Artikel. Conclusies uit een analyse van beleidsdocumenten ( ) Freya Versluys

Transcriptie

1 Artikel Beleid en discours omtrent zelfdodingpreventie in Vlaanderen Conclusies uit een analyse van beleidsdocumenten ( ) TER INFO Freya Versluys is als onderzoekster verbonden aan de Opleiding Sociaal werk van de Arteveldehogeschool. In 2003 was ze er ondermeer betrokken bij het Evaluatieonderzoek van zelfdodingpreventie via Tele-Onthaal, in opdracht van Vlaams minister van welzijn. In dit artikel gaat Versluys op zoek naar de visies op zelfdoding en preventiebenaderingen in diverse beleidsdocumenten. Centraal hierbij staan de vragen omtrent probleemanalyse, preventiestrategieën en verwachte effecten. De antwoorden hierop uit de analyse van beleidsdocumenten worden met elkaar geconfronteerd. Dit resulteert in zes vaststellingen over het beleid en het discours omtrent zelfdodingpreventie in Vlaanderen. Freya Versluys Zelfdodingpreventie is actueel een prioriteit in het Vlaamse welzijnsbeleid. Op de gezondheidsconferentie eind 2002 stelde toenmalig Vlaams Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen Vogels een zesde Vlaamse gezondheidsdoelstelling voorop, met name het globaal sterftecijfer door zelfdoding bij mannen en vrouwen tegen 2010 met 8 % te verminderen ten opzichte van Dit betekent 638 zelfmoorden voorkomen. Om deze doelstelling waar te maken werden en worden uiteenlopende projecten en initiatieven uitgedacht, gesubsidieerd en in netwerken met elkaar verbonden. Dit artikel focust niet op een feitelijk overzicht hiervan. Wel worden vanuit de lezing van beleidsdocumenten inzake zelfdodingpreventie een aantal rode draden gelicht. Welke visie(s) op zelfdoding vooronderstellen beleidsstandpunten en -acties? Welke preventiebenaderingen zijn herkenbaar? Welke motieven worden naar voor geschoven of laten zich ontwaren? Dit artikel geeft een aantal antwoorden op deze vragen vanuit een inhoudsanalyse van beleidsdocumenten omtrent zelfdodingpreventie die tussen 1999 en 2003 verschenen en/of in deze periode van kracht waren. De verzamelde documenten gaan uit van het provinciaal, Vlaams, of federaal beleidsniveau. Het gaat over decreten, wetten, (wijzigingen van) uitvoeringsbesluiten, sectorprotocollen, mondelinge en schriftelijke vragen, koninklijke besluiten, omzendbrieven en documenten van de gezondheidsconferentie Het betreft met andere woorden een analyse van een afgebakende verzameling van schriftelijke neerslagen van beleidsdiscussies omtrent zelfdoding(preventie) documenten die vooral stemmen van bestuurders maar ook oppositiestemmen weerspiegelen (met name via de parlementaire vragen). De onderzoekster stelde zich drie vragen. Welke probleemanalyses zien we in de beleidsdocumenten over zelfdoding? Welke preventiestrategieën worden erin aangedragen? Wat zeggen de beleidsdocumenten over de (verwachte) effecten van zelfdodingpreventie? Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 23 ]

2 Dit artikel confronteert een aantal antwoorden op deze drie vragen met elkaar. Vanuit deze confrontatie doen we zes vaststellingen over het beleid en het discours omtrent zelfdodingpreventie in Vlaanderen. Paniek als motief Beschouwingen over zelfdoding en analyses van de zelfdodingproblematiek vinden we vooral in parlementaire vragen en antwoorden. Het thema wordt vaak aangesneden met een verwijzing naar de omvang en de ernst van de problematiek en hierbij wordt vaak een sterke nadruk gelegd op de hoge frequentie van zelfdodingen in Vlaanderen of België. Wat opvalt is dat dit doorgaans in subjectieve, vage termen gebeurt zoals hoog aantal tragedies, harde realiteit, schrikwekkende cijfers (21), schrijnende