Het effect van splitsing van de energiebedrijven op het welvaartsniveau en de energieprijs

Transcriptie

1 Het effect van splitsing van de energiebedrijven op het welvaartsniveau en de energieprijs Naam auteur: Frans Verhoeks Collegekaartnummer: Studiejaar: Datum: 10 april 2007 Afstudeerscriptie Eerste beoordelaar: dr. A.R. Soetevent Tweede beoordelaar: prof. dr. T.J.S Offerman Universiteit van Amsterdam Masteropleiding: Business economics Variant: Organisatie Economie

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Inleiding Aanleiding onderzoek Doelstelling Centrale vraag en deelvragen Onderzoeksmethoden Opbouw scriptie 11 2 De marktanalyse Ontwikkelingen energiemarkt Prijsontwikkelingen Productdifferentiatie Toetredingsbarrières 17 3 Het splitsingsvoorstel Het voorstel over de splitsing van de energiebedrijven Doel en redenen van splitsing 20 4 Het theoretisch model Dubbele marginalisatieprobleem Kruissubsidiëring Transparantie en regulering Kosten splitsing De leaseconstructie Werkgelegenheidseffecten Buitenlandse overnames Innovatie netbeheerder Aandelen regionale overheden Berekening effecten splitsing op energieprijs 57 5 Conclusie 62 Bibliografie 67 2

3 Samenvatting In mijn scriptieonderzoek heb ik onderzocht wat het effect is van splitsing van de energiebedrijven in een netwerk- en leveringsgedeelte op het welvaartsniveau en de energieprijs. Het beoogd doel van de splitsing is voor het kabinet om te komen tot lagere prijzen en meer concurrentie op de Nederlandse energiemarkt. Het doel om te komen tot lagere energieprijzen zal niet worden behaald. De grote Nederlandse energiebedrijven beschikken naar mijn mening over marktmacht, waardoor zij in staat zijn om na een splitsing de reorganisatiekosten van de splitsing door te berekenen in de energieprijs. Tevens kan splitsing leiden tot dubbele marginalisatie bij gebrek aan concurrentie in zowel het leverings- als in het netwerkgedeelte. In dat geval komt er een extra schakel bij in de bedrijfskolom en dat leidt tot een extra winstopslag. Uiteindelijk wegen de opbrengsten van de splitsing niet op tegen de kosten van de splitsing. Splitsing leidt tot een negatief welvaartseffect van ongeveer 600 miljoen euro vooral veroorzaakt door de structurele reorganisatiekosten. De energieprijs voor de consument zal volgens mijn eigen onderzoek na een splitsing dan ook toenemen. Voor een gemiddeld huishouden zal de energieprijs met 33 euro per jaar toenemen van 1794 euro naar 1827 euro. Het consumentensurplus zal in totaal met 217 miljoen euro afnemen. Verder vallen de gevolgen van de leaseconstructie mee. Er werd gevreesd voor hoge schadeclaims, omdat na splitsing de constructies niet meer geldig zouden zijn. Echter als meer dan 50% van het bedrijf in de holding achterblijft, is de constructie nog geldig. Alleen Essent voldoet wellicht niet aan de 50%-regel en dat kan leiden tot een schadeclaim van maximaal 30 miljoen euro. Splitsing leidt niet tot een afname van de werkgelegenheid in de energiesector. De liberalisatie zorgt voor de afname van het aantal banen binnen de energiebranche. De energieprijzen in Nederland zijn wel te hoog, maar een splitsing leidt niet tot een afname van de prijzen. De overheid zal maatregelen moeten nemen om nieuwe toetreders aan te trekken en om de marktmacht bij de grote energiebedrijven te reduceren. Wanneer deze maatregelen genomen worden, kan het uiteindelijk leiden tot meer concurrentie met lagere energieprijzen als gevolg. 3

4 1 Inleiding Het onderwerp van mijn scriptie gaat over het plan om de energiebedrijven te splitsen in een netwerk- en leveringsbedrijf. Nagenoeg iedereen in Nederland neemt energie af en daarom wekt het ook geen verbazing dat het splitsingsvoorstel uitgebreid besproken wordt in actualiteitenprogramma's en op de opiniepagina's van kranten. Het kabinet en een meerderheid in de Tweede Kamer waren voorstander van een splitsing. Het wetsvoorstel is niet door de Eerste Kamer gekomen en voorlopig is besloten de energiebedrijven niet te splitsen. Een uitzondering wordt gemaakt als een energiebedrijf risicovolle investeringen aangaat in het buitenland met het netwerk als onderpand. In dat geval zal het energiebedrijf wel moeten splitsen. Belangrijkste tegenstanders van de splitsing zijn de energiebedrijven zelf en de vakbonden. De energiebedrijven vrezen dat als de splitsing doorgaat zij worden overgenomen door de grotere buitenlandse energiebedrijven. De vakbonden gaan er vanuit dat bij een splitsing veel werknemers van de energiebedrijven hun baan zullen verliezen. In deze scriptie ga ik in op de argumenten die voor- en tegenstanders van een splitsing gebruiken om hun gelijk te bewijzen. Na afweging van de argumenten en eigen onderzoek moet duidelijk worden of het verstandig is dat de energiebedrijven voorlopig niet hoeven te worden gesplist of dat het beter was om toch over te gaan tot splitsing van de energiebedrijven. Het plan van toenmalig Minister Brinkhorst van Economische Zaken en het kabinet hield in dat de geïntegreerde energiebedrijven hun netwerk moeten scheiden van commerciële activiteiten, zoals handel, productie en levering van energie. Hieronder is een schematisch overzicht te zien van de huidige bedrijfskolom in de energiesector. Figuur 1.1: De huidige bedrijfskolom in de energiesector Na splitsing is het niet langer toegestaan dat netbeheerders enerzijds en producenten, leveranciers en handelaren anderzijds gezamenlijk deel uitmaken van een energiebedrijf. Het netwerk wordt een schakel, die zelfstandig opereert ten opzichte van de andere schakels van de bedrijfskolom. 4

