Opvoedingsvragen. Kortrijkse ouders en jongeren aan het woord. Lieve Cattrijsse & Inge Vanderstraeten

Transcriptie

1 Opvoedingsvragen Kortrijkse ouders en jongeren aan het woord. Lieve Cattrijsse & Inge Vanderstraeten

2 Opvoedingsvragen Kortrijkse ouders en jongeren aan het woord. Lieve Cattrijsse & Inge Vanderstraeten

3 Deze publicatie is het resultaat van een onderzoeksproject in opdracht van de stad Kortrijk en in samenwerking met de Opvoedingswinkel Kortrijk. Eerste druk: december 2010 Auteurs: Lieve Cattrijsse en Inge Vanderstraeten Omslagontwerp en lay-out : Matthias Malfrere en Lien Vanden Broecke D/2010/12.313/4 ISBN , Katholieke Hogeschool Zuid-West-Vlaanderen KATHO, Doorniksesteenweg 145, 8500 Kortrijk Tel: 056/ Fax: 056/ kennisvalorisatie@katho.be Internet : Niets uit deze uitgave, zelfs gedeeltelijk, mag openbaar gemaakt worden, gereproduceerd worden, vertaald of aangepast, onder enige vorm ook, hierin inbegrepen fotokopie, microfilm, bandopname of plaat, of opgeslagen worden in geautomatiseerd gegevensbestand behoudens uitdrukkelijke en voorafgaande toestemming van de uitgever.

4 INHOUD WOORD VOORAF... 5 INLEIDING Situering Doelstelling en verwachtingen Afbakening van de onderzoekvraag Literatuurstudie: Oriëntering in het thema Empirisch onderzoek... 8 DEEL 1 - LITERATUUROVERZICHT Opvoeden Opvoedingsondersteuning Omschrijving Visie Functies en vormen Onderzoek naar opvoedingsondersteuning Gezinnen in Vlaanderen Situatie Vragen en onzekerheden Opvoedingsondersteuning in Vlaanderen Beschrijving Evaluatie Conclusies DEEL 2 ONDERZOEK BIJ DE OUDERS Situering Onderzoeksvragen Onderzoeksopzet Populatie en steekproef Populatie, samenstelling steekproef en non- respons Steekproef van 20 ouders

5 3.2 Dataverzameling Interview Kaarten Werkwijze Data- analyse Resultaten Wat loopt er goed bij het opvoeden? Waar hebben ouders vragen of onzekerheden bij het opvoeden? En hoe belastend zijn deze vragen en onzekerheden? Hebben ouders behoefte aan ondersteuning bij deze vragen en onzekerheden? Conclusies DEEL 3 ONDERZOEK BIJ DE JONGEREN Situering Onderzoeksvragen Onderzoeksopzet Populatie en steekproef Dataverzameling Data- analyse Resultaten Welke thema s ervaren jongeren als belangrijk? Wat ervaren de jongeren als positief in de ouder- kind relatie en hoe komt dit? Wat ervaren de jongeren als eerder negatief in de ouder- kind relatie en hoe komt dit? Welke tips hebben de jongeren naar hun ouders en omgeving? Conclusies ALGEMEEN BESLUIT EN AANBEVELINGEN Algemeen besluit Aanbevelingen Hoe ziet zo n aanbod er best uit? Hoe kunnen ouders en jongeren bereikt worden? Vanuit welke visie wordt er best gewerkt?

6 2.4 Specifieke aandachtspunten Registratie Suggesties voor vervolgonderzoek Literatuurstudie Verdere verwerking bestaande data Nieuw empirisch onderzoek REFERENTIES BIJLAGEN AUTEURS

7 WOORD VOORAF Alle ouders hebben het beste voor met hun kinderen. Bij de opvoeding van kinderen geven ze het beste van zichzelf. Ouders hebben daartoe de kracht en de competenties. Toch hebben ze ook vragen bij het opvoeden, voelen ze zich soms onzeker of groeit het opvoeden hen (even) boven het hoofd. Dan is het de verantwoordelijkheid van de samenleving van familie en vrienden tot professionele hulpverleners om samen met en vanuit de kracht van de ouders het opvoeden te faciliteren en te ondersteunen. Opvoeden wordt dan Opvoeden Plus. Het is vanuit deze visie dat het Expertisecentrum Opvoeden Plus kennis verzamelt, ontwikkelt en verspreidt over opvoeden en het ondersteunen van opvoeders. Het Expertisecentrum doet dit voor en samen met professionals. Zijn werking omvat praktijkgericht onderzoek, methodiekontwikkeling, vorming en bijscholing, coaching en begeleiding. Het rapport dat voorligt is het resultaat van een onderzoeksproject in opdracht van de Stad Kortrijk. In het kader van het stedelijk gezinsbeleid en met het oog op de oprichting van een opvoedingswinkel, rees in Kortrijk de behoefte aan meer kennis over de opvoedingsvragen die leven onder haar bevolking. Aan KATHO, departement Sociaal- agogisch werk - IPSOC werd gevraagd op deze onderzoeksvraag een antwoord te formuleren. Twee docenten verbonden aan het Expertisecentrum Opvoeden Plus voerden het onderzoek uit en interviewden ouders over hun ervaringen bij het opvoeden van tieners. Ook studenten van de opleiding Bachelor in de orthopedagogie werkten mee aan het onderzoek. Zij brachten de beleving van jongeren in beeld en hadden gesprekken met tieners over opvoeding. Het rapport dat u in handen heeft is het resultaat van dit onderzoeksproces dat aanving in 2009 en in 2010 werd afgerond. We hopen dat dit eindrapport geen eindpunt is, maar de start kan betekenen van een duurzaam en ondersteunend gezinsbeleid in Kortrijk. We willen graag de studenten en hun begeleidende docent Luk Gheysen bedanken voor hun medewerking. Maar bovenal bedanken wij de ouders en de jongeren die bereid waren om hun verhalen met ons te delen. Lieve Cattrijsse en Inge Vanderstraeten Juli