gevallen en voor iedereen een enorm probleem (16)... Ook vergelijkingen tussen Vlaanderen en België enerzijds en andere landen anderzijds gebeuren vaak in gevoelsgeladen termen zoals trieste koploper in Europa (16) en qua aantal zelfmoorden op eenzame hoogten (22). In sommige documenten worden zelfs voorbeelden uit het persoonlijk leven aangehaald zoals in volgend citaat uit een parlementaire vraag: De laatste vier maanden was ik in mijn onmiddellijke omgeving bovendien getuige van een zelfdoding van een veertienjarige, een zeventienjarige en een achttienjarige. Ik was aanwezig op de begrafenis van een eenendertigjarige. Hij bleek die keuze reeds op zeventienjarige leeftijd te hebben gemaakt. (17) Tegelijk worden zelden prevalentiecijfers aangegeven. Daar waar wel cijfers gepresenteerd worden, gebeurt dit in onexacte aanduidingen, die bovendien erg kunnen verschillen. We lezen: elke dag ten minste zeven mensen die een einde maken aan hun leven (18) en elke dag zeven (16), waaraan respectievelijk nog eens meer dan tweehonderd zelfmoordpogingen per dag (18) toegevoegd moeten worden dan wel nog eens 109 (16) zelfmoordpogingen per dag. Indicaties van de omvang en de ernst van de zelfdodingproblematiek worden in de beleidsdocumenten dus in één adem genoemd. Zij zijn vrijwel altijd geformuleerd in gevoelsgeladen termen, die lijken te willen sensibiliseren en/of mobiliseren (uitzonderingen zijn enkele federaal gestelde parlementaire vragen en antwoorden). Tegelijk beschrijven de beleidsdocumenten de (verwachte) impact van deze interventies amper. Er is weinig terug te vinden over de (verwachte) effectiviteit en/of neveneffecten van preventiestrategieën ten aanzien van zelfdoding. Ook worden er amper ideeën uiteengezet over de manier waarop preventiestrategieën (verondersteld worden te) wérken. De keuze voor bepaalde interventies wordt zelden beargumenteerd vanuit gekende succesindicatoren. Samengevat Een gevoelsgeladen, mobiliserende toonzetting inzake zelfdoding laat zich in de beleidsdocumenten dus combineren met een gebrekkige reflectie over de werkzaamheid van voorgestelde preventiestrategieën. Het gevoerde en bediscussieerde preventiebeleid ten aanzien van zelfdoding lijkt (vooralsnog) voornamelijk een soort paniekreactie op hoge zelfdodingcijfers, waarbij de reflectie over wat wérkt? nauwelijks aan de orde is. Risico s boven In de beleidsdocumenten wordt getracht zelfdoding(pogingen) van mensen en de stijgende zelfdodingcijfers te verklaren. Vaak wordt in verklaringen verwezen naar specifieke sociale categorieën, die geduid worden als risicogroepen. Het gaat vooral om (mannelijke) jongeren, mensen die reeds een suïcidepoging achter de rug hebben, mensen met een psychopathologie (waaronder depressie), (mannelijke) ouderen, holibi s en mannen. Opmerkelijk is dat respectievelijke beleidsdocumenten aandacht vragen voor één van deze respectievelijke groepen, eerder dan een overzicht te beogen van risicogroepen. Dit bevestigt de conclusie dat het beleid omtrent zelfdodingpreventie in Vlaanderen voornamelijk gevoed wordt vanuit emotionele motieven: verschillende doelgroepen worden de ene keer wel en de andere keer niet als prioritair naar [ 24 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