5 Door de liberalisering van de Nederlandse energiemarkt die sinds 1999 in fases verloopt zijn er nieuwe en buitenlandse energiebedrijven op de Nederlandse energiemarkt gekomen. In 2001 werd de markt voor groene stroom voor alle verbruikers vrijgegeven en sinds 2004 is de markt voor kleinverbruikers geliberaliseerd, waardoor de consument nu zijn eigen energieleverancier kan kiezen. In totaal zijn er nu rond de 30 energiebedrijven actief op de Nederlandse markt. De nieuwe energiebedrijven beschikken niet over een eigen netwerk, maar maken gebruik van het bestaande netwerk dat in bezit is van de geïntegreerde energiebedrijven. Tevens is de verwachting dat meer buitenlandse energiebedrijven zich de komende jaren op de Nederlandse energiemarkt gaan begeven. In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de belangrijkste energiebedrijven die actief zijn op de Nederlandse energiemarkt met daarbij vermeld het marktaandeel op de eindgebruikersmarkt, waaronder zowel zakelijke klanten als consumenten vallen. 1 Geïntegreerde energiebedrijven Nieuwkomers zonder eigen Buitenlandse netwerk energieleveranciers Essent 31,6% Oxxio 5,3% Eon 3,6% Nuon 26,3% Greenchoice 1,3% Electrabel 0,3% Eneco 26,3% Delta 3,9% Figuur 1.2: overzicht belangrijkste spelers op de Nederlandse energie eindgebruikersmarkt Uit bovenstaande cijfers kan de CR4 ratio en de Herfindahl-index worden berekend. De CR4 ratio wordt berekend door de marktaandelen van de vier grootste bedrijven op te tellen. De CR4 ratio is dan 31,6 + 26,3 + 26,3 + 5,3 = 89,5. Dit toont aan dat de vier grootste energiebedrijven een hoge concentratie op de markt hebben. De CR4 ratio geeft echter weinig informatie over dominantie, waardoor de Herfindahl-index beter geschikt is als instrument. Bij de Herfindahl-index worden de marktaandelen van alle energiebedrijven gekwadrateerd en vervolgens bij elkaar opgeteld. De Herfindahl-index (H) is dan 0,316² + 0,263² + + 0,003² = 0,244. Via 1/H, oftewel 1/0,244 = 4,1 wordt duidelijk dat de energiemarkt met zijn ongeveer 30 spelers gelijk geconcentreerd is aan een markt met vier gelijke spelers. Dit wil zeggen dat de grote energiebedrijven over een behoorlijk dominante positie op de energiemarkt beschikken. 1 Cijfers afgeleid uit rapport Milieudefensie (2005): Hooggespannen verwachtingen. Klimaatbewust ondernemen door energiebedrijven. 5

6 1.1 Aanleiding onderzoek Energie (elektriciteit en gas) is een product dat een grote afzetmarkt heeft. Nederland telt ongeveer 16 miljoen inwoners verdeeld over 7 miljoen huishoudens en bijna iedereen neemt energie af. Energie wordt gezien als een basisvoorziening. Per jaar betaalt een gemiddeld huishouden ongeveer euro aan energie. Het totale uitgavenbudget voor een gemiddeld huishouden bedraagt circa euro per jaar. 2 Van het totale budget wordt derhalve bijna 6,5% besteed aan energie. Het kabinet stelt dat de consument er verzekerd van moet zijn dat energie betaalbaar blijft en dat energielevering door de energiemaatschappijen betrouwbaar is. Om deze twee doelen te realiseren is een goed functionerende markt noodzakelijk. Voor een concurrerende energiemarkt zijn volgens mij vijf basisvoorwaarden essentieel. 1. Het aanbod moet groter zijn dan de vraag Bij een gelijke vraag en aanbod zal er weinig concurrentie op de markt zijn, want de energiebedrijven zijn ervan verzekerd dat ze al hun producten zullen afzetten. Bij overcapaciteit (aanbod groter dan de vraag) zijn de energieleveranciers er niet van verzekerd dat ze hun producten kunnen afzetten. De energiebedrijven zullen zich moeten inspannen en dat zal leiden tot een toename van de concurrentie op de markt. 2. Genoeg aantal aanbieders Wanneer er te weinig aanbieders op de markt zijn, is er weinig concurrentie en is het prijsniveau hoog. Een toename van het aantal energiebedrijven zal ertoe leiden dat er meer concurrentie komt en dat de energieprijzen als gevolg daarvan zullen dalen. 3. Geen dominantie De grootste spelers op de markt moeten geen dominante positie hebben. Dominantie kan ertoe leiden dat de grootste spelers met hun gedrag de prijs beïnvloeden en nieuwe toetreding op de markt afschrikken, waardoor de effectieve concurrentie op de markt afneemt. Op dit moment hebben Essent, Nuon en Eneco ruim 80% van de consumentenmarkt in handen, dat duidt op een dominante positie voor deze drie energiebedrijven. 2 Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS): Budgetonderzoek huishoudens

7 4. Voldoende logistieke capaciteit Wanneer de vervoersmogelijkheden voor elektriciteit en gas binnen een land beperkt zijn, wordt de vrije concurrentie belemmerd. Congestie op het distributiesysteem leidt ertoe dat leveranciers van veraf hun product tegen een hogere prijs moeten afleveren. De lokale energieleverancier profiteert en ondervindt minder concurrentie. Bij voldoende logistieke capaciteit zijn er geen congestieproblemen en kunnen de energieleveranciers op gelijkwaardige basis met elkaar concurreren. 5. Gelijke toegang voor alle spelers tot het netwerk Wanneer de verschillende aanbieders van energie toegang hebben tot het distributienetwerk tegen ongelijke condities dan is er sprake van oneerlijke concurrentie. Alle spelers op de energiemarkt moeten gelijke toegang tot de netten krijgen tegen dezelfde condities om effectieve concurrentie te garanderen. De DTe (Dienst Toezicht energie) moet hierop toezicht houden. De vraag is of een splitsing ervoor zorgt dat aan alle vijf de basisvoorwaarden wordt voldaan om tot een competitieve energiemarkt te komen of dat het zonder splitsing van de energiebedrijven ook mogelijk is om aan bovenstaande basisvoorwaarden te voldoen. Een splitsing is naar mijn idee wenselijk als dit leidt tot een positief effect op het welvaartsniveau en lagere energieprijzen. Het Centraal Planbureau (CPB) 3 heeft berekend dat het netto welvaartseffect van splitsing 1 miljard euro kan bedragen. De welvaartseffecten van splitsing kunnen oplopen tot 1,5 miljard euro bij privatisering van het commerciële gedeelte en gedeeltelijke privatisering van het netwerkbeheer. Bij privatisering mogen de aandeelhouders van de energiebedrijven (gemeenten en provincies) hun aandelen verkopen. Privatisering leidt volgens het CPB tot sterkere prikkels om tot efficiëntieverbetering te komen met als gevolg kostenbesparingen en een positieve bijdrage aan het welvaartsniveau. Mijn onderzoek is bedoeld om de situatie op de energiemarkt helder uiteen te zetten en duidelijkheid te verschaffen over de mogelijke gevolgen van de splitsing van de energiebedrijven voor de consumenten. 3 Centraal Planbureau (CPB): Vertical separation of the energy-distribution industry (2005). 7

