Gelijk hebben, gelijk krijgen

Transcriptie

1 Deel 1 Mondelinge communicatie Gelijk hebben, gelijk krijgen Drogredenen belemmeren het debat Drs. Erik van der Spek* Inleiding Het is voldoende om er een statistisch zakboekje op na te slaan om te constateren dat investeringen in verkeersveiligheid zinloos zijn. De cijfers tonen aan dat er een eenvoudige relatie bestaat tussen het aantal ongelukken en het aantal auto s per inwoner. Wanneer men dus het aantal ongelukken wil terugdringen, zal men het aantal auto s moeten verminderen. * Drs. Erik van der Spek is medeoprichter en -eigenaar van Hendrikx Van der Spek, Bureau voor bedrijfscommunicatie te Hilversum. Hij is hoofdredacteur van Management & Communicatie. Deze passage, afkomstig uit een artikel over verkeersbeleid, lijkt op het eerste gezicht niet onredelijk. Bij nadere analyse valt echter op dat de schrijver ervan wel erg gemakkelijk omgaat met de statistieken. Hij constateert een cijfermatig verband tussen twee verschijnselen (het aantal auto s per inwoner en het aantal ongelukken), maar vergeet te vermelden dat een cijfermatig verband nog geen causaal verband is. Deze redeneerfout wordt wel vaker gemaakt. Een bekend voorbeeld is het in de jaren zestig geconstateerde verband tussen de stijging van het aantal tv-toestellen en de toename van gevallen van kanker. De conclusie Tv-kijken veroorzaakt kanker was toen snel getrokken. Deze voorbeelden illustreren de werking van drogredenen. De term drogreden is een verzamelnaam voor een groep nogal uiteenlopende redeneervormen en -trucs, die allemaal op de één of andere manier onaanvaardbaar zijn. Ze komen vaker voor in discussies dan in geschreven teksten, vooral wanneer het debat verhit raakt. In geschreven teksten, waarbij de lezer de tijd heeft de argumentatie te analyseren, loopt degene die een drogreden naar voren brengt eerder de kans betrapt te worden. De betrouwbaarheid van de schrijver kan dan in twijfel getrokken worden. Voor iedereen die te maken heeft met argumentatie, in gesproken of geschreven taal, is het zinvol om zich enigszins te verdiepen in drogredenen en hun effecten. Daar zijn twee goede redenen voor. In de eerste plaats is het goed om drogredenen te kunnen herkennen. Niet alleen kunt u ze dan zelf vermijden, maar u ziet ook eerder wanneer de Dossier 2, december

2 Gelijk hebben, gelijk krijgen tegenstander in een discussie oneigenlijke argumenten naar voren brengt. In de tweede plaats kunt u als deelnemer in een debat veel sneller en adequater reageren als u bij een drogreden van een gesprekspartner direct de vinger op de zere plek kunt leggen. Drogreden of drogredenering? Drogreden is de benaming voor een aantal veel voorkomende, ondeugdelijke redeneervormen. De term drogredenering wordt soms ook gebruikt, maar is een onjuiste samentrekking van drogreden en redenering. U zult dit woord niet in het woordenboek aantreffen. Hieronder bespreken we een aantal veel voorkomende drogredenen. Bij elke drogreden laten we zien welke denkfout eraan ten grondslag ligt en hoe u erop kunt reageren. Vervolgens kunt u uw eigen kennis toetsen aan de hand van een aantal fragmenten uit de dagelijkse discussiepraktijk. Deze bijdrage wordt afgerond met een aantal richtlijnen. Drogredenen in soorten en maten Drogredenen worden al lange tijd bestudeerd. Aristoteles komt de eer toe de eerste algemene indeling gemaakt te hebben, maar dat is voor zijn opvolgers geen reden geweest om het daarbij te laten. Er is dan ook ruime keuze aan omschrijvingen en indelingen van de vele verschillende soorten drogredenen. We moeten ons daarom beperken tot een aantal veel voorkomende drogredenen. Voor het gemak verdelen we ze in vier groepen. 1. Persoon of zaak? 2. Verschuiven van de bewijslast. 3. Generalisaties. 4. Manipuleren met taal. Persoon of zaak? In een zakelijke discussie gaat het om een inhoudelijk of feitelijk meningsverschil. De status van de persoon die een argument naar voren brengt of aanvalt, doet daarbij niet ter zake. Toch wordt in de discussie vaak de aandacht gericht op de personen die de uitspraken naar voren brengen. Twee drogredenen bespreken we in dit verband: het autoriteitsargument en de persoonlijke aanval (argumentum ad hominem). Autoriteitsargument Bij het autoriteitsargument wordt de juistheid van een bepaald standpunt verdedigd door te wijzen op het gezag, de betrouwbaarheid of deskundigheid van de persoon of instantie die dit standpunt naar voren heeft gebracht (voorbeeld 1). 6 Management & Communicatie