3 voor geschoven terwijl in de beleidsdocumenten nergens een coherent plaatje wordt geschetst en nergens onderzocht wordt wat uiteenlopende risicogroepen inzake zelfdoding met elkaar verbindt. Op zich biedt de aanduiding van risicogroepen geen verklaring voor zelfdoding. De beleidsdocumenten vermelden vooral verklarende risicofactoren die verwijzen naar maatschappelijke oorzaken en naar psychosociale problemen. Deze risicofactoren worden omstandig toegelicht in de beleidsdocumenten. Verder in dit artikel komen we hierop terug. In deze paragraaf willen we vooral het schril contrast aanduiden tussen de vele analyses van risicofactoren en het (quasi) stilzwijgen van beschermende of versterkende factoren: wat maakt individuen en groepen veerkrachtig in moeilijke omstandigheden? De probleemanalyses in de beleidsdocumenten staan er niet of nauwelijks bij stil. Waar op het belang van beschermende factoren wordt gewezen, worden deze niet nader gespecificeerd of toegelicht. Dat is opmerkelijk. Vanuit de veronderstelling dat preventiestrategieën voortbouwen en dus aansluiten op gemaakte probleemanalyses omtrent zelfdoding, kan worden verwacht dat de preventiestrategieën die in de beleidsdocumenten worden voorgesteld eveneens (bijna) uitsluitend ingrijpen op risicofactoren. Opmerkelijk echter is dat nogal wat aangegeven preventiestrategieën wél ook gericht zijn op het versterken van beschermende factoren, cf. pleidooien voor een grotere bespreekbaarheid van zelfdoding, het vergroten van de kennis van het hulpaanbod, richtlijnen voor psychosociale preventiestrategieën zoals autonomiebehoud en autonomieverhogend werken... Samengevat In de probleemanalyses van de beleidsdocumenten worden voornamelijk risicofactoren ten aanzien van zelfdoding genoemd. Beschermende factoren komen nauwelijks aan bod in de probleemanalyse: er wordt amper aandacht aan besteed en inzichten in welke beschermende factoren zijn, worden niet gegeven. Een nadere studie van de veerkracht van mensen in moeilijke omstandigheden, is aangewezen. Merkwaardig is dat we tegelijk in pleidooien en voorstellen tot specifieke interventies tóch ook aandacht zien voor positieve preventiestrategieën, die gericht zijn op het versterken van beschermende factoren. Zelfdoding stemt tot reflectie over welzijn, enfin over onwelzijn In bovenstaande paragrafen stelden we vast dat de beleidsdocumenten aangeven dat het aantal zelfdodingen moet dalen. Beleidsdocumenten vragen dringende aandacht voor hoge zelfdodingcijfers en wijzen op allerhande risicofactoren die zelfdoding(cijfers) moeten verklaren. Toch expliciteren zij niet altijd het probleem in de zelfdodingproblematiek. Wat maakt zelfdoding eigenlijk problematisch? Zelfdoding wordt in de beleidsdocumenten duidelijk geassocieerd met leed. Beleidsdocumenten die dit leed specificeren, leggen vooral nadruk op de onderliggende problematieken en dynamieken van een zelfdodingact en wijzen soms op het verdriet en de schuldgevoelens die een zelfdoding teweegbrengt bij de nabije omgeving van de suïcidant. Algemeen wordt zelfdoding problematisch gevonden omdat deze tot een reflectie dwingt over de kwaliteit van het leven van een individu of in het geval van zelfdodingcijfers over de kwaliteit van leven in onze samenleving. Een parlementaire vraag formuleert het als volgt: Het aantal zelfdodingen is ook een parameter voor het geestelijk welbevinden (18). Zelfdoding is een probleem omdat dit fenomeen onderliggende problematieken impliceert. In een andere parlementaire vraag wordt dit nog verder doorgetrokken: Elk leven moet hulp worden geboden, hoewel ik niet beweer dat elk leven ten koste van alles moet worden gered, want het moet ook kwaliteitsvol leven zijn. (16) Dan is de zelfdodingact niet in eerste instantie het problematische in zelfdoding(cijfers) maar wel de onderliggende problematiek. Het aanduiden van maatschappelijke oorzaken gebeurt in de beleidsdocumenten vaak als een vorm van maatschappijkritiek. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 25 ]