8 1.2 Doelstelling In mijn scriptieonderzoek toon ik aan of splitsing van energiebedrijven zal leiden tot een positief of negatief effect op het welvaartsniveau en/of splitsing leidt tot lagere of hogere energieprijzen voor de consumenten. In mijn eindconclusie van deze scriptie geef ik een advies of splitsing wenselijk of niet wenselijk is. Door middel van een theoretisch model en een marktanalyse wil ik tot een afgewogen oordeel komen betreffende de noodzaak om over te gaan tot splitsing van de energiebedrijven. 1.3 Centrale vraag en deelvragen Aan de hand van een centrale hoofdvraag en een zestal deelvragen wil ik antwoorden vinden die mij kunnen helpen om een mening te vormen over de wenselijkheid van de splitsing van de energiebedrijven. Zoals eerder gezegd is naar mijn idee een splitsing alleen wenselijk als het een positief effect heeft op het welvaartsniveau en het leidt tot lagere prijzen. Dit is een belangrijk punt en dient daarom als kern van mijn onderzoek. Centrale vraag: Heeft splitsing van energiebedrijven, waarbij het netwerkbeheer en de distributie van elkaar worden gescheiden, een positief effect op het welvaartsniveau en leidt splitsing tot lagere prijzen? In de centrale vraag komen de begrippen positief effect op het welvaartsniveau en lagere prijzen terug. Er is sprake van een positief effect op het welvaartsniveau als de baten van een mogelijke splitsing groter zijn dan de kosten. De baten van een positief effect op het welvaartsniveau komen in eerste instantie via efficiëntiewinsten ten goede aan de energiebedrijven. Via lagere energieprijzen komen de baten dan uiteindelijk terecht bij de consumenten. De splitsingsplannen van het kabinet hebben als doel om een positieve impuls te geven aan het welvaartsniveau en zo te komen tot lagere energieprijzen voor de consumenten. Worden deze twee zaken niet behaald dan heeft een splitsing eigenlijk geen nut. Om tot een antwoord te komen op de centrale vraag is het noodzakelijk om een aantal deelvragen te formuleren. Door middel van het formuleren van een zestal deelvragen wil ik structuur aanbrengen in mijn onderzoek en mij concentreren op de kernpunten. Deze 8

9 kernpunten spelen een belangrijke rol bij een mogelijke totstandkoming van de splitsing van de energiebedrijven. Ten tweede moeten de antwoorden op de deelvragen leiden tot een duidelijk en helder antwoord op de centrale vraag. Uit het antwoord op de centrale vraag wil ik een conclusie formuleren, waarin ik duidelijk mijn standpunten beargumenteerd en advies geef betreffende dit onderwerp. Deelvragen 1. Wat houdt het voorstel van het kabinet in betreffende de splitsing van de energiebedrijven? Het brede debat rond de mogelijke splitsing van de energiebedrijven is op gang gebracht, nadat toenmalig Minister Brinkhorst van Economische Zaken en het kabinet daarover een voorstel hebben ingediend. Het is noodzakelijk om te weten wat het voorstel precies inhoudt en wat er gaat veranderen binnen de energiesector. Uit het antwoord op deze vraag moet duidelijk worden wat het doel en de redenen zijn van de splitsing van de energiebedrijven. 2. Hoe ziet de energiemarkt er op dit moment uit? Een beschrijving van de huidige energiemarkt wordt hierbij gegeven. Kennelijk voldoet de huidige situatie niet aan de eisen van het kabinet gezien het voorstel om energiebedrijven te gaan splitsen. Ik gebruik een aantal marktkenmerken om een beeld van de energiemarkt te krijgen en een marktanalyse te maken. Deze marktkenmerken zijn: ontwikkelingen energiemarkt, prijsontwikkelingen, productdifferentiatie en toetredingsbarrières. 3. Wat zijn de argumenten die voor splitsing pleiten? Om tot een oordeel te komen of een splitsing wenselijk of niet wenselijk is, onderzoek ik wat de argumenten zijn die voor splitsing pleiten. Het kabinet behoort uiteraard tot de voorstanders. Andere voorstanders zijn onder andere de politieke partijen VVD, D66, PVDA en Groen Links. De Consumentenbond en het MKB tonen zich ook voorstander van een splitsing. De belangrijkste argumenten voor splitsing zijn grotere keuzevrijheid voor de consument en door toenemende concurrentie 9

10 komen lagere prijzen tot stand. Ik zal alle belangrijke argumenten die voor splitsing pleiten weergeven en nagaan of die argumenten feitelijk juist zijn en waar nodig die argumenten proberen te weerleggen. 4. Wat zijn de argumenten die tegen splitsing pleiten? Naast voorstanders van een splitsing zijn er genoeg tegenstanders. Deze tegenstanders komen met allerlei argumenten die juist tegen een splitsing pleiten. Tegenstanders zijn onder andere de politieke partijen SP, LPF en Christenunie. De werkgeversorganisatie VNO-NCW en de vakbonden FNV en CNV zijn ook tegenstander van een splitsing. Belangrijke argumenten die tegen splitsing pleiten zijn vrees voor de werkgelegenheid en voor het risico dat de kosten van de splitsing worden afgewenteld op de consument. Ik zal alle belangrijke argumenten die tegen splitsing pleiten weergeven en tevens nagaan of die argumenten feitelijk juist zijn en waar mogelijk die argumenten proberen te weerleggen. 5. Leasen de energiebedrijven hun netwerken uit op basis van kostenvoordelen en is de vrees voor schadeclaims terecht? Een belangrijk punt in het splitsingsdebat is weggelegd voor leaseconstructies die de Nederlandse energiebedrijven zijn aangegaan met Amerikaanse investeerders. Bij deze leaseconstructies hebben de Nederlandse energiebedrijven bijvoorbeeld hun elektriciteitsnetwerk verkocht aan Amerikaanse investeerders en vervolgens terug geleast. Dit levert voor zowel de Amerikaanse belegger en de energiebedrijven een kostenvoordeel op. Er spelen wellicht andere motieven in de toepassing van deze leaseconstructie. Een van de motieven zou kunnen zijn om een mogelijke toekomstige splitsing van de energiebedrijven op deze manier te verhinderen. Na een splitsing is de leaseconstructie wellicht niet meer mogelijk en de vrees bestaat dat Amerikaanse beleggers ter compensatie hoge schadeclaims zullen eisen. Ik wil nagaan of die vrees voor hoge schadeclaims terecht is en of het mogelijk is dat na splitsing het leasecontract kan worden gecontinueerd. 10

