Meerjarenplan

Transcriptie

1 Meerjarenplan

2 Inhoudsopgave meerjarenplan Blz. 1. Voorwoord 2 2. Terugblik 3 3. Visie 5 4. Personeelsbeleid 7 5. Vrijwilligersbeleid Collectiebeleid Expositiebeleid Promotie Educatie Samenwerking Projecten Financiën Jaarplan Bijlage 1: Benchmark Bijlage 2: Meetbare doelstellingen 33 1

3 1. Voorwoord De voornemens uit het meerjarenplan van Museum Gouda zijn geheel uitgevoerd. Daarom heeft de Raad van Toezicht van Museum Gouda aan de directeur-bestuurder gevraagd een nieuw meerjarenplan op te stellen voor de periode Dit meerjarenplan is gebaseerd op: ervaring met uitvoering meerjarenplan individuele gesprekken met alle stafleden bespreking met Raad van Toezicht (21 april en 24 juni 2015) bespreking met de voorzitter van het bestuur van de Museumvrienden (2 juni en 9 september 2015) bespreking met staf Museum Gouda (8 juni en 12 oktober 2015) bespreking met personeelsvertegenwoordiging (2 september 2015) bespreking met wethouder Cultuur (18 september 2015) bespreking met bestuur Gouds Catharina Gilde (22 september 2015) Op 24 november 2015 heeft de Raad van Toezicht de definitieve versie van het meerjarenplan vastgesteld. In maart 2018 zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Uitgangspunt in dit meerjarenplan is dat de relatie tussen Museum Gouda en de gemeente Gouda na 2018 wordt voortgezet op dezelfde basis. Huisstijl en motto Museum tussen hemel en aarde uit de periode blijven gehandhaafd. Herkenbaarheid is belangrijk. De koers ten opzichte van het recente verleden is: met volle kracht vooruit. Museum Gouda staat middenin de Goudse en regionale samenleving. Een culturele oase en bron van inspiratie, schoonheid en historisch bewustzijn. In de periode zullen de huidige directeur-bestuurder, de huidige conservator en de voorvrouw van Team Beveiliging worden opgevolgd. Dit meerjarenplan geldt voor de opvolgers ook als beleidskader en uitdaging. Op de langere termijn bestaat de grote uitdaging uit het jaar Dan viert Gouda 750 jaar stadsrechten. Bovendien is het 500 jaar na het geboortejaar van Coornhert. Vanzelfsprekend zal Museum Gouda aan dit feest een grote bijdrage leveren. Gerard de Kleijn, 25 november

4 2. Terugblik Na de verzelfstandiging in 2006, van gemeentelijke organisatie naar particuliere stichting, kwam Museum Gouda aanvankelijk in woelig water. De directie had de ambitie om tot de top van musea voor hedendaagse kunst te gaan behoren. Er was echter geen steun in de stad voor dit idee, er was geen geld, geen bruidsschat, geen interne planning & control. Met het meerjarenplan verlegde Museum Gouda de koers. Om de aangekondigde bezuinigingen het hoofd te bieden, werd personeel ontslagen, de huur van een dependance (De Moriaan) opgezegd, externe depotruimte afgestoten en deelname aan een gezamenlijk archief afgeblazen. Het meerjarenplan kreeg als ondertitel mee: Tussen hemel en aarde. Om het museum te ontlasten en ruimte te maken, werd ingezet op ontzameling en collectiemobiliteit (minzijde): hedendaagse kunst speelgoed meubilair En er werd ingezet op (pluszijde): + restauratie van 16e eeuwse altaarstukken + aankopen van 19e eeuwse Haagse School + aankopen werk Goudse kunstenaars Dankzij financiële steun van onder meer het Gouds Catharina Gilde en de BankGiro Loterij kon Museum Gouda investeren in herinrichting. En dankzij crowdfunding en sponsoren konden permanente attracties worden toegevoegd. Zo kwamen tot stand: Entree Oosthaven met museumwinkel Entree Achter de Kerk met foyer Schatkamer met ruimte voor stuks uit depots Open depot voor plateel Toonzalen voor grotere wisselexposities Kindermuseum met kliederkelder Animatiefilm in 7 minuten over ontstaan en groei van Gouda Stadsmaquette van Gouda in 1562 Jukebox en muziekbank in Gasthuiskapel Presentatie productie plateel Om de positie van Museum Gouda te markeren, werden collectiebeleid en expositiebeleid van een heldere focus voorzien. De focus kwam in het vervolg te liggen op: Religieuze kunst uit de 16e eeuw Collectie Arntzenius uit de 19e eeuw Gouds plateel uit 20e eeuw Geschiedenis van de stad en stadscollectie Kunst van kunstenaars uit Gouda e.o. 3

5 Museum Gouda nam zich voor één kanjertentoonstelling per twee jaar te maken, van hoog, internationaal niveau. Dat is gelukt. Het werden: Schetsen van Schoonheid in 2012 in samenwerking met de Sint-Janskerk Dromen op doek in 2014 in samenwerking met tientallen bruikleengevers uit binnen- en buitenland Dankzij de optelsom van deze inspanningen is in de periode de goodwill voor Museum Gouda toegenomen. Het aantal bezoekers steeg, volgens plan, van naar meer dan De inkomsten namen toe dankzij cultuurfondsen, ticketverkoop, verhuringen en museumwinkel. Sommige knelpunten konden in de afgelopen periode niet worden opgelost: Personeel: de verhouding tussen personele capaciteit en ambitie staat onder druk. Veel functies zijn solofuncties, de werkdruk is hoog. Facilitair: de bovenverdieping van het museum blijft voor bezoekers die slecht ter been zijn moeilijk bereikbaar. Een lift behoort niet tot de mogelijkheden. Om dit knelpunt te compenseren, hebben we een DVD laten maken die aan deze doelgroep gratis wordt verstrekt; een film over het aanbod op de bovenverdieping. De parkeermogelijkheden in de directe omgeving zijn zeer beperkt. Financieel: het budget voor promotie is beperkt, in vergelijking met musea die op dezelfde bezoekersmarkt opereren (zie ook bijlage 1). Stadsmaquette Gouda