3 Voorbeeld 1 De Jehovagetuigen voorspellen dat in 2002 de wereld vergaat, dus we hebben nog maar een paar jaar te leven. Deze redenering heeft de vorm: X vindt Y, dus Y is het geval. De redenering valt of staat met het gewicht dat aan de mening van X wordt toegekend. Als u de Jehova s niet zo deskundig of betrouwbaar vindt, zult u niet overtuigd raken door een beroep op hun autoriteit. Anders ligt het bij varianten als alle geleerden zijn het erover eens dat, de feiten tonen aan, in Van Dale staat, of bij de huidige stand van de wetenschap kunnen we ervan uitgaan dat (voorbeeld 2). Voorbeeld 2 Alle deskundigen zijn het erover eens dat hogere lonen de inflatie in de hand werken, dus met hun verzoek om 2% loonsverhoging snijden de bonden in hun eigen vlees. Is een autoriteitsargument verwerpelijk? Niet altijd; we missen vaak de gelegenheid of de deskundigheid om uitspraak persoonlijk te verifiëren. In feite berust ons volledige onderwijs op autoriteit; wij nemen veel uitspraken voor waar aan op het gezag van onze leraren, die zelf ook veelal niet in staat zijn om de juistheid ervan te toetsen. Kennisoverdracht berust op een keten van deskundigheid. Uiteraard gaan we ervan uit dat er ergens in die keten wel iemand in staat is om de juistheid van een bepaalde uitspraak te verifiëren, maar we hoeven dat niet zelf te doen. Met andere woorden: wanneer een bepaalde stand van zaken in een schoolboek of encyclopedie staat beschreven, is het doorgaans niet zinvol de deskundigheid van de schrijver ter discussie te stelen. Wel verdient het aanbeveling om bij een autoriteitsargument de volgende kritische vragen te stellen. Is de genoemde autoriteit ook een autoriteit op het onderwerp dat nu ter discussie staat? Betreft de discussie een onderwerp waarover de autoriteiten het eens zijn? Is er geen rechtstreekse verdediging of weerlegging mogelijk? Dossier 2, december

4 Gelijk hebben, gelijk krijgen Persoonlijke aanval Bij de persoonlijke aanval (argumentum ad hominem) diskwalificeert men de spreker (zijn belang, zijn deskundigheid, zijn relaties) om zijn argumenten te ontkrachten. Twee varianten van deze drogreden komen veel voor. In de eerste variant wordt gewezen op de belangen van de discussiepartner (voorbeeld 3). Voorbeeld 3 De heer Bartels is werkzaam bij Zeverding BV, een onderneming die een groot voordeel zou hebben bij een wijziging van het bestemmingsplan. Het lijkt mij daarom verstandig zijn argumenten met een korreltje zout te nemen. Een discussie of een meningsverschil heeft natuurlijk heel vaak een belangentegenstelling als basis. Maar wanneer we elke belangentegenstelling aangrijpen om de argumenten van onze gesprekspartner verdacht te maken, wordt een uitwisseling van gedachten wel heel moeilijk. De belangen die iemand bij een bepaalde uitkomst heeft, kunnen natuurlijk aanleiding zijn om zijn argumenten extra kritisch te bekijken. Maar het feit dat iemand belangen heeft, betekent uiteraard niet dat diens uitspraken onwaar zijn. De persoonlijke aanval wordt meestal dan ook als uitvlucht gebruikt om niet op de inhoud van een bepaalde bijdrage te hoeven ingaan. In de tweede variant wordt gewezen op een inconsistentie in het gedrag of de opvattingen van de discussiepartner (voorbeeld 4). Voorbeeld 4 Je bent tegen misbruik van de uitkeringen, maar zelf ontduik je de belasting. We zien graag dat er een zekere samenhang is in het gedrag en de uitspraken van een persoon, maar in een zakelijke uitwisseling van argumenten is deze samenhang niet wezenlijk van belang. Waar het om gaat is, dat iemand zijn of haar argumenten afdoende kan onderbouwen. 8 Management & Communicatie