8 6

9 1 Situering INLEIDING Kortrijk heeft als centrumstad van de Vlaamse overheid de opdracht gekregen om gestalte te geven aan een opvoedingswinkel. Ze kreeg daartoe de nodige subsidiëring toegezegd 1. De opening van de nieuwe opvoedingswinkel wordt voorzien in september Voor de concrete uitwerking van het project wil het Lokaal Netwerk Opvoedingsondersteuning zicht krijgen op het profiel van de Kortrijkse gezinnen en op hun nood aan opvoedingsondersteuning. Aan KATHO, departement Sociaal- agogisch werk - IPSOC werd gevraagd op deze onderzoeksvraag een antwoord te formuleren. Het departement ging op het verzoek in en maakte medewerkers van het Expertisecentrum Opvoeden plus (30% voltijds equivalent) vrij om het onderzoek in samenwerking met de Stad Kortrijk uit te voeren. Een stuurgroep werd opgericht waaraan de onderzoekers van het expertisecentrum samen metde betrokken medewerkers van de Stad Kortrijk deelnamen. 2 Doelstelling en verwachtingen Bij aanvang stonden in de onderzoeksaanvraag van de Stad Kortrijk vier deelopdrachten omschreven: 1) Theorievorming over en afbakening van opvoedingsondersteuning: wat is opvoedingsonder- steuning? Waar trek je de grens met opvoedingshulp? 2) Inventarisatie van de vragen rond opvoedingsondersteuning bij diverse partners van het Lokaal Netwerk Opvoedingsondersteuning (LNO). 3) In kaart brengen van de vragen, noden en knelpunten rond opvoedingsondersteuning bij gezinnen. 4) Ontwikkelen van een centraal registratiesysteem rond opvoedingsondersteuning (in een latere fase). De voornaamste vraag van de Stad Kortrijk was de behoeften van gezinnen op het vlak van opvoedingsondersteuning in kaart te brengen, hiaten in het ondersteuningsaanbod op te sporen en actiepunten te formuleren. Dit in eerste instantie via de partners van het LNO (deelopdracht 2) en in tweede instantie via de gezinnen zelf (deelopdracht 3). Daarbij werd opgemerkt dat het onderzoek bij voorkeur die behoeften zou onderzoeken waaraan de stad en het netwerk van partners, als overheidsinstellingen, kunnen tegemoetkomen. Uitdrukkelijk werd verwacht dat de visie van de opvoedingswinkel van Kortrijk zou opgenomen worden in het onderzoek. Eventueel diende deze visie verduidelijkt te worden tegenover de partners van het LNO. 3 Afbakening van de onderzoekvraag 3.1 Literatuurstudie: Oriëntering in het thema Bij aanvang van het onderzoek lag de focus voornamelijk op de eerste deelopdracht, meer bepaald theorievorming rond opvoedingsondersteuning. Dit was essentieel als eerste stap. Theorievorming 1 Zie Decreet Opvoedingsondersteuning. 7 7

10 was nodig, zodat er een gedegen basis was voor het uitvoeren van andere deelopdrachten. In een eerste, verkennende fase werd daarom een beperkte literatuurstudie gemaakt. De bestaande literatuur en onderzoeksgegevens met betrekking tot opvoedingsondersteuning in Vlaanderen werden geïnventariseerd en de registratiegegevens en aanmeldingsvragen van de bestaande Vlaamse opvoedingswinkels werden verzameld. Vanuit deze literatuurstudie stelden we vast dat de gehanteerde visies, concepten en terminologie met betrekking tot opvoedingsondersteuning elkaar voortdurend doorkruisen. Ook de praktijk van opvoedingsondersteuning is complex en divers. In functie van de uitbouw van een opvoedingswinkel in Kortrijk had een doorgedreven begripsverheldering en visieontwikkeling, een relevant onderzoeksspoor kunnen zijn. Uiteindelijk werd dit spoor door de stuurgroep niet verder gevolgd, omdat men de focus wilde leggen op empirisch onderzoek in Kortrijk. Op basis van hun literatuurstudie hebben de onderzoekers wel een visie en definitie van het concept opvoedingsondersteuning omschreven (zie deel 1, literatuuroverzicht conclusies). 3.2 Empirisch onderzoek Na verloop van tijd werd ook het empirisch luik van het onderzoek uitgewerkt. Bij het uittekenen van een concreet onderzoeksplan werden snel een aantal zaken duidelijk: Een bevraging van zowel de partners van het LNO als de gezinnen (= deelopdracht 2 èn 3) was niet haalbaar binnen de beschikbare tijd en met de voorziene personele omkadering. Indien via de partners van het LNO gewerkt zou worden (= deelopdracht 2), zou in feite niet volledig aan het doel (behoeften van gezinnen vaststellen) tegemoet kunnen gekomen worden. Via de partners zouden we een zicht kunnen krijgen op wat zij als behoeften van gezinnen zien, maar niet op de behoeften die gezinnen zelf aanvoelen. Dat laatste aspect konden we maar in kaart brengen via een bevraging van de gezinnen zelf (= deelopdracht 3). Het ontwikkelen van een centraal registratiesysteem (= deelopdracht 4) was niet haalbaar binnen de beschikbare tijd en met de voorziene personele omkadering. Na verschillende mogelijkheden te hebben overwogen, werd in samenspraak met de stuurgroep gekozen voor een onderzoeksbenadering waarbij de gezinnen zelf aan het woord konden komen. Er werd dus beslist om voor het empirisch luik van het onderzoek enkel te vertrekken vanuit de derde deelopdracht. De vragen, noden en knelpunten rond opvoedingsondersteuning bij gezinnen zouden in kaart gebracht worden. Daarbij werd opgemerkt dat het onderzoek bij voorkeur die behoeften zou onderzoeken waaraan de stad en het netwerk van partners, als overheidsinstellingen, kunnen tegemoetkomen. Methodologisch leek dit de aangewezen weg: nadat de behoeften van gezinnen in kaart zijn gebracht, kan de denkoefening starten over de noden waaraan de Stad Kortrijk en/of haar partners tegemoet kunnen komen. Deze denkoefening moet na het onderzoek opgenomen worden door de stad Kortrijk. 8 8

11 DEEL 1 - LITERATUUROVERZICHT Opvoeding, opvoedingsvragen, opvoedingsondersteuning, Iedereen kan zich bij deze begrippen wel iets voorstellen. Een duidelijke omschrijving geven is iets minder eenvoudig. Wat is opvoeding? Moeten ouders hierbij ondersteund worden? Kan dit überhaupt? Op welke vlakken zouden ouders ondersteund willen worden? En hoe zit het eigenlijk met opvoedingsondersteuning in Vlaanderen? Vooraleer een eigen empirisch onderzoek op te zetten, verkenden we de literatuur ter zake. We beoogden enerzijds een verheldering van een aantal concepten en anderzijds een beter zicht op de situatie inzake opvoedingsondersteuning in Vlaanderen. 1 Opvoeden Opvoeden omhelst de interactie tussen een kind en een of meerdere opvoeders, meestal de ouders. In de literatuur kunnen hiervan verschillende omschrijvingen teruggevonden worden, waarvan we er enkele belangrijke vermelden (zie kader). Kok (1984) stelt dat opvoeden gericht is op ontwikkelen. Het kind moet de kans krijgen om zijn eigenheid te ontplooien waarbij opvoeders deze ontwikkeling begeleiden en bevorderen. Opvoeden is in deze opvatting een proces. Vandemeulebroecke Van Crombrugge en Gerris (1999) zien opvoeding als een continu wederkerig beïnvloedingsproces in de relatie tussen de ouders, het kind en de samenleving en de relationele en materiële omgeving die opvoeders creëren met het oog op het welzijn en volwassen worden van de opvoedeling. In een recente publicatie stelt Hermanns (Hermanns, 2008) dat opvoeding een kind voorbereidt om zich in elk systeem te handhaven en liefst een actieve/productieve rol op te nemen. Uit deze omschrijvingen komt naar voor dat een aantal elementen belangrijk zijn bij het opvoedingproces: het kind, de ouder(s) en de context. Tussen deze elementen vindt er een voortdurende wisselwerking plaats (zie Figuur 1). Kind Ouder Context Figuur 1. Elementen in de opvoeding 9 9