4 Samengevat Zelfdoding is een sociaal probleem omdat het fenomeen een samenleving confronteert met mistoestanden. De zelfdodingproblematiek wordt in de beleidsdocumenten dan ook ruimer begrepen dan zelfdodingcijfers alleen. De zelfdodingproblematiek verwijst ook naar onderliggende psychosociale problemen en naar een noodzakelijke maatschappijkritiek._ Maatschappijkritisch? De probleemanalyses die we in parlementaire vragen en antwoorden zien, zijn vaak uitgesproken maatschappijkritisch. De oorzaken van onwelzijn in het algemeen en van zelfdoding in het bijzonder worden in belangrijke mate gesitueerd in de cultuur en/of in de structuur van onze samenleving. Als belangrijke culturele oorzaak wordt zeer frequent verwezen naar de centrale waarde die toegekend wordt aan materiële welvaart. Deze waarde, die verondersteld wordt bereikt te kunnen worden via arbeid, verhoogt de prestatiedruk en leidt tot een groeiende faalangst bij individuen en groepen met verhoogde zelfdodingrisico s als gevolg. Ook verwijzen de beleidsdocumenten zeer vaak naar individualiseringsrisico s (die al dan niet verbonden worden met deze aanklacht tegen een dominante waardehiërarchie). Individualiseringsrisico s worden echter weinig gespecificeerd. Vaak genoemde structurele oorzaken van zelfdoding verwijzen naar een inadequaat hulpaanbod ten aanzien van psychosociale problemen. Het gaat bijvoorbeeld over de onbekendheid van het aanbod, wachtlijstfenomenen, een gefragmenteerde inzet van preventiemiddelen en een slechte diagnosestelling. Van heel andere aard zijn de wijzende vingers naar de media. Doch, niet alle vingers wijzen in dezelfde richting. De meningen over welk soort berichtgeving zelfdodingcijfers de hoogte injaagt, verschillen. De media zouden te frequent rapporteren over zelfdodingen, of te sensationeel, dan wel te weinig (met een taboe-effect). Echter, daar waar maatschappelijke factoren een belangrijke plaats innemen in de beleidsdocumenten (i.c. voornamelijk parlementaire vragen) wanneer probleemanalyses worden gemaakt, is het niet zo dat heel wat preventiestrategieën (genoemd in alle soorten beleidsdocumenten) gericht zijn op maatschappelijke factoren. De meeste preventiestrategieën die in de beleidsdocumenten worden aangedragen, kunnen immers worden geduid als vooral individugerichte strategieën. Psychosociale interventies worden met de hoogste frequentie genoemd. Het meest kenmerkend voor deze strategieën is wellicht de term begeleiden. In de beleidsdocumenten heeft deze begeleiding betrekking op de problematieken die aan de grondslag kunnen liggen van zelfdodinggedachten en/of -pogingen en op nabestaanden van een suïcidant. Andere veel vermelde preventiestrategieën zijn erop gericht om van op een meso- of een macroniveau individugerichte strategieën op microniveau te verbeteren of te organiseren. Het gaat dan over oproepen tot netwerking (vooral tussen welzijnsorganisaties onderling of tussen welzijnsvoorzieningen en overheidsactoren) of tot specifieke financiële overheidsengagementen (vaak onder de noemer van projectsubsidies). Maatschappijgerichte preventiestrategieën an sich dit wil zeggen strategieën die gericht zijn op maatschappelijke veranderingen komen het meest tot uiting in filosofische beschouwingen, zoals in vragen naar mentaliteitswijzigingen (zoals de herwaardering van de 65-plusser) of daar waar een reflectie gevraagd wordt over de maatschappelijke oorzaken van zelfdoding. De enige opvallende uitzondering in deze is de vraag naar een deontologische code voor de media. Zeldzame preventiepleidooien die focussen op de manier waarop de samenleving georganiseerd is, zijn doorgaans weinig concreet. Samengevat De beleidsdocumenten beperken hun maatschappijkritiek inzake de zelfdodingproblematiek tot momenten van probleemindicatie en filosofische pleidooien. Maatschappijkritiek wordt niet omgezet in concrete maatschappelijke actie. Structurele oorzaken van de zelfdodingproblematiek krijgen weinig weerwerk. [ 26 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