6 3. Visie Statutair luidt de doelstelling van Museum Gouda letterlijk: het in standhouden, beheren en wetenschappelijk bewerken van de gemeentelijke collecties van het Museum. Missie Als missie voor de periode formuleren we: Museum Gouda brengt de geschiedenis van de stad tot leven voor en deelt de schoonheid van de kunst met een divers publiek. Deze missie bevat vier samenstellende elementen: geschiedenis van de stad tot leven schoonheid divers publiek Geschiedenis van de stad Museum Gouda wil dus meer zijn dan louter de beheerder van de objecten uit de geschiedenis. We willen die objecten in hun samenhang laten zien, de betekenisvolle verhalen vertellen die erbij horen. Daarbij richten we ons op de hoogtepunten en dieptepunten uit de geschiedenis, van middeleeuwen tot heden. Als hoogtepunt in de Goudse geschiedenis beschouwen we: de Goudse Glazen De Goudse Glazen werden tijdens de razende Beeldenstorm in de 16e eeuw niet vernietigd. Integendeel. De protestanten completeerden met kunstwerken van glas wat de rooms-katholieken begonnen waren. Daarom kunnen we honderden jaren na dato dit gesammt kunstwerk nog steeds bewonderen. Vrijheid van Consciëntie Rond 1600 heerste in Gouda, in de geest van Erasmus en Coornhert, een halve eeuw lang de Goudse Vrijheid, een vorm van bestuurlijke eigenzinnigheid en ruimdenkendheid die tot op de dag van vandaag inspirerend is. Tot leven Geen jaartallen. We willen de geschiedenis tot leven brengen. Hoofdpersonen in de geschiedenis spelen dan een rol: de gebroeders Crabeth, Erasmus, Coornhert, Gerard Leeu zijn onze helden. Geen zeehelden, geen oorlogshelden, geen verzetsstrijders. Ambachtslieden, schrijvers, boekdrukkers, plateelschilders; dat zijn onze voorgangers. Schoonheid Kunst kan choqueren, troosten, verbazen, verstillen, schuren. De kunstcollectie van Museum Gouda is bij uitstek geschikt om van te genieten, de schoonheid te beleven, te verlangen. De schilder Paul Arntzenius schonk zijn collectie 19e eeuwse schilderijen vijftig jaar geleden aan Museum Gouda. 5

7 Hij verzamelde kunst die de beschouwer naar binnen leidt, naar de eigen ziel of een glimp van de eeuwigheid. Die ervaring willen we met de bezoeker delen. Publiek Alles draait uiteindelijk om het publiek. Zonder publiek geen museum. En onze ambitie is niet alleen om de geschiedenishobbyist te trekken of de geheide kunstliefhebber, maar ook hen die nog niet zijn ingewijd. Bewoners van de stad die zich net gevestigd hebben en nog niets met Gouda hebben, toeristen die op zoek zijn naar kaas, allochtonen die het museum niet beschouwen als behorend tot hun domein. Daarbij spannen we ons in het bijzonder in om kinderen te trekken, te informeren, te begeesteren. Sfeer Museum Gouda wordt ook geroemd om zijn sfeer. De ligging speelt daarbij een belangrijke rol, evenals het monumentale karakter van het gebouw en de beeldentuin. Het museumterras wordt gerekend tot de top-5 van mooiste terras- en uitzichtlocaties van Nederland. Dat willen we graag zo houden. Doelstelling Afgezet tegen de positie en prestaties van Museum Gouda anno 2015 willen we in 2022 bereikt hebben: Museum Gouda wordt niet alleen in de stad, maar ook in de regio bekend en beleefd als het eigen museum, als betekenisvolle plek. Het aantal bezoekers stijgt van gemiddeld per jaar naar gemiddeld per jaar. Het aantal kinderen dat Museum Gouda in schoolverband bezoekt, stijgt met 50%. Gastvrijheid van museum en museumcafé blijven hoog gewaardeerd, met een waarderingscijfer van 8. Eenmaal in de twee jaar organiseert Museum Gouda een nationaal en zelfs internationaal betekenisvolle tentoonstelling, te beginnen met Erasmus in Erasmus, Eveline van Duyl 6

8 4. Personeelsbeleid De algebraïsche formule voor een museum luidt: museum = personeel x objecten x bezoekers. Zonder personeel geen museum. In het personeel zit alle kennis en alle zorg samengebald. Mensen maken het museum. Museum Gouda beschikt over een klein professioneel team en een grote schare vrijwilligers. De professionals worden betaald volgens de museum CAO. In de periode zijn er de volgende aandachtspunten. Gastvrijheid: Directeur Gerard de Kleijn (hoge hoed) met Team Beveiliging Vacaturebeleid Er zijn in de periode drie vacatures te verwachten. De Raad van Toezicht zoekt per een directeur-bestuurder voor 32 uur per week. Profiel: leidinggevende en bestuurlijke capaciteiten, aantoonbare affiniteit met geschiedenis en cultuur, academische achtergrond, hands on mentaliteit, netwerker, vaardig in onderhouden en opbouwen van contacten met politici, ondernemers, verzamelaars; ambassadeur van Museum Gouda. In de loop van 2018 is er een vacature voor hoofd Team Beveiliging, 36 uur per week. Deze meewerkend voorman/vrouw van Team Beveiliging is tevens verantwoordelijk voor het rooster, de coördinatie van de gastheren en gastvrouwen, de dagelijkse contacten met het museumcafé en is mede gezichtsbepalend voor Museum Gouda. 7

