVEN STAPT Baert Marc Geen dag langer kon hij aanzien hoe de 75 jarige vrouw met wie hij zovele

Nadere informatie

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps

Een land waar. mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Een land waar mensen goed geïnformeerd zijn over handicaps Lilian (48) vraagt haar zoontje om even een handje te komen geven. Dat doet hij en dan gaat hij weer lekker verder spelen. Wij nemen plaats aan

Nadere informatie

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA

OPA EN OMA DE OMA VAN OMA Hotel Hallo - Thema 4 Hallo opdrachten OPA EN OMA 1. Knip de strip. Strip Knip de strip los langs de stippellijntjes. Leg de stukken omgekeerd en door elkaar heen op tafel. Draai de stukken weer om en

Nadere informatie

De gelijkenis van de twee zonen. Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten

De gelijkenis van de twee zonen. Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten De gelijkenis van de twee zonen Lees : Mattheüs 21:28-32 Eerst lezen Daarna volgen er vragen en opdrachten Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel

Nadere informatie

Janusz Korczak. door Renée van Eeken

Janusz Korczak. door Renée van Eeken Janusz Korczak door Renée van Eeken Hoofdstukken 1. Inleiding 2. Wie was Janusz Korczak? 3. Zijn levensverhaal 4. Janusz Korzcak in deze tijd 5. Waarom ik hem gekozen heb 6. Nawoord 7. Bronvermelding 1

Nadere informatie

A. God, wij bidden U voor alle mensen die onzeker zijn over zichzelf: dat zij het vertrouwen in zichzelf hervinden.

A. God, wij bidden U voor alle mensen die onzeker zijn over zichzelf: dat zij het vertrouwen in zichzelf hervinden. Bidden met jongeren Voorbede Ben je teleurgesteld in het leven? Ben je gekwetst door anderen? Draag je vervelende herinneringen met je mee? A. God, wij bidden U voor alle mensen die hun leven graag anders

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert HET EERSTE PAASFEEST

Bijbel voor Kinderen. presenteert HET EERSTE PAASFEEST Bijbel voor Kinderen presenteert HET EERSTE PAASFEEST Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Janie Forest Aangepast door: Lyn Doerksen Vertaald door: Importantia Publishing Geproduceerd door:

Nadere informatie

Herdenking van de overledenen van NAS en Pauluskerk, zondag 24 november 2013, 17.00 uur, Vijverhofstraat. Lezingen uit de bijbel

Herdenking van de overledenen van NAS en Pauluskerk, zondag 24 november 2013, 17.00 uur, Vijverhofstraat. Lezingen uit de bijbel Herdenking van de overledenen van NAS en Pauluskerk, zondag 24 november 2013, 17.00 uur, Vijverhofstraat Lezingen uit de bijbel - Psalm 117 (gezongen) - Mattheus 5: 1-12 en Openbaring 7: 2-4 en 9-17 Overdenking

Nadere informatie

DE RIJKE MAN, DE ARME MAN

DE RIJKE MAN, DE ARME MAN Bijbel voor Kinderen presenteert DE RIJKE MAN, DE ARME MAN Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: M. Maillot en Lazarus Aangepast door: M. Maillot en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd

Nadere informatie

Het boek ZAL schandaal maken 150 jaar Max Havelaar

Het boek ZAL schandaal maken 150 jaar Max Havelaar Het boek ZAL schandaal maken 150 jaar Max Havelaar I.s.m. de afdeling Nederlandse Taal en Cultuur en het Nijmeegs Volkenkundig Museum BROCHURE bij de expositie Samenstelling en teksten: Marieke Cortjens

Nadere informatie

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16

Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7. Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11. Activiteit 03: Acting out 16 Inhoud Activiteit 01: Je gedachten en gevoelens 7 Activiteit 02: De scheiding van je ouders overleven 11 Activiteit 03: Acting out 16 Activiteit 04: Schuld 22 Activiteit 05: Angst 26 Activiteit 06: Verdriet

Nadere informatie

F r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot

F r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot Leven met aandacht Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot w e g D e v a n F r a n c i s c u s 2 Leven met aandacht Inhoud 1 De weg van Franciscus 9 2 De oprichting van de congregatie

Nadere informatie

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al: Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:

Nadere informatie

Je bent jong en je wilt wat!