11 1.4 Onderzoeksmethoden In de hoofdstukken van mijn scriptie worden verschillende onderzoeksmethoden gebruikt. Bij de beschrijving van de Nederlandse energiemarkt wordt gebruik gemaakt van een marktanalyse om de huidige situatie op de Nederlandse energiemarkt te analyseren. Bij deze marktanalyse maak ik gebruik van de marktkenmerken ontwikkelingen op de energiemarkt, prijsontwikkelingen, productdifferentiatie en toetredingsbarrières. Om te zien of een splitsing van de energiebedrijven leidt tot een positief of negatief effect op het welvaartsniveau identificeer ik een aantal aspecten die een directe invloed hebben op de hoogte van het welvaartsniveau. Deze aspecten worden elk in een aparte paragraaf in hoofdstuk 4 het theoretisch model besproken en getoetst aan de theorie. Deze aspecten hebben ieder een positief, negatief of neutraal effect op het welvaartsniveau. Aan het eind van hoofdstuk 4 worden de effecten bij elkaar opgeteld en wordt duidelijk of splitsing van de energiebedrijven leidt tot een positief of negatief effect op het welvaartsniveau en/of het leidt tot hogere of lagere eindprijzen voor de consumenten. 1.5 Opbouw scriptie In hoofdstuk 2 wordt een marktanalyse van de huidige energiemarkt gemaakt met behulp van een aantal marktkenmerken. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 het voorstel van het kabinet betreffende de splitsing van de energiebedrijven beschreven met daarbij het doel en de redenen van de splitsing. In hoofdstuk 4 wordt een theoretisch model opgesteld. In dit theoretische model komen factoren aan de orde die een directe invloed hebben op de energieprijzen en het welvaartsniveau mochten de splitsingsplannen doorgaan. Factoren die onder andere aan bod komen zijn dubbele marginalisatie, kruissubsidiëring, de leaseconstructie, de kosten van de splitsing en werkgelegenheidseffecten. Ten slotte wordt in hoofdstuk 5 een conclusie gegeven, waarin ik antwoord geef op de centrale vraag en de deelvragen. Tevens doe ik aanbevelingen inzake de wenselijkheid van een splitsing van de Nederlandse energiebedrijven. 11

12 2 De Marktanalyse In dit hoofdstuk wordt een aantal marktkenmerken van de huidige Nederlandse energiemarkt beschreven. De marktkenmerken die verder beschreven worden zijn ontwikkelingen op de energiemarkt, prijsontwikkelingen, productdifferentiatie en toetredingsbarrières. Deze marktkenmerken hebben geen direct verband met de splitsingsplannen, maar kunnen wel indirect worden beïnvloed wanneer de geïntegreerde energiebedrijven zullen worden gesplitst. In paragraaf 2.1 worden de ontwikkelingen op de Nederlandse energiemarkt besproken en in 2.2 de prijsontwikkelingen. In paragraaf 2.3 komt de productdifferentiatie aan bod en ten slotte in 2.4 komen de toetredingsbarrières aan de orde. 2.1 Ontwikkelingen energiemarkt De laatste jaren is in de Nederlandse energiemarkt sprake van een stapsgewijze liberalisering. Voor het proces van liberalisering konden de afnemers van energie niet kiezen tussen de verschillende energieleveranciers. De energieleverancier stond vast en alle bedrijven en huishoudens kregen binnen dezelfde regio energie van dezelfde energiemaatschappij. Als je bijvoorbeeld in de regio Zuid-Holland-Zuid woonde, kregen alle bedrijven en huishoudens stroom van energiemaatschappij Eneco. Deze situatie leidde er toe dat er voor de energiebedrijven geen enkele prikkel was om de consument goed te bedienen tegen een lage prijs. Het energiebedrijf was namelijk toch al verzekerd van inkomsten en hoefde zich niet in te spannen om klanten aan zich te binden en te behouden. Op 1 juli 2004 werd de energiemarkt voor consumenten en kleine ondernemers vrijgegeven, waardoor de consumenten nu hun eigen energieleverancier kunnen kiezen. Door de vrijgave van de energiemarkt ontstaat er concurrentie waardoor de efficiëntie kan worden vergroot. Een grotere efficiëntie moet leiden tot lagere eindprijzen en meer keuzevrijheid voor de consumenten. Dat de consument keuzevrijheid voor energie belangrijk vindt, blijkt wel uit het feit dat toen de markt voor groene stroom in 2001 werd geliberaliseerd ongeveer twee miljoen huishoudens zijn overgestapt op een andere 12

13 leverancier. 4 Het gegeven dat keuzevrijheid voor de consument belangrijk is betekent dat de consumenten niet tevreden zijn over de prestaties en prijzen van de energieleveranciers. Wanneer consumenten tevreden zijn over de prestaties van hun leverancier hechten ze namelijk weinig belang aan keuzevrijheid, omdat ze geen reden hebben om over te stappen op een andere leverancier. De voornaamste reden voor de consument om over te stappen is dat de prijs bij de huidige energieleverancier te hoog wordt bevonden, waardoor consumenten gevoelig zijn voor lagere prijsaanbiedingen van andere energieleveranciers. In paragraaf 2.2 bekijk ik of de energieprijzen in Nederland inderdaad hoog zijn vergeleken met andere Europese landen en andere producten. 2.2 Prijsontwikkelingen De energieprijzen zijn door diverse factoren de laatste jaren flink gestegen. Enerzijds heeft de inflatie gezorgd voor hogere prijzen, maar dit zorgt niet voor hogere reële prijzen. Anderzijds hebben gestegen brandstofprijzen en toename van de energiebelasting de energieprijzen wel reëel laten toenemen. Een huishouden met een gemiddeld gas- en elektriciteitsverbruik betaalde in 2006 ruim 1800 euro aan energie. Vergeleken met andere Europese landen is de consument duur uit met het betalen voor de energie. Als gekeken wordt naar de elektriciteitsprijzen dan zijn de prijzen alleen in Italië en Denemarken hoger dan in Nederland. In figuur 2.1 is een overzicht te zien van de elektriciteitstarieven van de landen binnen de Europese Unie. Figuur 2.1: overzicht elektriciteitstarieven in Europa 4 Splitsing van energiebedrijven: noodzakelijk of onwenselijk? Interview met Jaco Stremler projectleider splitsing van energiebedrijven op website 13

14 Uit figuur 2.1 blijkt dat de hoge elektriciteitsprijs in Nederland voornamelijk wordt veroorzaakt door de hoge belastingen op energie en de BTW. De hoogte van de belastingen en de BTW worden bepaald door de overheid. De basisprijs wordt beïnvloed door de energiebedrijven zelf en is de prijs waarop de energiebedrijven concurreren met elkaar. De basisprijs is in Nederland lager dan in bijvoorbeeld Duitsland, Ierland en Portugal, maar door een lagere belasting in die landen is de uiteindelijk prijs daar wel lager. Als we alleen kijken naar de basisprijs dan behoort Nederland tot de middenmoters. Uit deze cijfers kun je dan ook niet concluderen dat de Nederlandse energiebedrijven de prijzen kunstmatig hoog houden. Vergeleken met 2000 zijn de gasprijzen met 85% gestegen en de elektriciteitsprijzen met 40%. Gemiddeld betaalt een huishouden in 2006 voor energie 65% meer dan in Binnen Europa zijn alleen de energieprijzen in Ierland, Zweden en Noorwegen in die periode sneller gestegen dan in Nederland. De toename van de energieprijzen in Nederland is aan een aantal factoren toe te schrijven. Allereerst is de energiebelasting in deze periode gestegen en ten tweede is de BTW op energie in 2001 verhoogd van 17,5% naar 19%. Zonder de verhoging van de energiebelasting en de BTW waren de energieprijzen met 50% gestegen in plaats van 65%. Met andere woorden de basisprijs is in deze periode met 50% gestegen. In figuur 2.2 is te zien hoe de stijging van de energieprijzen zich verhoudt met het consumentenprijsindexcijfer. Figuur 2.2: Consumentenprijsindexcijfers (2000=100) Via de consumentenprijsindex wordt de prijsontwikkeling van goederen en diensten die huishoudens aanschaffen voor consumptie weergegeven. Op deze manier is het 14