9 In de loop van 2018 is er een vacature voor conservator, 32 uur per week. Profiel: brede kunsthistorische kennis, m.n. op gebied van 16 e eeuwse religieuze kunst en 19 e eeuwse schilderkunst. De kandidaat moet in staat zijn om vier tentoonstellingen per jaar te maken. (Overwogen kan nog worden te kiezen voor 2 vacatures van elk 16 uur per week). De huidige conservator zal na meer dan 30 jaar zijn post verlaten. Zijn kennis over de Arntzeniuscollectie en de collectie religieuze kunst is dan schriftelijk geboekstaafd. Om de overgang soepel te laten verlopen, zoekt Museum Gouda reeds eind 2016 naar een trainee-conservator, die na een geslaagd traineeship van een jaar in 2018 een vaste aanstelling krijgt aangeboden. Kwetsbaarheid De personele situatie van Museum Gouda is kwetsbaar, omdat de formatie grotendeels bestaat uit één-mensposten: één conservator, één collectiebeheerder, één promotor, één educator, één technisch beheerder. Bij langdurige ziekte ontstaat direct een probleem. Museum Gouda is niet verzekerd voor ziektevervanging. Daarom is een buffer voor het opvangen van personele risico s noodzakelijk. Bij een personele begroting van per jaar dient de buffer minstens te bedragen. De gevormde risicobuffer eind 2014 is ; voldoende om risico s in de personele sfeer (ziekte) op te vangen en tijdig een trainee-conservator aan te trekken. Wanneer de buffer in de periode onder de zakt, dient er direct bijgestort te worden uit oogpunt van garantie op continuïteit. Formatie Het professionele team van Museum Gouda bestaat in de periode uit: Directeur-bestuurder, 32 uur Hoofd algemene zaken en financiën, 32 uur Management assistent, 24 uur Conservator, 32 uur Collectiebeheerder, 36 uur Registrar, 16 uur Technisch beheerder, 36 uur Promotor, 24 uur Educator, 24 uur Ondersteuner educatie en promotie, 10,5 uur Hoofd Team Beveiliging, 36 uur Beveiligers, 92 uur (2x 36 en 1x 20 uur) Werkdruk De werkdruk werd in de periode als zwaar ervaren, met name in de hoek van collectiebeheer, promotie en technisch beheer. Om de werkdruk prettig en beheersbaar te houden, worden in de periode de volgende maatregelen genomen: uitbreiding van de formatie met een registrar voor 16 uur per week; minder tentoonstellingen, zodat opbouw en afbouw minder tijd in beslag nemen op jaarbasis; 8

10 meer standaardisatie in toepassing promotiemiddelen; kill your darlings: aantal projecten en deelnames wordt teruggeschroefd; er worden in periode minder herinrichtingsplannen voorzien dan in periode

11 5. Vrijwilligersbeleid Het aantal vrijwilligers dat werkt voor Museum Gouda is de afgelopen jaren verdubbeld; het zijn er nu 80 (parttime). In 2012 is het vrijwilligersbeleid voor Museum Gouda vastgesteld. Belangrijke uitgangspunten zijn: 1. Overeenkomst Vrijwilligerswerk is niet vrijblijvend. Met elke vrijwilliger wordt een overeenkomst afgesloten. 2. Waardering Het gaat vrijwilligers niet primair om een financiële vergoeding; ze willen gezien worden en erbij horen. 3. Competenties Museum Gouda verwacht van alle betaalde krachten en vrijwilligers de volgende competenties: gastvrijheid naar bezoekers trots op collectie, museum, tentoonstellingen afspraak is afspraak Doorstroming Vrijwilligerswerk is niet eindeloos. Er waren de afgelopen jaren meerdere motieven om een overeenkomst te beëindigen: hoge leeftijd, vermoeidheid vinden van betaald werk incompatibilité d humeur, disfunctioneren onvoldoende uitdaging Ons vrijwilligersbeleid is er enerzijds op gericht vrijwilligers langdurig te binden, anderzijds gaan we vaker over tot een projectmatige, tijdgebonden aanpak, afhankelijk van persoon. Maar we constateren een trend dat mensen zich minder voor onbepaalde tijd willen binden en zich liever projectmatig inzetten. Dit betekent een grotere belasting voor de contactpersoon, die regelmatig een nieuwe vrijwilliger moet inwerken. Behoefte Voor de uitvoering van het meerjarenplan heeft Museum Gouda behoefte aan de volgende versterking, op vrijwillige basis: panelleden voor het beoordelen van de uitstraling, de nevenactiviteiten en de website van Museum Gouda; programmeur van kinderactiviteiten, die deze ook wil begeleiden in het weekend; vertalers Nederlands - Engels, - Duits, - Frans promoteam voor het museum op de kaasmarkt Tegenprestatie Als tegenprestatie voor de onbetaalde inzet van vrijwilligers levert Museum Gouda: onkosten- of reiskostenvergoeding verzekering tegen ongevallen, aansprakelijkheid gratis toegang voor één persoon deelname aan jaarlijkse excursie gezamenlijke walk in/walk out tijdens Kaarsjesavond toelichting op tentoonstellingen door (gast)conservator 10

12 Coördinatie De coördinatie van het vrijwilligersbeleid ligt in handen van het hoofd Algemene Zaken. Het in 2018 aan te zoeken hoofd Team Beveiliging krijgt ook specifiek als taak om de groep van vrijwillige baliemedewerkers en winkelmedewerkers aan te sturen. 11

13 6. Collectiebeleid Museum Gouda beheert de collectie van de stad Gouda. Deze collectie wordt sinds 1874 opgebouwd. Tot het jaar 2014 is de collectie elk jaar uitgebreid, vooral dankzij schenkingen. In 2014 werden de grenzen van de groei bereikt en kromp de collectie voor het eerst dankzij een actief ontzamelbeleid. De collectie is zeer divers. In 2013 is een Schatkamer in Museum Gouda ingericht, waarin die diversiteit goed tot zijn recht komt: een open depot met meer dan voorwerpen. De Schatkamer: open depot Behoud en herstel In de periode beschikt Museum Gouda jaarlijks over een budget van voor behoud en herstel van waardevolle objecten. Dit is een zeer gering bedrag in verhouding tot de behoefte aan conservering en restauratie. Per geval zoeken we naar aanvullende financiering. Verantwoordelijk voor behoud en herstel is de collectiebeheerder. Nu het restauratieprogramma voor de Cartons en de Altaarstukken is afgerond, zal in de periode het accent liggen op de conservering van de collectie Arntzenius. De collectiebeheerder zwaait de scepter over de Schatkamer (3.000 à objecten), het Open Depot Plateel (5.000 objecten) en de afgesloten depots. Bij elkaar beslaan de depots 1000 vierkante meter. De Goudse Museumvrienden hebben een potje voor kleine restauraties, waar Museum Gouda incidenteel gebruik van kan maken. 12