12 De meningen in de literatuur over de exacte relatie tussen ouders en hun kind(eren) lopen wat uiteen. Maar iedereen is het erover eens dat ouders een belangrijke invloed hebben op de ontwikkeling, het gedrag en het welzijn van hun kind(eren) (Bornstein, 2002; Hoghughi, 2004). Niet alleen hebben ouders een impact op het functioneren van hun kind(eren), maar ook omgekeerd beïnvloedt een kind het gedrag, de ideeën en de gevoelens van zijn ouders (Bell, 1968; Patterson & Fischer, 2002; Sameroff, 1993). De leeftijd van een kind bijvoorbeeld kan bepalen op welke wijze ouders hun kind belonen en straffen, zijn geslacht kan effect hebben op de ideeën die ouders hebben over geschikt speelgoed en zijn temperament of karakter kan gevoelens van tevredenheid of kwaadheid oproepen. De ouder- kind relatie bestaat dus uit een tweerichtingsverkeer waarbij er sprake is van een voortdurende wisselwerking; zij wordt daarom bidirectioneel en transactioneel genoemd. Opvoeden gebeurt nooit in een vacuüm, maar in een bepaalde omgeving of context (Belsky, 1984; Bronfenbrenner, 1979). Deze omgeving speelt een belangrijke rol bij de opvoeding van een kind. Verschillende proximale (directe context) en distale (verdere context) factoren beïnvloeden zowel de ouders als hun kind(eren). Wat de directe context betreft kunnen we denken aan de sociaaleconomische positie van het gezin, de partnerrelatie van beide ouders, hun werkomgeving, de manier waarop ze zelf opgevoed werden, hun familie en vrienden, de vriendengroep van het kind en de school van het kind. Ook informatie, adviezen, ondersteuning en hulp die ouders krijgen bij de opvoeding kunnen hier een rol spelen. Wat de verdere context betreft zijn enkele voorbeelden het lokaal en bovenlokaal beleid, demografische ontwikkelingen, economische ontwikkelingen, de heersende levensbeschouwelijke oriëntaties en de heersende opvattingen over opvoeden. De omgeving waarin kinderen opgevoed worden is dus heel divers en complex. Zowel bij het kind zelf, bij zijn ouders als bij de context kunnen bepaalde elementen een goede opvoeding bemoeilijken. Het gaat bijvoorbeeld om medische problemen van een kind, een echtscheiding tussen ouders, een lage sociaaleconomische positie van een gezin, enzovoort. Volgens Hermanns (2008) is er een lineair verband tussen het aantal van dergelijke risicofactoren en de kans op een problematische ontwikkelingsuitkomst. Indien er veel risicofactoren optreden, wordt de kans op problemen groter. Niet alleen risicofactoren spelen een rol, maar ook beschermende of protectieve factoren bij het kind, de ouders of de context zijn belangrijk. Ze kunnen de negatieve invloed van risicofactoren compenseren of teniet doen. We denken bijvoorbeeld aan het karakter van een kind, de stabiele persoonlijkheid van een ouder, ondersteunende collega s of hulp van familieleden. Een kind groeit op in een context met een gelaagdheid van sociale systemen die niet enkel invloed uitoefenen, maar volgens verschillende auteurs ook een zekere verantwoordelijkheid hebben bij de opvoeding van een kind. Niet enkel de ouders, maar ook hun sociaal netwerk, professionele hulpverleners en het beleid bijvoorbeeld, hebben tot taak om kinderen voor te bereiden op het volwassen worden (Vandenbroeck, s.d.). Opvoeden is iets dat zich niet enkel binnen de gezinsmuren afspeelt. Of anders gezegd, it takes a village to raise a child (Hermanns, 2008). Deze visie gaat in tegen de heersende opvattingen binnen de huidige welvaartstaat, die sterk de klemtoon leggen op de individuele verantwoordelijkheid van ouders bij de opvoeding van hun kind. Dergelijke visie legt een te sterke druk op de schouders van de ouders en ontkent de verantwoordelijkheid die ook anderen (moeten) opnemen

13 2 Opvoedingsondersteuning 2.1 Omschrijving Opvoedingsondersteuning is een relatief recent begrip, maar praktijken van opvoedings- ondersteuning hebben altijd al bestaan. Tegenwoordig is opvoedingsondersteuning echter een vak geworden: het is gespecialiseerd, geprofessionaliseerd, gesubsidieerd en kent een zeer gedifferen- tieerd aanbod (Hermanns, 2008). Er bestaan verschillende definities van opvoedingsondersteuning. De Munter et al. (2004) noemen het een containerbegrip zonder eenduidige afbakening. Zowel binnen de wetenschappelijke wereld (zie kader) als binnen het werkveld, blijkt er geen volledige consensus te bestaan over de definiëring, afbakening en invulling van opvoedingsondersteuning. In de wetenschappelijke wereld zijn verschillende omschrijvingen van opvoedingsondersteuning gangbaar, elk met hun eigen accenten. We vermelden er enkele: Hermanns (1992): Opvoedingsondersteuning moet begrepen worden als al die activiteiten die specifiek tot doel hebben de opvoedingsituatie van kinderen te verbeteren. Deze activiteiten richten zich niet op het kind, zoals bijvoorbeeld het onderwijs vooral doet, maar richten zich op situaties waarin het kind wordt opgevoed. In deze situatie zijn opvoedingsondersteunende activiteiten gericht op de opvoeders, maar ook op de context waarin de opvoeding plaatsvindt: het gezin, de kinderopvang, de buurt, de media, enz. Kort samengevat heeft opvoedingsondersteuning tot doel de opvoeders te helpen opvoeden. Bakker et al. (1998): We onderscheiden vier dimensies bij opvoedingsondersteuning en ontwikkelingsstimulering: 1) Opvoedingsondersteuning: ondersteuning van het opvoedingsproces 2) Ontwikkelingsstimulering: ondersteunen van het ontwikkelingsproces van kinderen en jongeren 3) Omgevingsfactoren beïnvloeden: interventies ten aanzien van de sociale en pedagogische omstandigheden in de directe leefomgeving van ouders en kinderen. 4) Gezinsondersteuning: verminderen van draaglast en vergroten van draagkracht op alle terreinen van het gezinsfuntioneren. Een integraal sociaal en pedagogisch beleid rond opvoedingsondersteuning en ontwikkelingsstimulering omvat in principe de vier beschreven dimensies. Terpstra en van Dijke (1998): Opvoedingsondersteuning is een verzamelterm voor interventies (licht pedagogische hulp) die het opvoedingsproces kunnen ondersteunen. Vandemeulebroecke (1999): Opvoedingsondersteuning is het geheel van maatregelen, voorzieningen en structuren en activiteiten, die erop gericht zijn de mogelijkheden van het (primaire) opvoedingsmilieu aan te spreken, te verrijken en/of te optimaliseren om kinderen en jongeren optimale opvoedings- en ontwikkelingskansen te geven