5 Verschuiven van de bewijslast Wie een standpunt naar voren brengt, draagt in principe de bewijslast voor dat standpunt. Met bewijslast bedoelen we de verplichting argumenten aan te dragen. Dat kan op twee manieren misgaan. De resulterende drogredenen zijn de zogenoemde domheidsdrogreden (argumentum ad ignorantiam) en de cirkelredenering. Een hele simpele manier om onder de bewijslast uit te komen, is deze gewoon maar door te schuiven naar de tegenstander. Dan ontstaan redeneringen als in voorbeeld 5. Domheidsdrogreden Voorbeeld 5 God heeft de wereld geschapen, want de wetenschap heeft nog nooit kunnen aantonen dat leven ook op een andere manier kan ontstaan. Deze drogreden heeft de structuur: Uitspraak X is waar, want het tegendeel is niet bewezen. In de rechtspraak heeft de gedachte die aan deze drogreden ten grondslag ligt, enige geldigheid: een verdachte wordt als onschuldig beschouwd zo lang zijn schuld niet is bewezen. In gewone discussies is het echter redelijker om de kwestie als onbeslist te beschouwen wanneer geen van beide partijen zijn standpunt afdoende kan verdedigen. De Amsterdamse hoogleraar Tekstwetenschap Teun van Dijk kwam in 1990 in het nieuws toen hij op grond van tekstwetenschappelijk onderzoek tot de conclusie kwam dat het boek De ondergang van Nederland geschreven door een auteur onder pseudoniem, in feite van de hand van Gerrit Komrij was. Zelfs nadat de feitelijke auteur zich bekend had gemaakt, bleef Van Dijk vasthouden aan zijn gelijk (voorbeeld 6). Voorbeeld 6 Ik kan me vergist hebben, maar ik ben er nog steeds voor 95 procent zeker van dat Komrij het bewuste boek heeft geschreven. Ik heb nog geen enkel plausibel argument gehoord waaruit onomstotelijk blijkt dat Komrij niet de auteur is. (Van Eemeren & Grootendorst, 1994, p. 33). Dossier 2, december

6 Gelijk hebben, gelijk krijgen Cirkelredenering Ook bij de cirkelredenering wordt niet aan de bewijsverplichting voldaan. In feite vormt het bewijs, de argumentatie, in zo n geval slechts een herhaling of een parafrase van het oorspronkelijke standpunt (voorbeeld 7). Voorbeeld 7 Deze fiets is van mij, want ik ben de rechtmatige eigenaar. Als u nog niet overtuigd was door het standpunt Deze fiets is van mij, bent u dat zeker ook niet door het aangevoerde argument. Van iemand die argumenteert, verwachten we dat hij zijn standpunt (het nieuwe, betwistbare) verdedigt met een argument dat aannemelijker (bekender, minder betwistbaar) dan dat standpunt is. Cirkelredeneringen zijn niet altijd even herkenbaar als in voorbeeld 7. Als de formulering van het argument sterk afwijkt van de formulering van het standpunt, is het soms moeilijk om te zien of er sprake is van een cirkelredenering (voorbeeld 8). Voorbeeld 8 Dit jaar krijgen we een hogere inflatie dan vorig jaar, want zowel de prijzen als de lonen zijn sterker gestegen. In dit geval is er eerder sprake van uitleg van het begrip inflatie het geld wordt minder waard door stijging van prijzen en lonen dan van argumentatie waarin nieuwe informatie wordt aangedragen. Stroman Bij het bepalen van de bewijslast is het belangrijk dat er geen meningsverschil is over de reikwijdte van het standpunt. Wanneer iemand zijn tegenstander een extremer standpunt toeschrijft dan op grond van diens uitspraken te verdedigen valt, ontstaat de drogreden van de stroman (voorbeeld 9). 10 Management & Communicatie