14 Uitbreiding De collectie van Museum Gouda breidt jaarlijks uit door schenkingen. Uit de aard der zaak gaat dit niet planmatig, maar bij verrassing. Museum Gouda is overigens veel kritischer in het accepteren van schenkingen dan voorheen, aangezien de depots vol zijn en elke schenking kosten voor beheer en opslag met zich meebrengt. Collectieruil, d.w.z. een uitwisseling van bezit met een ander museum, verloopt ook niet planmatig. De meeste musea zijn nog huiverig voor dit fenomeen. Gemeentemuseum Den Haag en Museum Gouda hebben in 2015 het voortouw genomen met de ruil van een drieluik van Wéry tegen een schilderij van Henri Fantin-Latour. Aankopen worden gefinancierd uit de opbrengsten van ontzameling. Mogelijk kan het Bouterfonds van de Museumvrienden in de toekomst ook bijdragen aan grote aankopen. Prioriteit in het aankoopbeleid in de periode hebben: Collectie Arntzenius (Isaac Israëls, J.H. Weissenbruch, Floris Arntzenius, Henri Fantin-Latour) Aankoop SALON2018 (kunstenaar uit eigen regio) Bruikleenverkeer Aangezien Museum Gouda flink aan de weg timmert, neemt ook het bruikleenverkeer toe. Bovendien doet Museum Gouda vaker dan voorheen een beroep op collega-musea om werk uit te lenen. Museum Gouda is royaal in het toekennen van bruiklenen, zeker ook naar musea met een vergelijkbaar royaal beleid (Singer Laren, Museum Dordrecht, Gemeentemuseum Den Haag). Actief bruikleenverkeer vergroot de zichtbaarheid van de eigen collectie. Dit is arbeidsintensief werk. Om het bruikleenverkeer niet ten koste te laten gaan van het dagelijks collectiebeheer, trekt Museum Gouda in 2016 een parttime registrar aan. Ontzameling Museum Gouda staat bekend als zeer actief in de ontzameling. Ons beleid is op dit punt in 2013 en 2014 onder de loep gelegd door het Museumregister en in 2015 volledig akkoord bevonden, zorgvuldig en beleidsmatig goed onderbouwd. De projectmatige aanpak van de ontzameling (ruimtegebrek en focus) is in 2015 afgebouwd. In de periode is ontzameling onderdeel geworden van het dagelijks collectiebeheer. Er resten nog tientallen werken, waarvoor geen museale interesse bestond en die dus anderszins ontzameld kunnen worden. De conservator van Museum Gouda is verantwoordelijk voor de uitvoering van het ontzamelbeleid. Presentatie Met de bouw van de Schatkamer en het Open Depot Plateel heeft Museum Gouda niet alleen een opslagprobleem opgelost, maar ook een publieksattractie toegevoegd. Collectiebeheerder, collectievrijwilligers en collectiefotograaf werken tussen het publiek. 13

15 Publieksvoorlichting is dus onderdeel geworden van het collectiewerk. Een brochure over de Schatkamer, in 2015 gepubliceerd, is hiervan een voorbeeld. Digitalisering Museum Gouda wil de collectie in de periode stap voor stap op internet plaatsen. Niet de gehele collectie, maar dat gedeelte dat interessant is voor een groter publiek, d.w.z.: Altaarstukken Collectie Arntzenius Schuttersstukken Pronkstukken in de Schatkamer Overigens zal dit alleen slagen wanneer Museum Gouda aanvullende middelen vindt. De gemeente Gouda stelt tot nu toe geen middelen ter beschikking voor digitalisering. De financiële middelen hiervoor zullen dus bij cultuurfondsen moeten worden gezocht. 14

16 7. Expositiebeleid In de afgelopen beleidsperiode heeft Museum Gouda gefocust op vijf deelcollecties: Religieuze kunst, 16 e eeuw (bijvoorbeeld: Schetsen van Schoonheid) Collectie Arntzenius, 19 e eeuw (bijvoorbeeld: Dromen op doek) Gouds plateel, 20 e eeuw (bijvoorbeeld: Ivora) Stadscollectie (bijvoorbeeld: Uitgelezen) Hedendaagse kunstenaars uit de regio (bijvoorbeeld: De donkere kant van de schoonheid) In de komende beleidsperiode zal Museum Gouda de focus nog verder aanscherpen. Het accent komt te liggen op twee pijlers. 1) Onze collectie religieuze kunst uit de 16 e eeuw is van nationale betekenis en zeer waardevol. Nu de collectie geheel gerestaureerd is (dit geldt zowel voor de altaarstukken als voor de cartons), zullen we ook in het tentoonstellingsprogramma veel aandacht besteden aan deze collectie. Dit betekent dat we de samenwerking met Museum Catharijneconvent in Utrecht zullen intensiveren. 2) Onze collectie schilderijen van de Haagse School en de School van Barbizon scoort qua waardering van het publiek het hoogst. Het format van de tentoonstelling Henri Fantin-Latour is voor herhaling vatbaar. Dit betekent dat we de samenwerking met Gemeentemuseum Den Haag, Singer Laren en Museum Dordrecht zullen intensiveren. Contacten met particuliere verzamelaars en kunsthandel worden warm gehouden. De argumenten om de focus nog verder aan te scherpen zijn: Museum Gouda wil herkenbaar en onderscheidend zijn; de diversiteit in het aanbod mag niet te groot zijn. Qua publieksbelangstelling scoren plateel en hedendaagse kunst minder. Een beperkt budget dwingt tot scherpe keuzes in profilering. Een te grote diversiteit in aanbod leidt tot versnippering in benadering van de markt. De aan te trekken conservator kan niet van alle kunstmarkten thuis zijn. Religieuze kunst De collectie religieuze kunst is de meest waardevolle en exclusieve van wat we hebben, van nationaal belang en nauw verweven met de Goudse geschiedenis van Beeldenstorm, Goudse vrijheid, tolerantie en intolerantie. Schetsen van Schoonheid en Erasmus Ik wijk voor niemand zitten in deze lijn. Ook met Pourbus zetten we deze trend in de komende beleidsperiode voort. Coornhert moet zeker ooit nog eens goed uitgelicht worden. En wellicht kan de wisseltentoonstelling van cartons nog aantrekkelijker gepresenteerd worden. Te overwegen valt de Regentessenkamer permanent in de sfeer van de religieuze kunst te betrekken. Een goede band met de Sint-Janskerk en Museum Catharijneconvent Utrecht is noodzakelijk. 15