14 Vandenbroeck et al. (2007), gebaseerd op Bouverne- De Bie (2000): De activiteiten die gezinsleden ervaren als ondersteunend of aanvullend bij de opvoeding. Zij kunnen een onderdeel van de maatschappelijke dienstverlening aan ouders en kinderen zijn, uitgaande van de erkenning van het recht van ouders op respect voor hun privé- en gezinsleven, en de erkenning van het recht van kinderen op respect voor hun privé en gezinsleven. Snyers et al. (2001): Alle activiteiten of initiatieven die er rechtstreeks of onrechtstreeks op gericht zijn om de draagkracht van de ouders en andere opvoeders in de begeleiding van hun kinderen te ondersteunen of te verhogen. Vandemeulebroecke en Nys (2002): Gezinsondersteuning staat voor het geheel van alle (beleid)maatregelen en voorzieningen die gericht zijn op het bevorderen van het welzijn van gezinnen en gezinsleden, waarbij activiteiten gericht op de voor de opvoeding relevante contextfactoren (bvb.: partnerrelatie, sociaaleconomische situatie, woonsituatie.), naast opvoedingsondersteuning deel uitmaken van gezinsondersteuning. Vandemeulebroecke et al. (2004): Opvoedingsondersteuning is op intentionele wijze steun bieden aan ouders (c.q. ouderfiguren) bij hun opdracht en taak als opvoeders. Vandemeulebroecke en De Munter (2004): Opvoedingsondersteuning staat open voor alle ouders met vragen bij het dagelijkse opvoeden en wordt in algemene voorzieningen en in het socio- cultureel werk aangeboden. Opvoedingshulp daarentegen richt zich tot ouders met vragen die een intensieve, specifieke aanpak vergen en wordt in gespecialiseerde voorzieningen aangeboden. Ook het Vlaamse decreet inzake opvoedingsondersteuning omschrijft deze term op een welbepaalde wijze: Dehaene et al. (2007): De laagdrempelige, gelaagde ondersteuning van opvoedingsverantwoordelijken bij de opvoeding van kinderen. Onder opvoedingsverantwoordelijken worden naast ouders uitdrukkelijk ook andere opvoeders bedoeld. Opvallend is dat auteurs verschillende klemtonen leggen wat betreft de opvoeders die ondersteund worden. Bepaalde auteurs focussen expliciet op de ouders (of ouderfiguren) en/of het primaire gezin (Vandemeulebroecke, 1999; Vandemeulebroecke & De Munter, 2004; Vandemeulebroecke et al., 2004). Anderen sluiten ondersteuning van andere opvoeders, zoals bijvoorbeeld grootouders en professionele opvoeders, niet uit (Dehaene et al., 2007; Hermanns, 1992; Snyers et al., 2001). Een volgend verschil betreft de vraag wie degene is die ondersteunt bij het opvoeden. Met andere woorden, wie zijn de mogelijke aanbieders van opvoedingsondersteuning? Een aantal auteurs vullen dit niet in of leggen er expliciet de nadruk op dat naast professionelen ook anderen, zoals familie, 12 12

15 vrienden of buren, een belangrijke ondersteunende rol kunnen spelen (Vandemeulebroecke et al., 2004; Vandenbroeck, s.d.; Vandenbroeck et al., 2007). Sommigen merken hierbij zelfs op dat het informeel netwerk vaak belangrijker en effectiever is voor ouders. Het is de beste bron voor emotionele steun, steun bij informatieverwerking en instrumentele steun. Andere auteurs lijken vooral professionelen te zien als mogelijke aanbieders van opvoedingsondersteuning (Terpstra & van Dijke, 1998; Vandemeulebroecke & De Munter, 2004; Vandemeulebroecke & Nys, 2002). Het sociaal netwerk wordt door hen doorgaans niet als onbelangrijk aanzien, maar het wordt eerder beschouwd als een contextfactor - waarop opvoedingsondersteuning kan inspelen - dan als een aanbieder van opvoedingsondersteuning. Naast de vraag wie ondersteund wordt (ouders en/of andere opvoeders) en door wie dit gebeurt (professionelen en/of anderen), vinden we ook verschillen terug met betrekking tot de elementen waarop opvoedingsondersteuning inspeelt om de opvoeders te ondersteunen. Sommige auteurs zien opvoedingsondersteuning als gericht op het wederkerig proces tussen ouders, kind en context (o.a. Hermanns, 1992). Zowel de ouder- kind relatie als de omgeving kunnen het doelwit zijn van opvoedingsondersteuning. Ook structurele maatregelen, zoals bijvoorbeeld het gezinsbeleid van een stad en de toegankelijkheid van kinderopvang, zijn een vorm van opvoedingsondersteuning. Andere omschrijvingen zijn minder breed. Opvoedingsondersteuning omvat dan interventies gericht op het wederkerig proces tussen ouders en kinderen. De gezinsrelaties, de privésfeer, het primair opvoedingsmilieu vormen het doelwit. Interventies ten aanzien van de omgeving worden doorgaans niet als minder belangrijk aanzien, maar worden wel onderscheiden van opvoedingsondersteuning en aangeduid met bijvoorbeeld gezinsondersteuning of omgevingsfactoren beïnvloeden (Bakker et al., 1998; Vandemeulebroecke, 1999; Vandemeulebroecke & Nys, 2002; Vandemeulebroecke et al., 2004). Een ander accentverschil is in hoeverre de auteurs aandacht besteden aan de beleving van de opvoeder. Vooral Vandenbroeck et al. (2000) leggen de nadruk op de mate waarin activiteiten effectief als ondersteunend ervaren worden door de opvoeder in kwestie. Anderen lijken vooral te focussen op de ondersteunende intenties van de aanbieders van opvoedingsondersteuning (Hermanns, 1992; Terpstra & van Dijke, 1998; Vandemeulebroecke, 1999). Verscheidene auteurs vestigen expliciet de aandacht op het onderscheid tussen opvoedings- ondersteuning en hulpverlening (Kousemaker & Timmers- Huigens, 1985; Vandemeulebroecke & De Munter, 2004). Opvoedingsondersteuning is gericht op alle ouders en wil hun eigen deskundigheid en kracht mobiliseren in verschillende situaties. Opvoedingsondersteuning wordt aangeboden door algemene voorzieningen. Kousemaker en Timmers- Huigens maken daarbij een vaak geciteerd onderscheid tussen gewone opvoedingssituaties (met gewone, dagdagelijkse opvoedingsvragen en zorgen), situaties waar sprake is van opvoedingsspanning (behoefte aan informatie of advies om het te kunnen redden ) of situaties van opvoedingscrisis (een tijdelijk beklemmende situatie waarbij de opvoedingsaanpak zeer incidenteel en inconsequent verloopt). Hulpverlening is gericht op ouders met vragen die een intensieve, gespecialiseerde aanpak vergen. Opvoedingshulpverlening wordt aangeboden door gespecialiseerde voorzieningen en focust op ouders in opvoedingsnood: ouders die worstelen met complexe en hardnekkige (chronische) problemen die hen boven het hoofd zijn gegroeid (Kousemaker & Timmers- Huigens, 1985). Enkele auteurs laten echter opmerken dat het onmogelijk is om een sluitend onderscheid te maken tussen opvoedingsondersteuning en hulpverlening (Vandenbroeck et al., 2007; Verschelden & Vanthuyne, 2006). Het is niet alleen 13 13