5 Pedagogische preventie: antwoord op niet gedefinieerde problemen Pedagogische preventiestrategieën zijn interventies die een belangrijke preventieve waarde toekennen aan leer- en opvoedingsprocessen. Zij vormen een laatste grote groep preventiestrategieën die we in de beleidsdocumenten kunnen afbakenen. De vermelde pedagogische strategieën richten zich tot professionelen, tot mensen met een zelfdodingproblematiek, tot de informele netwerken van mensen met een zelfdodingproblematiek en/of tot de algemene bevolking. Ze krijgen in de beleidsdocumenten verschillende invullingen. De inhoud ervan is vooral gericht op: het bijbrengen van kennis van en inzichten in de symptomen van een zelfdodingproblematiek, de antecedenten en de onderliggende problemen; het bijbrengen van kennis over het beschikbare hulpaanbod; het bijbrengen van vaardigheden, voornamelijk 'leren opvangen' en 'leren begeleiden' van mensen met ernstige problemen en/of zelfdodinggedachten, van zelfdodingpogers en van nabestaanden; het aanzetten tot actie, met name tot hulpzoekend dan wel tot hulpbiedend gedrag; het bekomen van een grotere bespreekbaarheid van de zelfdodingproblematiek en/of van de geestelijke gezondheidszorg. Merkwaardig is dat deze pedagogische preventiestrategieën ruim aan bod komen in de beleidsdocumenten, terwijl pedagogische aspecten weinig naar voor komen in de gemaakte probleemanalyses. Pedagogische factoren in de zelfdodingproblematiek komen in de beleidsdocumenten (van gelijk welke aard) voornamelijk impliciet tot uiting via het bepleiten van pedagogische strategieën. Samengevat Blijkbaar vormen de pedagogische preventiestrategieën een antwoord op niet expliciet gedefinieerde problemen van tekorten aan kennis, inzichten en houdingen. Een explicitering van deze analyse dringt zich op. Amper radicaal primaire preventie Preventiestrategieën kunnen worden geduid als primaire, secundaire dan wel tertiaire preventie. Primaire preventie heeft tot doel problemen te voorkomen. Bij secundaire preventie gaat het om vroegtijdige onderkenning, opsporing en behandeling. Tertiaire preventie is gericht op de behandeling en nazorg van problematische situaties, wat terugval of chronisch worden moet voorkomen. Bij een eng begrip van de zelfdodingproblematiek als zelfdoding, zelfdodingpogingen en zelfdodinggedachten, kunnen de meeste preventiestrategieën die in de beleidsdocumenten aan bod komen worden geduid als primaire preventie: men wil zelfdoding voorkomen. Echter, wanneer zelfdoding begrepen wordt als een parameter voor (on)welzijn, zoals dat algemeen in de beleidsdocumenten gebeurt, dan krijgt ook zelfdodingpreventie een ruimere invulling. Zelfdodingpreventie betekent dan de preventie van onwelzijnsituaties. En de in de beleidsdocumenten aangereikte preventiestrategieën, die vaak gericht zijn op detectie en behandeling van psychosociale problemen, zijn dan vormen van secundaire en tertiaire preventie. Volgend citaat uit een antwoord op een parlementaire vraag legt met een voorbeeld de vinger op de pols: De hulpverlening vereist eerst en vooral primaire preventie: een maatschappelijke herwaardering van de 65-plusser. Zoals ik al vaak heb gezegd moeten we de lokale dienstencentra versterken en uitbouwen. Mensen mogen niet alleen in hun miserie verrotten tot ze depressief worden. Pas dan komt de secundaire