Je bent jong en je wilt wat! Je bent jong en je wilt wat! Logisch, je voelt je geen sukkel. Je bent jong, je zit vol energie en je wilt eruit halen wat er uit dit leven te halen valt. Plezier maken, feesten en doen waar je zin in

Nadere informatie

narratieve zorg Elder empowering the elderly

narratieve zorg Elder empowering the elderly narratieve zorg Elder empowering the elderly huisbezoek 1: KENNISMAKING - 2 - KENNISMAKING - huisbezoek 1- a kennismaking huisbezoek 1: KENNISMAKING a vertrouwelijkheid individueel in teamverband naar

Nadere informatie

Liederen voor zondag 5 oktober 2014

Liederen voor zondag 5 oktober 2014 Liederen voor zondag 5 oktober 204 Lied 224 God wijst mij een weg als ik zelf geen uitkomst zie. Langs wegen die geen mens bedenkt maakt Hij mij zijn wil bekend. Hij geeft elke dag nieuwe liefde, nieuwe

Nadere informatie

Voorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn

Nadere informatie

wie ben k? Ik ben... Samen aan de slag met de Ik ben teksten van Jezus

wie ben k? Ik ben... Samen aan de slag met de Ik ben teksten van Jezus wie ben k? Ik ben... Samen aan de slag met de Ik ben teksten van Jezus COLOFON ISBN 9789033832932 NUR 224 WIE BEN IK? 2015 Ark Media Donauweg 4, 1043 AJ Amsterdam www.arkmedia.nl Geschreven door Nieske

Nadere informatie

Boekverslag Nederlands Kaas door Willem Elsschot

Boekverslag Nederlands Kaas door Willem Elsschot Boekverslag Nederlands Kaas door Willem Elsschot Boekverslag door een scholier 1890 woorden 23 augustus 2003 4,4 17 keer beoordeeld Auteur Genre Willem Elsschot Roman Eerste uitgave 1933 Vak Nederlands

Nadere informatie

Voor de dienst: "Laat Het Zien" van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23

Voor de dienst: Laat Het Zien van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23 Voor de dienst: "Laat Het Zien" van Reni en Elisa Welkom Lied 216 ( Morning has broken ) Bemoediging en groet Gebed Lied 780 (naar Psalm 139) Psalm 23 1 Een psalm van David. De HEER is mijn herder, het

Nadere informatie

RUTH: EEN LIEFDES- VERHAAL

RUTH: EEN LIEFDES- VERHAAL Bijbel voor Kinderen presenteert RUTH: EEN LIEFDES- VERHAAL Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Janie Forest Aangepast door: Lyn Doerksen Vertaald door: Importantia Publishing Geproduceerd

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

Boeken: - De Kozakkentuin

Boeken: - De Kozakkentuin Boeken: - De Kozakkentuin De kozakkentuin - Jan Brokken 2015 Samenvatting : Het verhaal speelt zich af in Rusland en begint ermee dat Alexander von Wrangel aanwezig is bij de executie van Fjodor Dostojevski.

Nadere informatie

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan.

De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. De gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Eerst lezen. Daarna volgen er vragen en opdrachten. Gelijkenissen Toen de Heere Jezus op aarde was, heeft Hij gelijkenissen verteld om de mensen veel dingen

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert HET EERSTE PAASFEEST

Bijbel voor Kinderen. presenteert HET EERSTE PAASFEEST Bijbel voor Kinderen presenteert HET EERSTE PAASFEEST Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Janie Forest Aangepast door: Lyn Doerksen Vertaald door: Importantia Publishing Geproduceerd door:

Nadere informatie

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd 53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn

Nadere informatie

Waarom zijn er ongelukkige mensen?

Waarom zijn er ongelukkige mensen? Eerste Communieproject 8 Waarom zijn er ongelukkige mensen? De mensen doen niet wat God wil Je hebt gezien wat geluk is. Als mensen van jou houden, word je gelukkig. Niet iedereen is gelukkig. Als andere

Nadere informatie

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst. Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen

Nadere informatie

BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling

BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1. Les 1 - De oorsprong van de Bijbel. In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 1 Les 1 - De oorsprong van de Bijbel In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Deze bijbelstudies zijn vooral bedoeld voor jongeren van 11

Nadere informatie

FASE 1 - BEREID JE VOOR

FASE 1 - BEREID JE VOOR FASE 1 - BEREID JE VOOR STAP 1. BEDENK WAT JE WIL VERHAAL (EXODUS 1-4) Het verhaal van Mozes vind je in de Bijbel, in het boek Exodus. Daar kun je ook lezen hoe het verder ging. Hier vind je het verhaal

Nadere informatie

Rembrandt van Rijn. Hoofdstuk 1 : Rembrandt zijn eerste jaren.