16 onmogelijk. Door te veel nadruk te leggen op dit onderscheid bestaat het risico dat de continuïteit van wat aangeboden wordt in het gedrang komt. Het kan ouders de kans ontnemen om terecht te kunnen op de plaats waar zij bij voorkeur hun vraag stellen en zelf de gewenste graad van ondersteuning aan te geven. 2.2 Visie Hoewel er geen consensus lijkt te bestaan over wat opvoedingsondersteuning inhoudt, heerst er in de wetenschappelijke wereld en het werkveld wel veel overeenstemming over de visie op opvoedingsondersteuning. Opvoedingsondersteuning wordt niet altijd op dezelfde manier benoemd, maar de kern is dat men uitgaat van empowerment, een groeimodel of een bottom- up benadering (Hermanns, 1992; Nys, 2004; Vandemeulebroecke et al., 2004; Vandenbroeck et al., 2007; Verschelden & Vanthuyne, 2006). Belangrijk is de erkenning van de goede intenties en de bekwaamheid van ouders. Alle ouders willen het goed doen en ze zijn doorgaans ook in staat om hun kinderen op te voeden. Ze hebben de capaciteiten om dit goed te doen. Toch is het niet vreemd dat ze hierbij af en toe vragen en onzekerheden ervaren. Dit is niet problematisch, maar een normaal gegeven. Terugkijkend naar het karakter van opvoeding als een wederkerig proces tussen ouders, kind en omgeving, en gezien de complexiteit van de actuele ontwikkelingen in de maatschappelijke context, lijkt het niet meer dan logisch dat ouders soms behoefte hebben aan ondersteuning bij het opvoeden. Ouders hebben het recht op een goede ondersteuning bij hun vragen en onzekerheden. Ook de randvoorwaarden om op een goede manier te kunnen opvoeden (bv. tewerkstelling, huisvesting, kinderopvang) moeten ze gerealiseerd zien. Als ouders ondersteund worden bij het opvoeden van hun kinderen, moet dit gebeuren vanuit een respect voor hun ouder zijn en een gelijkwaardige positie. Er moet ingespeeld worden op hun mogelijkheden en de aanwezige protectieve factoren. Hun welzijn en waardigheid moet versterkt worden door opvoedingsondersteuning. We schreven dat er een globale consensus bestaat over de visie op, de uitgangspunten van opvoedingsondersteuning. Maar geldt dit ook voor opvoedingsondersteuning als preventie? De preventieve benadering kent een lange historiek binnen de jeugdbescherming en de bijzondere jeugdbijstand. Preventie verwijst daar naar een vroegtijdige aanpak van problemen (Vandenbroeck & Roose, 2006). Men moet anticiperen, zodat probleemsituaties vermeden worden en er geen hulp moet verleend worden. (Vettenburg, geciteerd door Bouverne- De Bie, 2006). Deze benadering ook toepassen binnen opvoedingsondersteuning wordt door sommigen echter als ongunstig gezien. Het voorkomen van ongewenste situaties, betekent dat er een norm wordt gehanteerd van wat gewenst is. Dat roept de vraag op wie deze standaard mag stellen, wie mag ingrijpen en vanaf wanneer dat mag (Vandenbroeck & Roose, 2006). Hiermee wordt een fundamentele kritiek op het discours over opvoedingsondersteuning als preventie duidelijk. Deze visie houdt namelijk het risico in dat opvoeders uit andere sociaal- culturele contexten, met andere waarden en normen, ten onrechte geproblematiseerd worden. Het werkt de individualisering van sociale problemen in de hand en heeft te weinig oog voor maatschappelijke uitsluitingmechanismen (Bouverne- De Bie, 2006; Verschelden & Vanthuyne, 2006). Een tegenbeweging benadrukt dat opvoedingsondersteuning het perspectief van ouders en kinderen als volwaardige partners moet inbrengen. Maar bovenal moet men de evidente meerwaarde van opvoedingsondersteuning durven betwijfelen ten voordele van een scherper debat over wat opgroeien en samenleven betekenen. Dergelijke visie focust niet enkel 14 14

17 op individuele gezinnen, maar brengt ook maatschappelijke processen in beeld, alsook onbedoelde en ongewenste effecten (Bouverne- De Bie, 2006). 2.3 Functies en vormen In de praktijk van opvoedingsondersteuning kunnen er verschillende, concrete functies weggelegd zijn voor aanbieders van opvoedingsondersteuning (Engels, s.d.; Smeyers, 2003; Vandemeulebroecke et al., 2004; Vandenbroeck et al., 2007). We sommen er enkele op: - informatie en voorlichting (over ontwikkeling, opvoeding, voorzieningen, ) - pedagogische advisering - voorbeeldleren, modelling - vaardigheidstraining - emotionele steun en begrip (luisteren, geven van feedback) - praktisch/instrumentele steun (bv. helpen in bed steken van een kind) - tijdelijke ontlasting van ouders - zelfhulp bevorderen - bevorderen van fysieke en pedagogische omgeving - sociale steun, versterken van sociale netwerk - vroegtijdige onderkenning van problemen en doorverwijzen - signalering naar diensten en beleid - werken aan betere beeldvorming over gezinnen, sensibilisatie Deze functies kunnen op verschillende manieren gerealiseerd worden. De ene manier is laagdrempeliger dan de andere. Rechtstreeks contact is mogelijk bij de ouders thuis of binnen een bepaalde voorziening of organisatie. Hierbij kunnen professionelen of vrijwilligers zowel individueel met ouders werken als in groepsverband. Opvoedingsondersteuning kan ook aangebonden worden zonder rechtstreekse contacten, via bijvoorbeeld televisieprogramma s, schriftelijke folders, tijdschriften, enzovoort

18 3 Onderzoek naar opvoedingsondersteuning In Vlaanderen werden er de voorbije tien jaar verschillende onderzoeken uitgevoerd naar een of meerdere aspecten van opvoedingsondersteuning. De opdrachtgevers van deze onderzoeken waren lokale, provinciale en Vlaamse beleidsinstanties, enkele aanbieders van opvoedingsondersteuning (de Gezinsbond, de Keerkring en de opvoedingswinkel te Oostende) en twee Preventieteams Jongerenwelzijn. Deze preventieteams zijn de organisaties die tegenwoordig de Vlaamse coördinatoren opvoedingsondersteuning tewerk stellen (zie verder). Doorgaans waren de opdracht- gevers tegelijkertijd de uitvoerders van het onderzoek. In enkele gevallen werd het onderzoek uitgevoerd door medewerkers van een onderwijs- en onderzoeksinstelling (universiteit of hogeschool). De meeste onderzoeken waren gericht op een of meer van de volgende onderzoeksvragen: - Wat is de behoefte aan opvoedingsondersteuning bij ouders (en jongeren)? - Aan welke behoeftes wordt tegemoet gekomen, aan welke niet? - Welke initiatieven opvoedingsondersteuning zijn er in een bepaalde gemeente of regio? - Wat zijn de sterktes en zwaktes van het aanbod opvoedingsondersteuning (in Vlaanderen, in een regio of van een specifiek aanbod)? In bepaalde onderzoeken werd ingegaan op een andere of meer specifieke vraag: - Wat vinden ouders belangrijk in de opvoeding van hun kinderen? - Welke nood aan overleg is er? - Wat zijn wervingskanalen voor specifieke groepen? Om de nodige informatie te verzamelen richtten de onderzoeken zich op professionele instanties of op ouders. Slechts één onderzoek richtte de aandacht niet op professionelen of ouders, maar op jongeren. Wat de ouders betreft, ging het soms om een ruime groep en soms om een specifieke groep, zoals ouders van 0- tot 6- jarigen of Turkse ouders en Maghrebijnse ouders. Ouders werden - op een uitzondering na - via professionele instanties gerekruteerd en aangesproken om deel te nemen aan het onderzoek. De informatie werd verzameld via vragenlijsten, interviews, groeps- en focusgesprekken of dossieranalyse. Meestal werd daarbij gebruik gemaakt van een zelf ontworpen instrument of lijst met thema s. Bij bepaalde onderzoeken werd er gebruik gemaakt van een of meerdere bestaande vragenlijsten die integraal gebruikt werden of dienden als inspiratie. Eerst geven we een kort overzicht van de verschillende onderzoeken (zie kader). De resultaten van alle onderzoeken bespreken we daarna per thema in de volgende hoofdstukken