15 consumentenprijsindexcijfer een belangrijke maatstaf voor de bepaling van de inflatie in een bepaalde periode. De consumentenprijsindex nam tussen 2000 en januari 2006 met 12,9% toe. Gas en elektriciteit zitten daar ruim boven en de prijzen van gas en elektriciteit stijgen dus sneller dan de inflatie. De energiebedrijven beargumenteren dat de stijging van de energieprijzen vooral komt door de explosieve stijging van de brandstofprijzen in de afgelopen jaren. Het is een feit dat de brandstofprijzen met name door de onzekere situatie in het Midden-Oosten flink zijn gestegen in de afgelopen periode. Echter het is mogelijk dat door gebrek aan concurrentie en het hebben van marktmacht van de grote energiebedrijven Essent, Nuon en Eneco de energieprijzen onnodig zijn gestegen. Een toename van het aantal spelers op de Nederlandse energiemarkt kan er voor zorgen dat de prijzen door toename van de concurrentie onder druk komen te staan. Steeds meer buitenlandse energieprijzen gaan zich op de Nederlandse energiemarkt begeven. Om klanten te winnen zullen de buitenlandse energiebedrijven hun energietarieven verlagen. Deze bedrijven zijn groot en kapitaalkrachtig en daardoor in staat om tegen lagere kosten te leveren. Dit zal ertoe leiden dat de Nederlandse energiebedrijven hun prijzen ook moeten verlagen om zo hun deel van de consumenten te behouden. 2.3 Productdifferentiatie Een ander marktkenmerk dat een rol speelt op de energiemarkt is productdifferentiatie. Onder productdifferentiatie wordt verstaan het streven van de producent om zijn producten te onderscheiden van die van de concurrenten. De verschillen kunnen bijvoorbeeld ontstaan door verschil in kwaliteit en service. Er werd lang gedacht dat de consument geen onderscheid zag tussen de energieproducten van de verschillende aanbieders en dat energie een product was waar consumenten niet voor willen kiezen. De liberalisering van de energiemarkt heeft aangetoond dat energie wel degelijk een product is waar de consument graag voor wil kiezen. Vele consumenten zijn overgestapt op een andere energieleverancier toen de markt werd vrijgegeven. Dit heeft niet zo zeer te maken met het feit dat de consument verschil in kwaliteit ziet tussen de verschillende leveranciers, maar meer met het verschil in prijs tussen de verschillende aanbieders van energie. Naast de verschillen in prijs proberen de energiebedrijven door middel van 15

16 productdifferentiatie zich te onderscheiden van de concurrenten. Een manier om zich te onderscheiden is het aanbieden van groene of grijze stroom. Grijze stroom wordt opgewekt uit niet-duurzame energiebronnen als kolen, gas en aardolie. Groene stroom is energie die opgewekt is met behulp van natuurlijke bronnen als de zon, wind, water en biomassa. Groene stroom is niet veel duurder dan grijze stroom. Met groene stroom zijn wel hogere productiekosten mee gemoeid, maar door subsidies van de overheid wordt het prijsverschil met grijze stroom teruggebracht. De overheid hoopt door het geven van subsidies de groene stroomproductie te stimuleren. 5 De mate van productdifferentiatie wordt beïnvloed door de mate van concurrentie die aanwezig is op de Nederlandse energiemarkt. Nieuwe toetreding op de Nederlandse energiemarkt kan ervoor zorgen dat de concurrentiestrijd heviger wordt en de energieleveranciers zullen nieuwe manieren moeten bedenken om klanten aan zich te binden. Een mogelijkheid tot onderscheiding is dat aanbieders van energie andere producten samen met energie in een pakket aanbieden. Energiebedrijf Delta bijvoorbeeld biedt naast elektriciteit en gas ook internet via de kabel en digitale televisie in één pakket aan tegen een voordelige prijs. Daarnaast bieden de energiebedrijven nu de mogelijkheid aan de consumenten om een contract aan te gaan van vijf jaar waarin de energieprijs tegen een bepaald tarief vast blijft staan gedurende die vijf jaar. Door zo n contract aan te bieden doet een energieleverancier aan klantenbinding en dat heeft als voordeel dat het bedrijf verzekerd blijft van afzet. Tevens leidt het tot inkoopvoordelen voor de energieleverancier, want men weet door de lange termijn contracten hoeveel capaciteit men nodig heeft en kan daardoor beter inspelen bij de inkoop van stroom en gas. Voor de consument heeft zo n langdurig contract als voordeel dat bij eventuele toekomstige prijsstijgingen de consument de lagere vaste energieprijs blijft betalen. Het nadeel is dan ook weer dat als in de toekomst de energieprijzen omlaag gaan door de verscherpte concurrentie of lagere brandstofprijzen de consument gebonden blijft om het hogere vaste energietarief te betalen