17 Eenmaal per twee jaar moeten we een grote tentoonstelling in deze sfeer maken. Met deze tentoonstellingen bewijzen we ook onze maatschappelijke relevantie. Pieter Pourbus: De verkondiging aan Maria Collectie Arntzenius De collectie Arntzenius is een rijke vindplaats voor allerlei solo-exposities. Er zitten diverse interessante kunstenaars in de eigen collectie die solo kunnen gaan: Floris Arntzenius Floris Verster Matthijs Maris J.H.Weissenbruch Tholen Mientje Mesdag Redon Bonvin Museum Gouda neemt zich voor eenmaal per jaar een kunstenaar uit deze collectie uit te vergroten. De promotie van deze tentoonstellingen kan via een vaststaand format ( Schat, het is druilerig weer. Kom, we gaan naar Museum Gouda ). Schatkamer De stadscollectie van Museum Gouda bevat nog vele aanknopingspunten, omdat die zo oud is en zo gevarieerd. Werken vanuit de Schatkamer: het kunnen de Goudse pijpen zijn, maar ook de houten rugzakjes of bijzondere kisten. Gastcuratoren of kunstenaars kunnen hun fantasie er op loslaten. 16

18 In de winter van gaan we in ieder geval de Goudse pijp weer eens uitlichten, en dan met name de sociaal economische omstandigheden van de pijpenindustrie, in samenwerking met de Stichting voor onderzoek historische pijpen. Deze tentoonstelling komt in de Catharinazaal. Gouds plateel In 2015 is een samenvattende brochure verschenen over Gouds Plateel. De afgelopen tien jaar zijn alle grotere Goudse plateelfabrieken van een tentoonstelling en publicatie voorzien. In het Open Depot Plateel is het voor de liefhebber heerlijk grasduinen. In 2015 is een vaste presentatie over de productiewijze van plateel toegevoegd, mogelijk gemaakt door een donatie van het Catharina Gilde. In dit meerjarenplan nemen we ons drie tentoonstellingen voor op gebied van plateel: Amp Smit, Leen Muller en Mat groen. De jaarlijkse expositie in samenwerking met de keramiekopleiding van de SBB wordt gecontinueerd: Goudse keramisten draaien door. Winnaar Salon 2015: Arie Bouter keramiek, handgevormd 17

19 Hedendaagse kunst We hebben in de afgelopen periode o.a. Henc van Maarseveen, Piet van Mook, Carla Rodenberg, Leo Vroman en Marjolijn van den Assem geëerd. In Gouda is Arti Legi actief op het gebied van hedendaagse kunst, evenals natuurlijk de onvolprezen Firma Van Drie. Museum Gouda zal zich toeleggen op enkele projecten en de triënnale: project gast in de Gasthuiskapel museumkunstenaar Henri Boere hedendaagse kunstenaars invlechten in historische tentoonstellingen (zoals Lynne Leegte in Uitgelezen) SALON2018 Programmering We gaan nog meer ritme in de programmering in de toonzalen aanbrengen: Eenmaal per jaar een schilderijen tentoonstelling, 19e eeuw (zomer/herfst) Eenmaal per twee jaar een tentoonstelling met religieuze kunst (winter) Eenmaal per drie jaar een SALON voor hedendaagse kunst (voorjaar) Het programma voor in de toonzalen ligt al enkele jaren van tevoren vast: 2016 Erasmus (directeur) Amp Smit (conservator) Waarom gaat het goed in je leven? (directeur) 2017 Floris Arntzenius (directeur) Mat aardewerk PZH (conservator) Museum Gouda in 50 objecten (conservator) 2018 Pieter Pourbus en Henk Helmantel (conservator) februari - juni SALON2018 (directeur) Matthijs Maris (conservator) SALON jaar stadrechten (directeur) Bovendien organiseert Museum Gouda jaarlijks een tentoonstelling in de Galerijzalen, altijd een mix uit de Arntzeniuscollectie, aangevuld met enkele strategische bruiklenen. 18

20 8. Promotie Bezoekers Museum Gouda is in de periode gegroeid van naar bezoekers, met in 2014 een hit van bezoekers. In de komende periode wil Museum Gouda de trend vasthouden en groeien van naar bezoekers per jaar. Een gedeelte van de groei zal worden gerealiseerd door het bezoek van leerlingen in klassikaal verband. Het streefgetal van leerlingen bezoek stijgt van naar 3.300; een stijging van 50%. Bereik Museum Gouda richt zich allereerst op bezoekers uit de eigen stad. Er wonen zesduizend museumkaarthouders in Gouda. De meesten van hen komen zelden in het museum, terwijl ze er gratis naar binnen kunnen lopen. We willen het bezoek van Gouwenaren met een museumkaart in de komende periode aanmoedigen (wip elke maand even binnen om je lievelingswerk te groeten). In de tweede plaats zal Museum Gouda zich meer dan voorheen in de regio laten zien. Denk aan: Bodegraven-Reeuwijk Waddinxveen Nieuwerkerk aan den IJssel Bleiswijk Berkel en Rodenrijs Rotterdam Alexander Krimpen aan den IJssel Krimpenerwaard Schoonhoven De organisatie van SALON2018 speelt hierin een sleutelrol. Voor de SALON2018 gaat Museum Gouda specifiek op zoek naar beeldend kunstenaars uit de regio: 10 kunstenaars uit Gouda en 40 kunstenaars uit de regio rond Gouda zullen worden geselecteerd. In de derde plaats wordt Museum Gouda aantrekkelijker voor toeristen en buitenlandse bezoekers. Het informatie aanbod wordt tweetalig: Nederlands en Engels. Met de Pourbus tentoonstelling in 2018 maken we een tentoonstelling van internationale allure, in de lijn van Schetsen van Schoonheid in 2012, Dromen op doek in 2014, Ik wijk voor niemand in Standaardisatie In de afgelopen periode is veel ervaring opgedaan met wat wel en wat minder goed werkt in de promotie. Deze ervaring wordt nu ingezet en gestandaardiseerd de komende jaren. Jaarlijks gaat Museum Gouda een tentoonstelling maken die volgens een vast format in de markt wordt gezet: de solo's op basis van de Arntzenius collectie. Deze tentoonstellingen zijn bedoeld voor museumkaarthouders en kunstliefhebbers uit heel Nederland. 19