19 Jaar Organisatie Onderzoeksvraag Populatie N Dataverzameling 2000 Vlaamse Gemeenschap uitvoering: L. Vandemeulebroecke & A. De Munter, KULeuven OCMW Maasmechelen - CGGZ Maasland - LNO uitvoering: K. Snyers, H. Colpin & M. Coenen Wat zijn de sterktes en zwaktes van het aanbod OO in Vlaanderen? (Ook: ontwikkeling conceptueel kader en toekomstige beleidsscenario's) - Welke plaats heeft opvoeden? - Is er opvoedingsstress? - Wat is de behoefte aan OO? - Kunnen ouders terugvallen op een sociaal netwerk? - Is het aanbod van voorzieningen gekend, participeren ouders eraan en zijn er tevreden over? - Welke rol spelen achtergrond- en gezinskenmerken? Professionelen uit alle sectoren en werkvormen Ouders met thuiswonende kinderen (0-18 jaar) in 3 wijken in Maasmechelen 50 Delphironde: profileringsgesprekken - Samenstelling: kleine groepjes per sector (8 sectoren) + 2 deskundigen afz. - Vooraf: doornemen van werktekst over begripsomschrijving en kwaliteitskader - Gesprek: 1) welke criteria sterk 2) welke criteria knelpunten 3) welke kwalitatieve keuzen worden gemaakt? Interview a.d.h.v. een gestandaardiseerde vragenlijst - Schriftelijke vragenlijst: Dagelijkse Beslommeringen Lijst 2003 Provincie Vlaams- Brabant 2005 Team Preventie Jongerenwelzijn Antwerpen - Welke initiatieven OO zijn er? - Wat zijn wervingskanalen voor kansarmen en allochtonen? - Welke noden ervaren de diensten? - Welke nood aan overleg is er? - Welke bestaande initiatieven hebben (impliciet/ expliciet) een OO functie? - Wat zijn lokale noden en tekorten inzake OO? Professionele organisaties in Vlaams- Brabant (520 aangeschreven) Professionele organisaties (38 aangeschreven) 147 Vragenlijst 21 Vragenlijst met open en gesloten vragen over: - definiëring OO - het aanbod OO - netwerk OO - ervaren noden inzake OO (zelf en ouders) - gewenste beleidsmaatregelen - > Extra vraag voor CLB's: welke scholen zijn actief rond dit thema? 17 17

20 Jaar Organisatie Onderzoeksvraag Populatie N Dataverzameling 2005 Stad Mechelen - Dienst onderwijsondersteuning (i.s.m. Team Preventie Jongerenwelzijn Antwerpen) 2006 AGORA (= Gents partnerschap migrantenverenigingen, stad, opbouwwerk en integratiecentra) 2006 Team Preventie Jngerenwelzijn West- Vlaanderen 2006 Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen Idem als Team preventie Bijzondere Jeugdbijstand Antwerpen Wat leeft (ervaringen, knelpunten, vragen, bedenkingen, noden, behoeften) rond onderwijs en opvoeding? Vragen m.b.t. de ontmoeting tussen kinderen en opvoedingsinstituties Vragen m.b.t. de gezinscontext van kinderen in de bijzondere jeugdbijstand Idem als Team preventie Bijzondere Jeugdbijstand Antwerpen Turkse mannen, vrouwen en jongeren (ook mensen zonder kinderen) Kinderen (0-12 jaar) uit begeleidings- tehuizen, in contact met pleeggezinnen- dienst, thuis- begeleiding en dagcentra. Kinderen (6-12 jaar) in internaten, dagcentra, pleeggezinnen of in contact met thuisbegeleiding 26 (=21+5) Idem als Team preventie Bijzondere Jeugdbijstand Antwerpen (behalve extra vraag CLB) 145 Groepsgesprek (infosessie en interactief gesprek) o.l.v. een Turkse met expertise m.b.t. onderwijsproblemen bij allochtonen: 9 groepen met 5 à 30 deelnemers 383 Profielanalyse van de cliënten op basis van openstaande dossiers. 53 Bevraging bij consulenten van de Comités Bijzondere Jeugdzorg en de sociale diensten van de Jeugdrechtbank 18 18

21 Jaar Organisatie Onderzoeksvraag Populatie N Dataverzameling 2007 Vlaamse Gemeenschapscommissie uitvoering: M. Vandenbroeck, UGent 2008 AGORA (= Gents partnerschap migrantenverenigingen, stad, opbouwwerk en integratiecentra) 2008 De Keerkring Deelwerking: pedagogisch groepswerk met kansarme ouders uitvoering: K. Nys, KULeuven Wat is de behoefte aan OO in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Wat leeft (ervaringen, knelpunten, vragen, bedenkingen, noden, behoeften) rond onderwijs en opvoeding? - Slagen groepsbegeleiders erin om conform het theoretisch kader van OOnd groepswerk te werken? - Welke factoren bevorderen of belemmeren de implementatie van het kader? - Wat zijn de resultaten van het groepswerk? - Welke factoren bevorderen of belemmerenhet behalen van resultaten? Ouders van jonge kinderen (0-6 jaar) (909 geselecteerd via 22 voorzieningen) Maghrebijnse mannen, vrouwen en jongeren (ook mensen zonder kinderen) 355 Vragenlijst (gebaseerd op Rullo en Musatti, 2005) (bij 44 mondelinge afname) rond: - gezinssamenstelling, SEP, origine - opvoedingssituatie - beleving van de opvoedingssituatie - algemeen sociaal netwerk en sociaal netwerk mbt ouderschap - formeel netwerk - infokanalen opvoeding - plaatsen van socialisering van het kind - opvoedingsvragen waarmee men blijft zitten 95 Verkenningsronde: reacties op flyers Groepsgesprek (infosessie en interactief gesprek) o.l.v. een man/vrouw (afhankelijk van de deelnemers) met expertise m.b.t. opvoeding en onderwijs: 7 groepen - ganzenbordspel - groepsgesprek adhv PPT- presentatie - groepsgesprek adhv schoolbord Moeders 33 Interview - Eigen vragen naar o.a. de beleving van de opvoedingssituatie en het groepswerk - Parental Awareness Interview (vertaald door Dekovic, 1996), - Bronnen van Steun en Spanning (Jansma & Klugkist, 1997) - Welbevindenschaal van Cantril (American Thoracic Society, 2006) Schriftelijke vragenlijsten - Nijmeegse Ouderlijke Stress Index (de Brock, et al., 1992) - Nijmeegse Vragenlijst voor de Opvoedingssituatie (Wels & Robbroeckx, 1996) 19 19