preventie in het spel: intermediairen zoals huisartsen en ziekenhuizen opleiden om depressies te herkennen en mensen op een spoor te zetten dat de oorzaken van hun depressie wegneemt. De oorzaak van de depressie is het ontberen van een doel in het bestaan. (20) Samengevat Bij een ruim begrip van de zelfdodingproblematiek (d.w.z. inclusief onderliggende problematieken), komen zeer weinig primaire preventiestrategieën aan bod in de beleidsdocumenten. Daar waar zij aan bod komen, worden zij eerder aangehaald als wenselijkheden dan als feitelijke voorbeelden. De toegepaste strategieën zijn eerder reactief dan pro-actief. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 27 ]

6 Besluit Zelfdodingsituaties brengen bij de betrokkenen heel wat emoties teweeg. In de geanalyseerde beleidsdocumenten blijkt het debat omtrent zelfdodingpreventie óók een emotiegeladen debat. In de beleidsdocumenten blijken probleemanalyses en pleidooien voor interventies niet op elkaar aan te sluiten. Tegelijk is effectiviteit geen aandachtspunt. Waardoor wordt het beleid inzake zelfdodingpreventie in Vlaanderen dan gestuurd? Het zelfdodingpreventiebeleid drijft te veel op emoties, heeft te weinig zicht op beschermende factoren en laat maatschappelijke oorzaken ongemoeid. Als deze analyse een bescheiden parameter kan zijn voor de resultaten van dit beleid, dan zal het preventiebeleid ten aanzien van de zelfdodingproblematiek niet meer dan een doekje voor het bloeden blijken. Lijst van in de analyse betrokken beleidsdocumenten Federaal beleidsniveau - vraag en antwoord (1) Schriftelijke vraag om uitleg van Jan Eeman aan het Ministerie van Justitie over de overlijdens en zelfmoordpogingen in de gevangenissen, (2) Schriftelijke vraag om uitleg van Zoé Genot aan het Departement van Volksgezondheid over benzodiazepines en zelfmoorden, (3) Schriftelijke vraag om uitleg van Koen Bultinck aan het Ministerie van Mobiliteit en Vervoer over de NMBS en zelfmoord(poging)en in 2001, (4) Schriftelijke vraag om uitleg van Koen Bultinck aan het Ministerie van Mobiliteit en Vervoer over de NMBS en zelfmoord(poging)en, (5) Schriftelijke vraag om uitleg van de heer de Clippele aan de Minister van Binnenlandse zaken over het aantal overlijdens door zelfdoding volgens politiediensten, (6) Mondelinge vraag om uitleg van Mia De Schamphelaere aan de minister van Consumentenzaken, Volksgezondheid en Leefmilieu over de mogelijkheid tot introductie van de zelfmoordpil, (7) Mondelinge vraag om uitleg van Mia De Schamphelaere aan de minister van Consumentenzaken, Volksgezondheid en Leefmilieu over het hoge aantal zelfdodingen, (8) Mondelinge vraag om uitleg van Mia De Schamphelaere aan de vice-eerste minister en de minister van Mobiliteit en Vervoer over de schadevergoeding die de NMBS eist van de nabestaanden van personen die zelfmoord plegen op het spoor, Vlaams beleidsniveau decreten (9) Decreet betreffende het algemeen welzijnswerk, (10) Decreet inzake de kwaliteitszorg in de welzijnsvoorzieningen, (11) Decreet houdende bepalingen tot begeleiding van de begroting 2000, Vlaams beleidsniveau - uitvoeringsbesluiten (12) Besluit van de Vlaamse Executieve inzake gezondheidspromotie, (13) Besluit van de Vlaamse regering ter uitvoering van het decreet van 19 december 1997 betreffende het algemeen welzijnswerk, (14) Ministerieel besluit houdende de validering van de sectorprotocollen voor de centra voor Tele-Onthaal, de centra voor algemeen welzijnswerk in het kader van de ziekenfondsen en de autonome centra voor het algemeen welzijnswerk, (15) Besluit van de Vlaamse regering tot wijziging van het besluit van de Vlaamse regering van 31 juli 1991 inzake