21 Budget Museum Gouda beschikt jaarlijks over een budget van voor promotie. Hiervan wordt de helft gebruikt voor algemene museumfolders, brochures en flyers. De andere helft wordt ingezet voor de promotie van vier tentoonstellingen, d.w.z per tentoonstelling. Onderschrift Museum Gouda blijft als onderschrift gebruiken museum tussen hemel en aarde, omdat dit de plek en inhoud van Museum Gouda goed typeert: gelegen naast de kerk en op het veen, met een collectie die uiteenloopt van de Engel Gabriel uit de 16e eeuw tot het Gouds plateel uit de 20e eeuw. Huisstijl De huisstijl van Museum Gouda blijft gehandhaafd en daarmee ook de nauwe samenwerking met onze vormgevers van 3Megawatt. Het is een mooie combinatie van soberheid (lettertype) en kleurgebruik (goud, hemelsblauw, aardebruin, signaalrood). Website In 2017 wordt de website van Museum Gouda herzien. In 2016 zullen we dit in gang zetten met de inzet van panelleden en gaan we op zoek naar websites van andere musea die kunnen dienen als referentie. Het gebruikersgemak vinden we belangrijker dan de toeters en bellen. Evenementen De promotor van Museum Gouda is eveneens belast met de organisatie van evenementen. Museum Gouda vibreert als stadsmuseum mee met stedelijke evenementen. In de komende jaren zal museum Gouda hierin selectiever zijn dan voorheen. We concentreren ons op: Museumweek (april) Keramiekdagen (mei) Zotte zaterdag (oktober) Gouda bij kaarslicht (december) Themarondleidingen en concerten worden gecombineerd met deze activiteiten. Deze prioriteiten gaan ten koste van: Havenstad (juni) Monumentendag (september) 20 Herman Pleij, gastcurator van de Erasmustentoonstelling in 2016

22 9. Educatie Museum Gouda blijft inzetten op de educatieve functie, zowel voor leerlingen als voor individuele volwassenen en kinderen. Het afgelopen jaar bereikten we leerlingen uit het basisonderwijs. Onze ambitie is dit aantal stap voor stap op te voeren naar leerlingen Aangezien de personele capaciteit gelijk blijft, gaat deze ambitie ten koste van andere opties: We kunnen minder dan gewenst energie steken in culturele programma's bij wisseltentoonstellingen. We kunnen minder dan gewenst energie steken in leerlingen van het voortgezet onderwijs. De jaarlijkse presentatie van leerlingen van het Coornhert Gymnasium gaat tot het verleden behoren. Om het basisonderwijs beter te bedienen, sluit Museum Gouda nauwer aan bij de doorlopende leerlijn. Voor alle groepen in het basisonderwijs dient er aanbod te zijn, aansluitend bij waar scholen behoefte aan hebben. Onder regie van Kunstpuntgouda en in samenwerking met de Brede School wordt dit aanbod vorm gegeven. Voor de grote eenmaal in de twee jaar projecten blijft de educator wel verantwoordelijk voor de ontwikkeling van een cultureel programma. Erasmus, 2016 Pourbus, 2018? 2020 Gouda 750, 2022 Voor de overige wisseltentoonstellingen is de curator verantwoordelijk voor de eventuele ontwikkeling van een cultureel nevenaanbod. De educator wordt meer dan voorheen gekoppeld aan de vaste collectie: Schatkamer, stadsmaquette, schuttersstukken, sltaarstukken, martelwerktuigen, Gouds plateel. Deze vaste elementen worden zowel voor kinderen als voor volwassenen van een cultureel aanbod voorzien (speurtocht, rondleiding, e.d.) 21 Klaasje, woont in het museum

23 10. Samenwerking Museum Gouda heeft in de afgelopen periode de samenwerking gezocht met vele partijen in Gouda, zoals de Firma Van Drie, keramiekopleiding SBB, Brede School, Driestar Educatief, Archeologische Vereniging Golda, Gouda bij Kaarslicht en Gouda bij kunstlicht, VVV, Goudse Gidsen Gilde, So What, De Ark, Erasmusgenootschap, Haringparty, Binnenstadmanagement, Historisch Platform, Museumhaven, Punselie, Hotel Best Western, Van de Velde & Halewijn, Q-park, Arti Legi, Stadsdichter, van Bergen IJzendoorn park, Stichting Boughaz en vele anderen. Deze samenwerking is essentieel om de status van stadsmuseum waar te maken. Ook in de komende periode zal Museum Gouda veel aandacht schenken aan samenwerking en zorgvuldig relatiebeheer. Hier ligt met name een taak voor de directeur-bestuurder en de promotor. Twee samenwerkingspartners in Gouda krijgen in de periode extra aandacht. Sint-Janskerk Er is geen stad in Nederland waarbij de relatie tussen stadsmuseum en stadskerk zo sterk is als in Gouda. Behalve dat we buren zijn met entrees Achter de Kerk wordt in Museum Gouda ook een gedeelte van de geschiedenis van de Sint-Janskerk getoond: de altaarstukken die tijdens de reformatie uit de kerk verwijderd werden en cartons voor de wereldberoemde Goudse Glazen. In de Sint-Janskerk draait een promotiefilm over het museum en in het museum draait een promotiefilm over de Goudse Glazen. Tijdens het Erasmusjaar in 2016 zal de samenwerking geaccentueerd worden door de vervaardiging van een nieuw gebrandschilderd raam voor in de Sint-Janskerk. Dit Erasmusraam wordt ontworpen door de glazenier Marc Mulders, in opdracht van Museum Gouda. Na afloop van het Erasmusjaar zullen we onderzoeken hoe de samenwerking verder gestalte kan krijgen. Museum Gouda zoekt naar een manier om het geheim van Gouda, de ontwerptekeningen voor de Goudse Glazen, nog indringender te presenteren dan momenteel het geval is. Culturele collega s In de afgelopen beleidsperiode is niet alleen Museum Gouda stapsgewijs opnieuw ingericht, ook de Bibliotheek/Streekarchief Midden-Holland en Kunstpuntgouda hebben een make-over ondergaan op een nieuwe locatie. De stad Gouda telt nu vier uitgesproken culturele instellingen: de Goudse Schouwburg (gerekend tot de beste schouwburgen van Nederland), de Chocoladefabriek, Garenspinnerij en last but not least Museum Gouda. Deze vier zouden nog meer de handen ineen kunnen slaan, nu de bouwperikelen en de bezuinigingen achter de rug zijn. 22

24 Achter de Kerk, Juane Xue Buiten Gouda is er ook nog een wereld te winnen: Musea In 2014 werkte Museum Gouda nauw samen met de stadsmusea in Hoorn, Bergen op Zoom, Zutphen en Harlingen. Aanleiding voor deze intensieve samenwerking was het Rembrandtproject. In 2015 werkten we samen met Museum Meermanno in Den Haag. Dit laatste museum leverde een gastcurator (een van de vier) voor de tentoonstelling Uitgelezen. Deze samenwerkingsrelaties smaken naar meer. Samen staan we sterk, dat is de hoofdgedachte. Gezien de focus van Museum Gouda in de periode , zullen we de banden aanhalen met de volgende musea: Religieuze kunst De band met Museum Catharijneconvent in Utrecht is goed als het om bruikleenverkeer gaat. Beide musea hebben een monstransroof achter de rug, dat schept ook een band. Maar in programmering en uitwisseling kunnen we wellicht nog veel verder komen. 23