22 Jaar Organisatie Onderzoeksvraag Populatie N Dataverzameling 2008 De Keerkring Deelwerking: pedagogisch groepswerk met kansarme ouders uitvoering: K. Nys, KULeuven 2008 De Keerkring Deelwerking: pedagogisch groepswerk met kansarme ouders uitvoering: K. Nys, KULeuven 2008 Gezinsbond uitvoering: A. Buysse, UGent - Slagen groepsbegeleiders erin om conform het theoretisch kader van OOnd groepswerk te werken? - Welke factoren bevorderen of belemmeren de implementatie van het kader? - Wat zijn de resultaten van het groepswerk? - Welke factoren bevorderen of belemmerenhet behalen van resultaten? - Slagen groepsbegeleiders erin om conform het theoretisch kader van OOnd groepswerk te werken? - Welke factoren bevorderen of belemmeren de implementatie van het kader? - Wat zijn de resultaten van het groepswerk? - Welke factoren bevorderen of belemmerenhet behalen van resultaten? - Op welke vlakken en hoe kunnen gezinnen (i.f.v. samenstelling) ondersteund worden? - In welke mate wordt het bestaand aanbod van de Gezinsbond als ondersteunend ervaren door de verschillende gezinstypes? Groepsbegeleiders 2 Interview - Eigen vragen naar o.a opleiding, groepswerk, etc. - Parental Awareness Interview (vertaald door Dekovic, 1996), Sociale sleutelfiguren Registratiefiches: contactendagboek, supervisiefiches (verslagen) 57 - Schriftelijke vragenlijst met vragen naar de samenwerking van vzw De Keerkring, hun kijk op het groepswerk en op maatschappelijk kwetsbare gezinnen etc. - Interview waarin gepeild werd naar het contact met de deelnemende gezinnen en de veranderingen in deze gezinnen Ouders 52 Focusgesprekken van 2u a.d.h.v. een gestandaardiseerd interviewschema in 8 groepen: 1. vaders uit kerngezinnen met K > 12j. 2. vaders uit 'andere' gezinnen 3. vaders uit kerngezinnen met K < 12j. 4. moeders uit kerngezinnen met K > 12j. 5. moeders uit 'and.' gezinnen met K > 12j. 6. moeders uit kerngezinnen met K < 12j. 7. moeders uit 'and.' gezinnen met K < 12j. 8. moeders die in armoede leven 20 20

23 Jaar Organisatie Onderzoeksvraag Populatie N Dataverzameling Ouders 2008 Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen 2008 Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen 2008 Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen - Welke opvoedingsvragen hebben ouders? - Voor welke opvoedingsvragen vinden ouders steun in de gemeente? - Voor welke vinden ze geen steun? - Welke diensten zijn betrokken bij OO? - Wat is het bestaande aanbod rond OO? - Welke opvoedingsvragen/ noden stellen diensten vast en wie stelt die? - Welke voorstellen voor OO hebben diensten? - Welke rol kunnen de diensten opnemen binnen een (nieuw) initiatief rond OO? - Rond welke thema's in de opvoeding willen jongeren ondersteund worden, hoe en door wie? - In welke mate wordt daar al aan tegemoet gekomen? (94 geselecteerd via bevolkingsdienst gemeente volgens bepaalde criteria) Diensten die kunnen te maken hebben met opvoeding en OO (o.a. openbare besturen, kinderopvang, BJB, onderwijs) (60 geselecteerd) Jongeren van 2e en 5e jaar BSO, TSO en ASO uit de 2 scholen in Blankenberge 55 Interview (gebaseerd Hermanns et al., 2005) over opvoedingsvragen m.b.t.: - regels en grenzen - vriendschappen, erbij horen - school - genotsmiddelen - emoties - communicatie - lichamelijke klachten - vrije tijd - eigen rol als ouder in het gezin - identiteit - seksualiteit Telkens: is dit belastend; heb je steun gezocht; waar heb je steun gevonden; ben je tevreden over de steun? 36 Interview (bij enkelen schriftelijke afname) o.b.v. een vragenlijst met open vragen rond: - identificatie dienst - dienstverlening, aanbod, opdracht - OO in de dienst - organiseren nieuw initiatief OO 4 x 8 Focusgesprekken in 4 groepen (2 keer 1u/ groep) met begeleiding door een moderator en een observator: jarigen ASO (school 1) jarigen ASO (school 2) jarigen BSO- TSO (school 1) jarigen BSO- TSO (school 2) 21 21

24 4 Gezinnen in Vlaanderen De onderzoeken over opvoedingsondersteuning die de voorbije tien jaar werden opgezet in Vlaanderen, leveren heel wat informatie op over gezinnen. We geven hier beknopt de meest relevante gegevens weer. 4.1 Situatie Het lijkt goed te gaan met de meeste gezinnen in Vlaanderen. Gezinsleden brengen gewoonlijk heel wat tijd met elkaar door en voelen zich betrokken op elkaar (Vandenbroeck et al., 2007). Kinderen en jongeren kennen aan hun ouders meestal een belangrijke rol toe in hun leven en voelen zich met hen verbonden (Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen, 2008). Ouders van hun kant, vinden hun kinderen en het opvoeden zeker de moeite waard (Buysse, s.d.). Ze streven naar een warm en veilig nest waarin hun kinderen voldoende ruimte krijgen en hun competenties kunnen ontwikkelen. De laatste decennia hebben er wel sterke veranderingen plaats gevonden bij de Vlaamse gezinnen. Het standaardgezin met zijn duidelijke, seksespecifieke rollen voor elk gezinlid evolueerde naar een situatie waarin er veel meer individuele keuzevrijheid is (Buysse, s.d.). Er is geen sprake meer van duidelijk afgebakende rollen waarbij de vader gaat werken om voor het gezinsinkomen te zorgen en de moeder thuis blijft om het huishouden te runnen en de kinderen groot te brengen. Er kan verondersteld worden dat het wegvallen van deze duidelijkheid tot meer vragen en onzekerheden leidt bij ouders, waardoor ze nu meer dan vroeger nood kunnen hebben aan een gezins- en/of opvoedingsondersteunend aanbod. 4.2 Vragen en onzekerheden Hoewel de meeste gezinnen het goed blijken te doen, hebben ouders doorgaans ook vragen en onzekerheden bij de opvoeding van hun kind(eren) (Buysse, s.d.; Demaret et al., 2008; Snyers et al., 2001; Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen, 2008; Usta, 2006; Vandenbroeck et al., 2007). Deze kunnen heel uiteenlopende thema s bestrijken: ontwikkeling, gedrag(sproblemen), beperktheid in aanbod van opvanginitiatieven, moeilijkheden op school, vriendschappen, communicatie thuis, grenzen stellen, de eigen rol als ouder, enzovoort. Wat voor een aantal ouders een onzekerheid is, is dat niet noodzakelijk voor andere of alle ouders. De leeftijd van het kind, de sociaaleconomische positie van een gezin en verschillende andere factoren kunnen daarbij een rol spelen. Vragen en onzekerheden verschillen dus van ouder tot ouder. Vragen en onzekerheden kunnen meer of minder belastend zijn voor ouders. Meestal zijn ouderlijke twijfels verre van problematisch. We kunnen hierbij ondermeer verwijzen naar het onderzoek in Blankenberge: ouders vonden 70% van de vragen die ze hadden, niet belastend (Hogeschool West- Vlaanderen, 2007). Ouders kloppen met hun vragen aan bij andere ouders, familie, vrienden of de school van hun kind. Ze doen een beroep op hun sociaal netwerk voor informatie en voor sociaal- emotionele en praktische steun. Soms echter vinden ouders iets minder makkelijk een uitweg voor hun vragen en onzekerheden. Ze ervaren dit wel als belastend en wensen ondersteuning bij het opvoeden. Ouders blijken doorgaans een of andere vorm van ondersteuning te ervaren bij hun vragen en onzekerheden. Van het kind zelf, maar ook van de partner, familie, vrienden, de school van het kind en pedagogisch materiaal, zoals boeken (Buysse, s.d.; Team Preventie Jongerenwelzijn West