gezondheidspromotie, Vlaams beleidsniveau vraag en antwoord (16) Vraag om uitleg van Trees Merckx-Van Goey aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen over de stijgende en dringende nood aan zelfmoordpreventie bij jongeren, (17) Vraag om uitleg van Trees Merckx-Van Goey aan de Minister van Welzijn, Gezondheid, Gelijke Kansen en Ontwikkelingssamenwerking over het beleid inzake zelfmoordpreventie, naar aanleiding van de zelfmoord van een 12-jarige jongen, jaartal onbekend. (18) Vraag om uitleg van Dirk De Cock aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen, en aan de Minister van Financiën en Begroting, Innovatie, Media en Ruimtelijke Ordening over de communicatie over zelfdoding, (19) Vraag om uitleg van André-Emiel Bogaert aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen over specifieke hulp aan jongeren via het internet en telefonische of elektronische onthaaldiensten, (20) Vraag om uitleg van Ingrid van Kessel aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen over zelfmoordpreventie, (21) Vraag om uitleg van Jan Van Duppen aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen over de conclusies uit de Vlaamse gezondheidsindicatoren voor 1999 en vraag om uitleg van Etienne Van Vae- [ 28 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

7 renbergh aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen over de conclusies uit de Vlaamse gezondheidsindicatoren voor 1999 met betrekking tot het aantal zelfdodingen, (22) Vraag om uitleg van Luc Martens aan de Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen over het groot aantal zelfmoorden, Vlaams beleidsniveau - andere (23) Sectorprotocol voor de centra voor Tele-Onthaal, (24) Documentatiemap Gezondheidsconferentie 2002 over depressie en zelfmoord: 10 preventiestrategieën, (25) Slotwoord door Minister van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen en Ontwikkelingssamenwerking n.a.v. de gezondheidsconferentie over de preventie van depressie en zelfmoord, (26) Open brief van de centra voor algemeen welzijnswerk en de Tele-Onthaaldiensten aan de Minister voor Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen n.a.v. de gezondheidsconferentie depressie en zelfmoord een gemiste kans Preventie van zelfmoord en depressie: geen zaak van medici alleen, (27) Antwoord van de Minister voor Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen op de open brief van de centra voor algemeen welzijnswerk en de Tele-Onthaaldiensten n.a.v. de gezondheidsconferentie depressie en zelfmoord, (28) Overeenkomst inzake de taakverdeling m.b.t. de zelfmoordpreventie in de geestelijke gezondheidszorg en het algemeen welzijnswerk, (29) Beleidsnota Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen (30) Beleidsbrief Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen (31) Organisatie van de algemene preventie werkdocument Intersectorale werkgroep algemene preventie, administratie Gezin en Maatschappelijk welzijn, Provinciaal beleidsniveau (32) Limburgs reglement betreffende de subsidiëring van projecten die een vernieuwend antwoord bieden op maatschappelijke noden in de sectoren van algemeen welzijnswerk en de bijzondere jeugdbijstand, (33) Limburgs reglement ter ondersteuning van gezondheidsprojecten met een innovatief en regionaal karakter, jaartal onbekend. (34) Oost-Vlaams reglement ter ondersteuning van projecten van gezondheidsbevordering met aandacht voor gezondheidsopbouw en consumenteneducatie, jaartal onbekend. (35) Antwerps reglement subsidiëring van algemeen welzijnswerk, 1995 en 2002 (wijziging). (36) Oost-Vlaamse beleidsverklaring , Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 29 ]