17 2.4 Toetredingsbarrières Of nieuwe toetreding op de Nederlandse energiemarkt plaatsvindt is met name afhankelijk van de toetredingsbarrières. Voor de liberalisering van de energiemarkt was er geen toetreding van nieuwe aanbieders van energie mogelijk op de Nederlandse markt. Om toe te treden op de markt had een bedrijf een eigen netwerk nodig, maar aangezien het netwerk in Nederland al verdeeld was onder de oude energiebedrijven was er geen mogelijkheid om de markt te betreden. De stapsgewijze liberalisering heeft ervoor gezorgd dat het mogelijk is voor energieondernemingen zonder netwerk de Nederlandse markt te betreden. Energiebedrijven zonder netwerk krijgen tegen gelijke condities toegang tot het bestaande netwerk om zo de energie bij hun klanten te leveren. Porter 6 onderscheidt zes belangrijke toetredingsbarrières, namelijk schaalvoordelen, productdifferentiatie, de hoeveelheid benodigd kapitaal, overstapkosten, toegang tot distributiekanalen en het beleid van de overheid. Productdifferentiatie is al in de vorige paragraaf besproken, maar hieronder wordt verder ingegaan op de andere toetredingsbarrières die een rol spelen op de Nederlandse energiemarkt. Schaalvoordelen: Op de energiemarkt zijn een aantal grote spelers actief zoals Essent en Nuon. Vanwege de grootte van die bedrijven kunnen ze grotere partijen inkopen tegen gunstige voorwaarden en zijn de vaste kosten lager dan die van de kleine regionale energiebedrijven. Nieuwkomers op de Nederlandse energiemarkt moeten bijvoorbeeld bedrijfspanden en machines aanschaffen, waardoor de aanloopkosten hoog zijn. De grote Europese energiebedrijven zijn nog groter dan de grote Nederlandse energiebedrijven en zijn daarom in staat hoge investeringen te doen om zo toe te treden tot de Nederlandse energiemarkt. De hoge aanloopkosten zijn voor de energiereuzen geen probleem en door de grootte van het bedrijf zijn ze ook in staat om tot schaalvoordelen te komen en zo te produceren tegen lage kosten. Kapitaal: Een nieuwkomer op de energiemarkt heeft veel kapitaal nodig om te starten op de markt. Het moet veel investeren in vaste activa en in promotie om naamsbekendheid te krijgen bij de consument. De grote buitenlandse energiebedrijven zijn in staat om hoge investeringen te doen om zo te proberen toegang tot de Nederlandse energiemarkt te 6 Michael Porter (1992): Concurrentiestrategie: Analysemethoden voor bedrijfstakken en industriële concurrenten. 17

18 verschaffen. Aangezien de Nederlandse energiemarkt niet bepaald de grootste van Europa is, moeten de kosten niet te hoog zijn wil een buitenlands energiebedrijf toetreden op de Nederlandse markt. De buitenlandse onderneming wil de mogelijkheid hebben om het geïnvesteerde kapitaal binnen een aantal jaren terug te verdienen. Derhalve moet de buitenlandse onderneming enige zekerheid hebben om een bepaald marktaandeel te kunnen behalen op de Nederlandse energiemarkt wil het overgaan tot toetreding. Overstapkosten: De overstapkosten voor de consument worden als hoog gezien binnen de energiemarkt en vormen wellicht de grootste toetredingsbarrière. Bij een afname van 75 euro van de energierekening is slechts 30% van de consumenten bereid om over te stappen naar een andere leverancier. 7 De consument ervaart de overstapkosten (inclusief zoekkosten en papieren rompslomp) hoger dan 75 euro. De gevestigde ondernemingen hebben meer naamsbekendheid en het vertrouwen van de consument. Een nieuwe toetreder moet om marktaandeel te verkrijgen een behoorlijke lage prijs hanteren, willen de consumenten de overweging maken om over te stappen. Toegang tot distributiekanalen: Voor nieuwkomers is het noodzakelijk dat ze gebruik kunnen maken van de netwerken willen ze toetreden tot de energiemarkt. De nieuwkomers krijgen toegang tot de netwerken van de geïntegreerde energiebedrijven tegen dezelfde voorwaarden als de leveringsbedrijven die behoren tot de geïntegreerde energiebedrijven. Dat betekent dat het tarief om gebruik te maken van het netwerk voor alle energiebedrijven gelijk is. De nieuwe toetreders zijn daarom in staat om de energie te leveren aan hun klanten tegen gelijke voorwaarden en zijn in staat om op gelijke basis de concurrentie aan te gaan met de geïntegreerde energiebedrijven. Beleid van de overheid: De overheid stimuleert nieuwe toetreding in de hoop dat er meer concurrentie komt op de energiemarkt. Meer concurrentie moet leiden tot grotere keuzevrijheid voor de consument en lagere energieprijzen. Het plan van de overheid is om de energiebedrijven te splitsen en zo tot een meer gelijkwaardige concurrentie te komen. In het volgende hoofdstuk beschrijf ik wat het splitsingsvoorstel precies inhoudt. 7 CPB (2005): Switch on the competition: causes, consequences and policy implications of consumer switching costs. 18

19 3 Het splitsingsvoorstel In dit hoofdstuk wordt het voorstel van toenmalig Minister Brinkhorst (Economische Zaken) en het kabinet besproken, aangaande de splitsing van de Nederlandse energiebedrijven. Allereerst wordt in 3.1 het voorstel van de splitsing van de energiebedrijven beschreven. Vervolgens worden in 3.2 de doelen en redenen besproken en moet duidelijk worden waarom het kabinet wil dat de Nederlandse energiebedrijven zich splitsen. De argumenten die volgens het kabinet pleiten voor een splitsing worden in dit hoofdstuk gepresenteerd en zullen in hoofdstuk 4 in het theoretische model kritisch tegen het voetlicht worden gehouden. 3.1 Het voorstel over splitsing van de energiebedrijven De toenmalige Minister van Economische Zaken Brinkhorst is in 2004 met een plan gekomen om de Nederlandse energiebedrijven te splitsen in twee gedeeltes, namelijk in een netwerkbedrijf en een productie- en leveringsbedrijf. Dit zorgt volgens Brinkhorst voor meer concurrentie binnen de Nederlandse energiemarkt en meer concurrentie zorgt voor lagere prijzen voor de afnemers van energie. Volgens Brinkhorst is er sprake van oneerlijke concurrentie tussen de geïntegreerde energiebedrijven die wel over een netwerk beschikken en de energiebedrijven (nieuwkomers) die geen eigen netwerk tot hun beschikking hebben. De Minister stelt dat geïntegreerde energiebedrijven misbruik maken van hun monopolie bezit op de netwerken en financieringsvoordelen behalen door opbrengsten behaald uit het netwerk te investeren in commerciële activiteiten. Dit wordt kruissubsidiëring genoemd. Bij de splitsing zal er binnen een geïntegreerd energiebedrijf een scheiding plaats vinden tussen het netwerk gedeelte en het commerciële gedeelte van de onderneming. Dit betekent dat na splitsing de energieconsumentenmarkt enerzijds bestaat uit commerciële ondernemingen die elektriciteit en gas leveren en produceren en anderzijds uit netwerkbeheerders die zich bezig houden met het transport en distributie van elektriciteit en gas. Deze netbeheerders zullen daarbij volledig onafhankelijk opereren van de levering, handel en productie. In figuur 3.1 is de huidige structuur van een geïntegreerd energiebedrijf te zien en in figuur 3.2 is de beoogde situatie na splitsing te zien. 19