25 Negentiende eeuw, Arntzenius collectie Wanneer we de Arntzenius collectie van steeds nieuwe impulsen willen voorzien, zullen we nog veel nauwer moeten gaan samenwerken met Museum Dordrecht, Singer Laren, Gemeentemuseum Den Haag, Museum Mesdag en het Groninger Museum. Regio Museum Gouda is inmiddels weer goed geworteld in de lokale samenleving. De relatie met de regio kan nog sterker. De stad Gouda is niet vanzelfsprekend meer de centrumgemeente voor het winkelend en uitgaand publiek. Met nieuwe concepten als de Lichtfabriek en Chocoladefabriek kan Gouda positie terugwinnen. Museum Gouda claimt niet alleen het museum voor de stad te zijn, maar ook het museum voor de gehele regio; tot en met Rotterdam-Noord. In de beleidsperiode zullen we SALON2018 inzetten om talent uit de gehele regio op te sporen en een podium te geven. Er ligt een uitdaging voor de komende directeur-bestuurder om Museum Gouda beter te positioneren in de regio. 24

26 11. Projecten Museum Gouda wil behalve de tentoonstellingen in de komende jaren ook enkele projecten inplannen. Project 1: Regentessenkamer We gaan de Regentessenkamer integreren in de zone religieuze kunst uit de late middeleeuwen. De religieuze gewaden die nu in de Gasthuiskapel worden geëxposeerd, worden overgebracht naar de Regentessenkamer. De manier waarop Museum Catharijneconvent deze gewaden in 2015 heeft getoond is daarbij een inspirerend voorbeeld. Om de miskelk van Jacoba van Beieren meer aandacht te geven, wordt ook die naar de Regentessenkamer verplaatst. Gasthuiskapel, Regentenkamer, Regentessenkamer worden als een geheel gepresenteerd. Ook de informatievoorziening wordt hierop afgestemd. Voor dit project zal een beroep worden gedaan op het Catharina Gilde. Project 2: Werkkamer conservator In 2016 verhuist de conservator van de museumkamer naar het kantoor. Ook de verzameling kunstboeken verhuist mee. Het voordeel hiervan is dat conservator, educator en promotor dichter bij elkaar komen te werken. Van de museumkamer boven het Ruim wordt een projectkamer gemaakt voor kleine wisseltentoonstellingen. Project 3: Zolder De zolder boven de Catharinazaal bevat nog ongespecificeerde collectie en oud kantoormeubilair. In de loop van het meerjarenplan dient deze zolder uitgekamd te worden. Het meeste zal ontzameld kunnen worden (bulk), mogelijk worden er nog interessante vondsten gedaan. Project 4: Voorgevel Oosthaven Het aanbrengen van dubbele beglazing in de toonzalen is goed bevallen. Ook de voorgevel aan de Oosthaven zal op deze manier worden aangepakt. Hiermee is een bedrag gemoeid van dat Museum Gouda zal opbrengen uit eigen reserves. Project 5: Lichtbronnen Museum Gouda is al jaren bezig stap voor stap ouderwetse lichtbronnen te vervangen door led. Ook de komende periode gaat deze vervanging door. 25

27 Project 6: Jeruzalemkapel Museum Gouda is voorstander van een blijvende culturele bestemming voor de Jeruzalemkapel, als parel in het Museumkwartier. Daartoe probeerden we in 2015 twee formats uit: artist in residence (Jeroen Hermkens) atelier en presentatiecomplex (groep van zes) tot en met juni 2016 Na 1 juli 2016 heeft Museum Gouda geen budget meer om de Jeruzalemkapel er even bij te doen. De kosten op jaarbasis zijn minimaal: gebruiksvergoeding klein onderhoud en schoonmaak beveiliging en verzekering vrijwilligersvergoeding publiciteit, flyers, e.d totaal 26

28 12. Financiën Varianten Tijdens de voorbereiding van het meerjarenplan zijn diverse varianten besproken. Bestuurder en Raad van Toezicht hebben ervoor gekozen een van de varianten uit te werken, namelijk de variant die uitgaat van gelijkblijvende subsidie van de lokale overheid. De minus variant ( minder subsidie) brengt het niveau van activiteiten direct in gevaar, omdat de subsidie grotendeels besteed wordt aan vaste personele lasten en huisvestingslasten. Compensatie van deze minus door vergroting van inkomsten is onwaarschijnlijk; de inkomsten zijn de afgelopen jaren al omhoog gekrikt om de bezuiniging van in de periode te compenseren. Die rek is er niet meer. Daarom is deze variant niet verder uitgewerkt. De plus variant ( meer subsidie) is aantrekkelijk. Wanneer deze plus geheel besteed zou worden aan tentoonstellingen en promotie, zouden de bezoekersaantallen kunnen stijgen naar op jaarbasis. Voor de stadseconomie zou deze stijging ( bezoekers extra voor horeca en funshoppen) een opbrengst hebben van Gezien de huidige situatie van de gemeentefinanciën, is een stijging met structureel onwaarschijnlijk. Wanneer na de verkiezingen in 2018 de financiële positie van de gemeente rooskleuriger is, zal Museum Gouda de gemeente vragen de subsidie structureel te verhogen. Meerjarenraming Opbrengsten Subsidie gemeente basis Subsidie gemeente huur Inkomsten Totaal opbrengsten Kosten Personele kosten Bedrijfsvoering Activiteiten Totaal kosten