7 Voorbeeld 9 Uit de nota van collega Hendrikx blijkt dat deze een ruim gezinsherenigingsbeleid voorstaat. Wij van Dorpsbelangen vinden dat onverantwoord. We moeten in onze gemeente nu al met een groeiende gemeenschap een beroep op schaarse middelen doen, bijvoorbeeld op het gebied van de volkshuisvesting. Als we dan ook nog grote groepen buitenlanders hierheen halen, is het einde helemaal zoek. Collega Hendrikx heeft uiteraard nooit gezegd grote groepen buitenlanders naar zijn dorp te willen halen, dus hij zal de verdediging van zo n extreem standpunt niet op zich willen nemen. Generalisaties Als we argumenteren, maken we vaak gebruik van verbanden zoals we die in de werkelijkheid waarnemen. Daarbij liggen er enkele gevaren op de loer. Een daarvan is de overhaaste generalisatie (voorbeeld 10). Overhaaste generalisatie Voorbeeld 10 Wij zijn de overtuiging toegedaan dat Netscape Navigator een ondeugdelijke browser is. Onze systeembeheerder heeft er slechte ervaringen mee. Onze kennis berust voor een groot deel op waarneming, en op grond van herhaalde waarneming kunnen regels opgesteld worden. Wanneer we een algemene uitspraak doen, moet deze gebaseerd zijn op een voldoende aantal waarnemingen. De slechte ervaringen van één persoon vormen een wankele basis. Dat geldt voor het volgende geval (voorbeeld 11). Dossier 2, december

8 Gelijk hebben, gelijk krijgen Voorbeeld 11 Een bewindsman die afkomstig is van de universiteit kan zich in de landspolitiek maar zelden handhaven. De heer In t Veld heeft het bewijs voor deze stelling geleverd. Het is natuurlijk niet in het algemeen te zeggen hoe vaak een verschijnsel zich moet voordoen voordat we van een regel kunnen spreken. Bij generalisaties is er dan ook eerder sprake van een glijdende schaal dan van een goed-fout tegenstelling. Post hoc ergo propter hoc Een andere redeneerfout die te maken heeft met de manier waarop we verbanden in de werkelijkheid waarnemen, is de drogreden die de prachtige naam post hoc ergo propter hoc heeft. Letterlijk betekent dit: erna, dus erdoor. De drogreden komt erop neer dat men een volgtijdelijk verband verwart met een oorzakelijk verband (voorbeeld 12). Voorbeeld 12 Geweld op televisie is een belangrijke oorzaak van de toename van geweld in de samenleving. Sinds begin jaren tachtig is expliciet geweld een standaardonderdeel van vrijwel elke politiefilm, actiefilm en thriller. Het is geen toeval dat sinds die tijd het aantal moorden en berovingen explosief is toegenomen. In dit geval wordt geconstateerd dat twee verschijnselen in de tijd parallel lopen, en vervolgens legt de auteur een causaal verband tussen beide. Dat lijkt op z n minst enigszins voorbarig. Weliswaar impliceert een oorzaak-gevolgrelatie een temporele relatie (de oorzaak moet aan het gevolg voorafgaan), maar het omgekeerde is niet het geval. Het is bijvoorbeeld heel goed mogelijk dat beide verschijnselen een gezamenlijke, derde oorzaak hebben (bijvoorbeeld een verandering op het gebied van normen en waarden, of de gemakkelijke verkrijgbaarheid van wapens). De drogreden post hoc ergo propter hoc duikt vaak op als er statistieken in het spel zijn. Vergelijk de volgende redenering (voorbeeld 13). 12 Management & Communicatie