20 Figuur 3.1: Huidige situatie geïntegreerd energiebedrijf Figuur 3.2: Nieuwe situatie na afsplitsing De splitsing zorgt ervoor dat het netbeheer in een nieuwe holding wordt ondergebracht en een zelfstandige functie krijgt binnen de energieconsumentenmarkt. De netwerkbedrijven moeten publieke ondernemingen blijven. Dat betekent dat de regionale overheden een meerderheid van de aandelen behouden. Het kabinet wil ervan verzekerd zijn dat de investeringen in het netwerk op peil blijven en dat daarmee de kwaliteit van het netwerk wordt gewaarborgd. Bovendien moeten alle energieleveranciers toegang krijgen tot het netwerk tegen dezelfde voorwaarden. De commerciële bedrijven mogen op termijn privatiseren. De regionale overheden mogen na de splitsing hun aandelen die zij bezitten in de commerciële leveringsbedrijven verkopen. In de volgende paragraaf wordt ingegaan op het doel en de redenen van de splitsing van de energiebedrijven. 3.2 Doel en redenen van splitsing Een belangrijke doelstelling die het kabinet stelt, is dat voor afnemers energie betrouwbaar en tegen redelijke prijzen beschikbaar moet zijn. Via de eigendomssplitsing denkt het kabinet deze doelstelling te realiseren. De splitsing zorgt allereerst volgens het kabinet er voor dat de energiebedrijven op gelijke basis met elkaar concurreren, waardoor de concurrentiestrijd heviger wordt en de energieprijzen omlaag zullen gaan. 8 Naar mijn mening is het aannemelijk dat meer concurrentie zorgt voor een prikkel bij de energiebedrijven om kwaliteit te verbeteren en prijzen te verlagen. Om klanten te behouden moet een energiebedrijf bij meer concurrentie zich onderscheiden van zijn concurrenten. Dat kan op twee manieren door zich te onderscheiden in kwaliteit of door een lagere prijssetting. De overheid wil verder de betrouwbaarheid van de 8 Brinkhorst: Visie op de toekomstige structuur van de energiemarkt (2004). 20

21 energievoorziening op peil houden door het netwerk af te scheiden en in handen te laten van de regionale overheden. Zo wordt voorkomen dat buitenlandse energiebedrijven het netwerk in handen krijgen. Het kabinet gaat er namelijk van uit dat buitenlandse energiebedrijven minder goed aandacht zullen besteden aan kwaliteit en onderhoud van de netten. Argumenten die het kabinet hiervoor geeft zijn dat buitenlandse energiebedrijven weinig op hebben met het wel en wee van de Nederlandse consument en dat de buitenlandse energiebedrijven streven naar winstmaximalisatie en daarom via minder onderhoud aan de netten wil komen tot kostenbesparingen. 9 In mijn ogen kloppen deze argumenten niet. Besteden buitenlandse energiebedrijven geen aandacht aan de kwaliteit en onderhoud van de netten dan raken de consumenten ontevreden en zullen ze overstappen naar een andere energieleverancier. Het is dus in het belang van de buitenlandse energiebedrijven om veel aandacht te schenken aan de kwaliteit van de netten om zo de consumenten te behouden en de winst op peil te houden. De doelen die het kabinet formuleert, namelijk lagere energieprijzen en een hoge betrouwbaarheid van het netwerk staan op gespannen voet met elkaar. Het kabinet stelt dat energie op ieder moment van de dag voor iedereen beschikbaar moet zijn. De betrouwbaarheid van de netwerken moet 100% zijn. In de stroom- en gasafname zitten ook vraagpieken en binnen die piekuren moet iedereen ook verzekerd zijn van levering van energie. Er wordt dan veel in capaciteit geïnvesteerd, maar het nadeel is dat buiten de piekuren er veel capaciteit niet wordt gebruikt en dat er dan overcapaciteit is. Overcapaciteit brengt extra kosten met zich mee. Betrouwbare energievoorziening leidt tot overcapaciteit en dat leidt weer tot hogere energieprijzen. Maximale betrouwbaarheid van de energievoorziening zal leiden tot onbetaalbare energieprijzen. Er moet een balans worden gevonden tussen betrouwbaarheid en de prijs van energie. In 2004 zat de gemiddelde Nederlander 24 minuten van het jaar zonder stroom. 10 Vergeleken met andere Europese landen is dat relatief weinig. Wanneer stroomuitval binnen deze marges blijft, hoeft mijns inziens niet extra te worden geïnvesteerd in capaciteit. Dat zorgt weer voor minder overcapaciteit, waardoor de energieprijzen niet verder omhoog zullen gaan. 9 Brinkhorst: aanpak splitsing energiebedrijven (2004). 10 Bron: 21

22 Dit voorstel van het kabinet brengt een aantal aspecten met zich mee die door de splitsing van de energiebedrijven positief of negatief beïnvloed worden. Ik identificeer een negental aspecten die invloed kunnen hebben over de wenselijkheid van een splitsing. Deze aspecten introduceer ik nu kort in tabel 3.3 en hierbij wordt aangegeven of het aspect naar verwachting zal leiden tot een positief, negatief of neutraal effect op het welvaartsniveau. Daarbij wordt aangegeven welk mechanisme naar verwachting zorgt voor dat welvaartseffect.. Aspect na splitsing Ontstaan dubbele marginalisatie bij marktmacht Verdwijning kruissubsidiëring Welvaartseffect hypothese Welvaartseffect daadwerkelijk Mechanisme - Extra winstopslag in bedrijfskolom +/0 Eerlijkere en sterkere concurrentie leidt tot lagere prijzen + Gemakkelijker toezicht leidt tot kostenbesparing Minder toezicht op energiebedrijven Kosten splitsing - Betaling structurele reorganisatiekosten Ontbinding 0/- Schadeclaim betalen bij leaseconstructie ontbinding Afname + Minder mensen nodig na werkgelegenheid afsplitsing leidt tot Grotere kans op buitenlandse overnames Meer aandacht voor innovatie netbeheerder Mogelijkheid tot verkoop aandelen overheden efficiency voordelen 0/- Afname betrouwbaarheid energievoorziening + Concentreren op kerntaak leidt tot meer efficiency + Opbrengst verkoop aandelen Tabel 3.3: Overzicht aspecten splitsing met welvaartseffecten Effect in euro s De negen aspecten worden verder uitvoerig besproken en getoetst in hoofdstuk 4 het theoretische model. Dan wordt duidelijk welk welvaartseffect per aspect zich daadwerkelijk voordoet en aan het einde van hoofdstuk 4 wordt per aspect het effect in euro s ingeschat. Uiteindelijk leidt de optelling van alle effecten tot een positief of negatief totaal welvaartseffect en kan daaruit de conclusie worden getrokken of een splitsing van de energiebedrijven wenselijk of niet wenselijk is. 22