29 Gouds Catharina Gilde Museum Gouda wordt al meer dan 25 jaar in woord en financiële daad gesteund door het Gouds Catharina Gilde. Uit de statuten artikel 2.2: De stichting tracht haar doel te verwezenlijken door het bevorderen van het optreden van bedrijven en particulieren als sponsor van de musea of delen daarvan, of van diverse evenementen, waarbij de musea een rol hebben. Elk jaar wordt door het Gilde een bijzonder project mogelijk gemaakt. Deze bijdrage van het Gouds bedrijfsleven fungeert ook als hefboom voor bijdragen van landelijke cultuurfondsen. De bijdrage van het Gilde voor 2016 zal besteed worden aan het Erasmusproject. Gildediner in het Ruim, 2014 BankGiro Loterij Museum Gouda zal voor 2018 een groot project indienen bij de BankGiro Loterij. Eerder maakte de BankGiro Loterij de upgrading van de entree en foyer Achter de Kerk mogelijk, evenals de muziekbank en geluidsinstallatie in de Gasthuiskapel. Bezoekers aan Museum Gouda worden aangemoedigd een lot bij de BankGiro Loterij aan te schaffen om de kans op steun voor Museum Gouda te vergroten. Vrienden van Museum Gouda De contributie van de Vrienden van Museum Gouda wordt bijna geheel besteed aan activiteiten voor de Vrienden. Museum Gouda gaat in overleg met het bestuur van de Vrienden om te bezien of de contributie van de Vrienden of het ontstane vermogen voor een groter gedeelte ten goede kan komen aan het museum (restauraties en aankopen). Het is de bedoeling de contributie stapsgewijs te brengen op het niveau van vergelijkbare musea. Collectiereserve De collectiereserve van Museum Gouda wordt gevuld middels schenkingen, legaten en de opbrengst van ontzameling. De collectiereserve is bestemd voor behoud, beheer, presentatie en uitbreiding van de collectie. 28

30 De minimale omvang van de collectiereserve bedraagt t.b.v. aankoop en restauratie. Wanneer de reserve zakt onder dit minimum, kan overwogen worden bezit af te stoten, conform de LAMO procedure. Eind 2015 bedraagt de omvang van de collectiereserve Deze reserve is grotendeels al belegd met vaste voornemens: gevelisolatie aan zijde Oosthaven, ter bescherming van de collectie en om te voldoen aan museale waarden: vervanging van lichtbronnen, om te voldoen aan museale LUX waarden: restauratie en conservering en uitbreiding van Arntzenius collectie: inrichting Regentessenkamer ten behoeve van religieuze collectie: Projectfinanciering Per project rekenen we op steun van de onmisbare fondsen als Mondriaanfonds, VSBfonds, Turing Foundation, Prins Bernhard Cultuurfonds, BankGiro Loterij, die de afgelopen jaren heel genereus waren voor Museum Gouda. 29

31 13. Jaarplan 2016 Personeelsbeleid 2016 De Raad van Toezicht zal in de loop van 2016 de werving van een directeur-bestuurder per opstarten. Het contract met de huidige directeur-bestuurder loopt op die datum af. De vacature wordt opengesteld voor 32 uur per week en gehonoreerd conform de Museum CAO. Expositieprogramma 2016 Toonzalen Erasmus, ik wijk voor niemand 6 februari 26 juni 2016 Amp Smit 12 juli 9 oktober 2016 Waarom gaat het goed in je leven? 23 oktober 5 februari 2017 Galerijzalen Van Michel tot Israels - 21 februari 2016 Oog voor detail 1 maart 29 januari 2017 Catharinazaal Leen Muller 26 januari 8 mei 2016 Goudse keramisten draaien door 13 mei - 25 september 2016 Leen Muller 30 september 15 januari 2017 Projectkamer 14 Neel Korteweg 6 februari 26 juni 2016 Paul Daelmans 10 juli 4 september 2016 Subjectief 11 september 31 december 2016 Gasthuiskapel Marc Mulders 22 december juni 2016 Promotie 2016 Pièce de rèsistance in 2016 is het Erasmusproject met een target van bezoekers. De warming-up hiervoor is begonnen op 5 februari Projecten 2016 Herinrichting Regentessenkamer Na het Erasmusproject wordt de Regentessenkamer heringericht, bestemd voor religieuze kunst, geschikt voor textiel gewaden en miskelk Verhuizing kamer conservator naar kantoor; kamer betrekken bij museum Vervanging van plafondschildering in zaal 6 Financiën 2016 De exploitatiebegroting van Museum Gouda voor 2016 is door de Raad van Toezicht vastgesteld op 21 april 2015; deze begroting is exclusief het Erasmusproject. De basisbegroting bedraagt 1.5 miljoen euro, waarvan personeelskosten huisvestingskosten bedrijfskosten activiteitenkosten 30

32 De gemeentelijke bijdrage voor onze dienstverlening bedraagt 1,3 miljoen. Het Erasmusproject wordt mede mogelijk gemaakt door: Mondriaanfonds Prins Bernhard Cultuurfonds Vfonds Zabawas Gemeente Gouda VSBfonds Gouds Catharina Gilde Interieur, Fantin Latour 31

33 Bijlage 1: Benchmark 2014 Museum Gouda vergeleken op kengetallen met enkele vergelijkbare collega musea (Princessehof Keramiek, Museum Catharijneconvent religieuze kunst, Dordrecht 19 e eeuw, Alkmaar Stadsmuseum). Gouda Dordrecht Princessehof Alkmaar Aantal Bezoekers % bezoek basisonderwijs Entreeprijs ,5 12,5 10 Subsidie overheid p/bezoeker ( ) Aantal werknemers op loonlijst Ziekteverzuim 2 8,4 5,8 4,7 10,8 in % Aantal vrijwilligers % vrijwilligers Museum Catharijneconvent Aantal objecten in collectie Subsidie /bijdrage overheid % huisvest. kosten Promotiebudget/p bezoeker ( ) Bezoekers website ,27 0,57 3,27 5,98 0, Uit deze benchmark blijkt: Museum Gouda heeft: Relatief veel objecten in beheer Relatief veel vrijwilligers Relatief hoge huisvestingskosten Relatief weinig subsidie van de overheid Relatief laag promotiebudget 32

34 Bijlage 2: Meetbare doelstellingen Publiek Jaarlijkse toename van bezoekers: 2016 : : : : : : : Toename bezoekers website: 2016 : : Gewenst rapportcijfer van bezoekers: 8 Educatie Jaarlijkse toename van leerlingen uit basisonderwijs: 2016 : : : : : : : Collectie Verwerving en ontzameling houden elkaar jaarlijks in evenwicht. Museum Gouda beheert objecten. Tentoonstellingen Elk jaar drie grote tentoonstellingen in de toonzalen. Eenmaal per twee jaar een kanjertentoonstelling. Inkomsten Inkomsten uit entree stijgen: 2016 : :