Rembrandt van Rijn. Hoofdstuk 1 : Rembrandt zijn eerste jaren. Rembrandt van Rijn Hoofdstuk 1 : Rembrandt zijn eerste jaren. Rembrandt is op 15 juli 1606 in Leiden geboren. Rembrandt zijn vader was eigenaar van een molen. Die molen was niet bewoonbaar. Hun huis stond

Nadere informatie

125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890)

125 jaar. Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder. Vincent van Gogh (1853-1890) 125 jaar Geïnspireerd door de beroemde werken van Nederlands schilder Vincent van Gogh (1853-1890) WWW.BNWALLCOVERINGS.COM 125 JAAR GEÏNSPIREERD DOOR DE WERKEN VAN KUNSTSCHILDER VINCENT VAN GOGH De collectie

Nadere informatie

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten Doortje Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten isbn: 978-90-484-0769-9 nur: 344 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgenomen

Nadere informatie

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De

Nadere informatie

Jezus en jij. Tekst: Willem de Vink. Illustraties: Arjan Wilschut, Timo Visser en Willem de Vink

Jezus en jij. Tekst: Willem de Vink. Illustraties: Arjan Wilschut, Timo Visser en Willem de Vink Jezus en jij Tekst: Willem de Vink Illustraties: Arjan Wilschut, Timo Visser en Willem de Vink Vooraf Jezus en jij Minidagboek Vink, Willem de ISBN 978-90-8601-101-8 NUR 248, 707 Boekverzorging: Marian

Nadere informatie

In de buik van een zwangere vrouw waren eens twee ongeboren kinderen: een kleine gelovige en een kleine scepticus.

In de buik van een zwangere vrouw waren eens twee ongeboren kinderen: een kleine gelovige en een kleine scepticus. In de buik van een zwangere vrouw waren eens twee ongeboren kinderen: een kleine gelovige en een kleine scepticus. De kleine skepticus vraagt: Geloof jij eigenlijk in een leven na de geboorte? De kleine

Nadere informatie

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna.

100 jaar geleden. t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. 100 jaar geleden t Is Oorlog! Een lesmap voor het vierde, vijfde en zesde leerjaar, door juffrouw Anita en de papa van Anna. t Is oorlog! Binderveld, Kozen, Nieuwerkerken en Wijer 100 jaar geleden is een

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6

Inhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Mijn artfiact 3 Proces 4 Mijn beoordelingsblad en presentatie 5 Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 2 Autobiotic Selfie Inleiding De autobiotic selfie heeft mij heel

Nadere informatie

21 februari 2016 ONLINE MET GOD. Voorganger: Ds.H.Bondt Begeleiding: Entheos / Els Cornelisse

21 februari 2016 ONLINE MET GOD. Voorganger: Ds.H.Bondt Begeleiding: Entheos / Els Cornelisse 21 februari 2016 ONLINE MET GOD. Voorganger: Ds.H.Bondt Begeleiding: Entheos / Els Cornelisse Votum en groet Ps. 65,1 (U luistert als wij bidden) De lofzang klinkt uit Sions zalen tot U met stil ontzag.

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen. De verhalen van vandaag uit het evangelie van Marcus

Nadere informatie

Boekverslag Sense and Sensibility (Jane Austen)

Boekverslag Sense and Sensibility (Jane Austen) Primaire gegevens van het gelezen werk Auteur: Jane Austen Titel: Sense and Sensibility Ondertitel: - Verschenen in: 1811 Aantal blz.: 322 Leestijd: 23 uur Uitgelezen op: 27 december 2001 Verantwoording

Nadere informatie

me een heleboel stress. En toen verscheen Cassie. Dus in zekere zin is dit boek ontstaan uit een weddenschap.

me een heleboel stress. En toen verscheen Cassie. Dus in zekere zin is dit boek ontstaan uit een weddenschap. OVER DE AUTEUR Een interview met L. Marie Adeline Wat heeft je ertoe gebracht erotische fictie te gaan schrijven? Om heel eerlijk te zijn: tot een week voordat ik begon aan S.E.C.R.E.T. was het niet bij

Nadere informatie

Eindverslag SLB module 12

Eindverslag SLB module 12 Eindverslag SLB module 12 Marthe Verwater HDT 3C 0901129 Inhoudsopgave: Eindreflectie.. Blz.3 Reflectieverslag les 1.. Blz.4 Reflectieverslag les 2.. Blz.6 Reflectieverslag les 3.. Blz.8 2 Eindreflectie

Nadere informatie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Ervaringen, belevenissen, vragen in woorden gevangen om die woorden weer vrij te laten in nieuwe ervaringen, belevenissen, vragen. Marcel Zagers www.meerstemmig.nl

Nadere informatie