23 4 Het theoretische model Aan de hand van de uitkomsten van het theoretische model kan een antwoord worden gegeven op de vraag of de splitsing van de Nederlandse energiebedrijven leidt tot hogere of lagere eindprijzen en een hoger of lager welvaartsniveau. In het theoretische model zullen een aantal factoren worden besproken die invloed hebben op het prijs- en welvaartsniveau. Deze factoren worden getoetst met behulp van de economische theorie, waardoor uiteindelijk een waardeoordeel over de mogelijke splitsing van de Nederlandse energiebedrijven kan worden gegeven. In paragraaf 4.1 wordt het dubbele marginalisatie probleem besproken en in 4.2 het effect van kruissubsidiëring. Paragraaf 4.3 behandelt de transparantie en regulering van het toezicht op de energiebedrijven en in 4.4 worden de kosten van de splitsing besproken. Vervolgens komt in 4.5 de leaseconstructie die energiebedrijven zijn aangegaan met Amerikaanse beleggers aan bod en in 4.6 de werkgelegenheidseffecten. In 4.7 wordt aangegeven of de vrees voor buitenlandse overnames terecht is en in 4.8 wordt aangegeven op welke manier netbeheerders kunnen innoveren. Vervolgens wordt in 4.9 besproken of aandelen van energiebedrijven een goede investering zijn voor regionale overheden of dat er betere alternatieven zijn. Ten slotte maak ik in 4.10 een berekening wat het effect van splitsing is op de energieprijzen voor de consument. 4.1 Dubbele marginalisatie probleem In dit theoretisch model gebruik ik het model van Motta 11 als uitgangspunt om te zien wat de effecten van een splitsing kunnen zijn. De onderstaande afleidingen zijn derhalve afkomstig van Motta. Wanneer de splitsing van de energiebedrijven doorgaat, komen alle netwerkbedrijven los te staan van de commerciële leveringsbedrijven. Het netwerk levert dan haar diensten aan de commerciële leveringsbedrijven tegen een vaste vergoeding die gelijk is voor alle bedrijven. Er is geen sprake van marktmacht bij het leveringsgedeelte in de eerste situatie. Schematisch kan de structuur na splitsing bij geen marktmacht worden weergegeven zoals te zien is in figuur Massimo Motta (2004): Competition policy p

24 W1 Netwerk(U) W2 Upstream Leverancier(D1) Leverancier(D2) Downstream P1 P2 Consument Figuur 4.1 Structuur na splitsing zonder marktmacht De totale output in deze situatie is Q = 1 w. Deze vraagfunctie is een niet alledaagse en gemakkelijke vraagfunctie, maar het gaat mij er niet om de precieze uitkomst te achter halen, maar om een idee te hebben wat de effecten zullen zijn. De hoeveelheid Q is afhankelijk van de hoogte van het netwerktarief w. De winstfunctie is πu = (w c) (1 w). Het netwerkbedrijf krijgt een vergoeding w van de leveringsbedrijven en heeft zelf kosten c. De winstopslag wordt vervolgens vermenigvuldigd met de vraagfunctie 1-w om de winst te berekenen. In het upstream gedeelte is een netwerkbedrijf actief dat fungeert als een monopolist U dat haar diensten verkoopt aan de twee downstream ondernemingen D1 en D2. Deze leveringsbedrijven hebben geen marktmacht en verkopen een homogeen goed aan de eindgebruikers en concurreren met elkaar via de prijs. De upstream monopolist U doet take-it-or-leave-it aanbiedingen aan de downstream ondernemingen. Deze zijn observeerbaar en niet onderhandelbaar, want de DTe bepaalt de tarieven waartegen de leveranciers gebruik mogen maken van het netwerk. De monopolist U heeft marginale kosten c < 1, waarbij voor het gemak de marginale kosten kleiner worden gesteld dan 1. De enige kosten van de leverancier zijn het betalen van het netwerktarief w voor het verkrijgen van toegang tot het netwerk. De leveranciers concurreren met elkaar op de prijs. Leverancier 1 betaalt w1 aan monopolist U en leverancier 2 betaalt w2 aan monopolist U. Omdat er geen marktmacht is bij de leveranciers zal het tarief dat D1 en D2 moeten betalen aan het netwerkbedrijf U precies gelijk zijn, oftewel w1 = w2. Dat betekent dat de marktprijs die gevraagd zal worden aan de consument gelijk is aan p1 = p2 = w. Leveranciers 1 en 2 verkopen hun product voor dezelfde prijs, want als bijvoorbeeld leverancier 1 een lagere prijs zal vragen dan krijgt leverancier 1 alle consumenten als klant en zal leverancier 2 niets 24

25 verkopen. Vandaar dat beide ondernemingen een gelijke prijs zullen vragen. De totale output in deze situatie zal zijn Q = 1 w. De upstream monopolist U zal w zo kiezen dat het zijn totale winst maximaliseert, oftewel πu = (w c) (1 w). In het evenwicht is w = (1 + c)/2 en omdat w = p resulteert dat in de marktprijs p = (1 + c)/2. De totale winst voor U wordt nu πu (1 + c)/2 c) (1 (1 + c)/2 resulterend in πu = (1 c)²/4. In de huidige situatie op de energiemarkt zijn er echter energiebedrijven actief die de beschikking hebben over zowel een netwerk- als een leveringsgedeelte. De energiebedrijven zonder eigen netwerk mogen dan gebruik maken van het netwerk van de geïntegreerde energiebedrijven. Veronderstel dat er geen marktmacht aanwezig is bij de leveringsbedrijven. Schematisch kan dit als volgt worden weergegeven: Netwerk(U) W2 C1 Upstream Leverancier(D1) Leverancier(D2) C2 Downstream P1 P2 Consument Figuur 4.2 structuur voor splitsing zonder marktmacht Het netwerkbedrijf U vormt nu samen met leverancier D1 een gezamenlijke onderneming. De upstream onderneming U kan er nu voor kiezen om aan D1 dezelfde prijs w1 te vragen, zoals na splitsing gebeurt of alleen de kosten door te berekenen, zodat de prijs gelijk is aan w = c. In dat geval zal D1 de prijs kiezen p = (1 + c)/2 dat maximaliseert de winst π = (p c) (1 p). Dit leidt tot πi (1 + c)/2 c) (1 (1 + c)/2 = (1 c)²/4. Uit de uitkomst blijkt dat de totale winst van de geïntegreerde onderneming en de eindprijzen onveranderd zijn. Bij een situatie waarbij de leveranciers geen marktmacht hebben is er dus geen verschil tussen de situatie voor en na splitsing. De winst voor de energiebedrijven en de eindgebruikerprijzen voor de consument is in beide situaties gelijk aan elkaar. De vraag is echter of de leveringsbedrijven inderdaad geen marktmacht hebben, daarom ga ik er nu van uit aan de hand van het model van Motta 12 dat de leveranciers wel enige marktmacht hebben. Allereerst bekijk ik de situatie na splitsing met enige vorm van marktmacht bij het leveringsgedeelte.. 12 Massimo Motta (2004): Competition policy p