25 Vlaanderen, 2008; Vandenbroeck et al., 2007). Elke ouder ervaart echter andere zaken als ondersteunend. Wat door de ene ouder als hulp ervaren wordt, is dat niet noodzakelijk ook voor een andere. Zo kunnen boeken die pedagogische thema s behandelen heel zinvol zijn voor de ene ouders, terwijl dit voor een andere ouder alleen maar voor meer verwarring zorgt. Meer consensus is er tussen ouders over de ondersteunende rol die andere ouders kunnen spelen. Veel ouders wensen daarom meer mogelijkheden om andere ouders te ontmoeten. Ze hebben nood aan informele ondersteuning bij de opvoeding van hun kind. Zo bleek uit het onderzoek van Vandenbroeck et al. (2007) dat (vooral) moeders die veel tijd alleen doorbrengen met hun kind een ontmoetingsruimte vragen waar ze op informele wijze kunnen samen komen met gelijkgestemden. Uit het onderzoek van Buysse (s.d.) kwam naar voor dat ouders daarbij vooral contact wensen met ouders van kinderen met ongeveer dezelfde leeftijd. Ook in het professionele netwerk wensen verschillende ouders terecht te kunnen met hun twijfels. Ze vragen onder andere een laagdrempelig aanspreekpunt, praatgroepen en bepaalde cursussen. Slechts één onderzoek peilde naar de vragen van jongeren op het vlak van opvoedingsondersteuning. Het West- Vlaamse Preventieteam Jongerenwelzijn bevroeg in Blankenberge niet alleen ouders en professionelen (Hogeschool West- Vlaanderen, 2007), maar ook 32 jongeren uit het 2 e en 5 e jaar secundair onderwijs (Team Preventie Jongerenwelzijn West- Vlaanderen, 2008). Men ging na rond welke thema s in hun opvoeding deze jongeren wensten ondersteund te worden. Uit dit onderzoek blijkt dat ook jongeren vragen hebben bij hun opvoeding. Jongeren willen bijvoorbeeld meer betrokken worden bij de totstandkoming of bijsturing van regels en afspraken, ze willen dat hun ouders hun vrienden beter aanvaarden en ze vinden dat hun ouders veel van hen willen weten, terwijl zij sommige zaken voor zich willen houden. Globaal spreken de jongeren vooral in positieve bewoordingen over hun opvoeding. Zo geven verschillende jongeren aan dat ze een goede band hebben met hun ouders, erkennen ze de bezorgdheid die hun ouders soms hebben en gaan ze bij hun ouders aankloppen voor een luisterend oor en aanmoediging. Ze dragen hun ouders een belangrijke rol toe in hun opvoeding. Naast de situatie binnen het gezin, kwamen de school en vrijetijdsbesteding uitgebreid aan bod in de gesprekken. Jongeren hechten heel veel belang aan beide zaken. Ze geven daarbij aan dat hun ouders soms andere zaken benadrukken dan zijzelf, maar dat vinden ze niet problematisch. Vandenbroeck (s.d.) laat opmerken dat de behoeften van ouders en kinderen veel meer gelijklopend zijn dan experten denken. De resultaten van het onderzoek in Blankenberge lijken dit voor een stuk te bevestigen

26 5 Opvoedingsondersteuning in Vlaanderen 5.1 Beschrijving Heel wat organisaties in Vlaanderen werken opvoedingsondersteunend. Bepaalde initiatieven hebben opvoedingsondersteuning als kernopdracht en hebben ter zake een expliciet aanbod ontwikkeld. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de Agentschappen Jongerenwelzijn en Kind en Gezin. Er bestaan veel lokale (stedelijke of buurtgerichte) initiatieven, zoals opvoedingswinkels, ontmoetingsruimtes voor ouders, enzovoort (Buysse, s.d.; Vandemeulebroecke et al., 2004; Vandenbroeck et al., 2007; Van den Bruel, 2008). Dergelijke initiatieven kunnen echter ook een ruimer bereik voor ogen hebben (Vlaams of provinciaal). Enkele voorbeelden hiervan, zijn: Opvoedingstelefoon - gericht op Vlaanderen (De Keerkring, 2007) Triple P - uitgewerkt in Antwerpen (Glazemakers, 2008) Website Groei mee - gericht op Vlaanderen (Huygens, 2008) Klasse voor Ouders gericht op Vlaanderen (Vandemeulebroecke et al., 2004) Educatieve tv- programma s bedoeld voor een Vlaams kijkerspubliek (Vandemeulebroecke et al., 2004) Veel initiatieven hebben echter geen specifieke opdracht inzake opvoedingsondersteuning, maar in hun dagdagelijkse werking is opvoedingsondersteuning wel geïntegreerd. Het gaat bijvoorbeeld om huisartsen, scholen, organisaties binnen het schoolopbouwwerk en voorzieningen voor mensen met een handicap. Opvoedingsondersteuning is daar vaak verweven met andere activiteiten zoals medische dienstverlening en onderwijs (Smeyers, 2003; Stad Mechelen, 2005; Vandemeulebroecke et al., 2004; Van den Bruel, 2008; Vandenbroeck et al., 2007). Hilde Haerden, de coördinator van Vlaanderens eerste opvoedingswinkel te Genk, stelt zelfs dat alle initiatieven die te maken hebben met ouders, kinderen, jongeren of gezinnen gezamenlijk verantwoordelijkheid dragen op vlak van opvoedingsondersteuning (Haerden, 2008). De doelgroep van opvoedingsondersteuning in Vlaanderen is soms heel ruim, met een gerichtheid op ouders, grootouders, beroepskrachten, enzovoort (Vandenbroeck et al., 2007). Doorgaans zijn initiatieven echter exclusief op ouders gericht en niet op andere opvoeders. Heel vaak gaat het nog specifieker om ouders van 0- tot 12- jarigen. Het aanbod voor ouders van oudere kinderen en voor zwangere ouders is veel beperkter (Hogeschool West- Vlaanderen, 2007; Vandenbroeck et al., 2007). Sommige initiatieven focussen heel gericht op bijvoorbeeld vaders, pleegouders, alleenstaande ouders, allochtone ouders, kansarme ouders, ouders met een verstandelijke beperking of ouders van kinderen met een beperking (Smeyers, 2003; Stad Mechelen, 2005; Vandemeulebroecke et al., 2004; Vandenbroeck et al., 2007). Het Vlaamse decreet inzake opvoedingsondersteuning (Dehaene et al., 2007) roept op tot samenwerking tussen alle bestaande organisaties en initiatieven. Onder meer daartoe werd per provincie een Steunpunt Opvoedingsondersteuning opgericht en werden in de reeds bestaande provinciale Preventieteams Jongerenteams telkens vier Vlaamse coördinatoren opvoedingsondersteuning tewerk gesteld. Op lokaal vlak voorzag het decreet de aanstelling van lokale coördinatoren opvoedingsondersteuning die lokaal overleg organiseren. Veel diensten die opvoedingsondersteuning aanbieden geven zelf ook aan dat onderling overleg en samenwerking 24 24