9 Voorbeeld 13 Tussen 1995 en 1999 is het aantal internetaansluitingen vertienvoudigd. In dezelfde periode is het aantal gevallen van RSI met 42% toegenomen. De conclusie ligt voor de hand: Internet is een groot gevaar voor onze gezondheid. Manipuleren met taal Een eerste eis bij het argumenteren is, dat de voor- en tegenstanders hun argumenten helder en eenduidig verwoorden. Als dat niet gebeurt, bestaat er kans op begripsverwarring. Wanneer iemand opzettelijk gebruik maakt van die begripsverwarring, begaat hij een ambiguïteitsdrogreden. Hij buit dan het gegeven uit dat een bepaald begrip (of een zin) op meer manieren begrepen kan worden. Ambiguïteitsdrogreden Een mooi voorbeeld van zo n ambiguïteitsdrogreden is afkomstig uit een debat tussen Kruisinga en Van Dam (voorbeeld 14). Voorbeeld 14 Van Dam: Past uw standpunt over de kruisraketten eigenlijk wel in het CDA? Kruisinga: Jazeker, mijn standpunt past in het CDA, de CHU past in het CDA, dus mijn standpunt past in het CDA. Van Dam: Zo weet ik er nog wel een: ik pas in mijn jas, mijn jas past in mijn tas, dus ik pas in mijn tas! (Van Eemeren & Grootendorst, 1994, p. 97) Van Dam maakt hier gebruik van meerdere betekenissen van passen in. Kruisinga gebruikt passen in de betekenis van in overeenstemming zijn met (de beginselen van). Van Dam gebruikt passen in eerst in de betekenis van `de juiste maat hebben, en vervolgens in die van opgeborgen kunnen worden in. Hoewel voorbeeld 14 eerder als grappig intermezzo dan als serieuze argumentatie bedoeld zal zijn, kan ambiguïteit wel degelijk een rol spelen in een discussie. Vaak is het niet zo gemakkelijk om de zwakke plek aan te wijzen, zoals in voorbeeld 15 (van een bekende religieuze omroep). Dossier 2, december

10 Gelijk hebben, gelijk krijgen Test uw kennis in de praktijk Hieronder ziet u een aantal tekstfragmenten uit de dagelijkse praktijk. De drogredenen die in het voorgaande zijn besproken, komen hierin terug. Herkent u ze? De antwoorden staan aan het einde van deze bijdrage. 1. Integratie van asielzoekers is onbegonnen werk, want door hun afwijkende culturele gewoonten passen ze niet in ons land. 2. Zij die de status-quo willen veranderen, moeten het bewijs leveren dat die verandering er een ten goed is. (R. Fenigsen, Euthanasie: een weldaad?) 3. Dat aan Tessa de Loo de Anton Wachterprijs is toegekend, is prachtig. Maar ik geloof dat het aanzien van deze prijs enigszins geleden heeft, daar zowel de schrijfster als twee van de vier juryleden sterke banden met dezelfde uitgeverij, de Arbeiderspers, hebben. 4. Het toestaan van abortus is onmenselijk, want het beëindigen van ieder menselijk leven is ongeoorloofd. 5. De heer Vermeerschen heeft de instroom van buitenlandse werknemers geschetst. Laat me in dit verband een vergelijking maken. Bij Lobith stroomt de Rijn ons land binnen. Daar profiteren we van, omdat de rivier op de juiste wijze door ons land wordt geleid, en omdat het water uiteindelijk ons land weer kan verlaten. Als het water te hoog staat, moeten we de dijken eveneens verhogen. Op dezelfde manier kunnen we richtlijnen stellen voor de repatriëring van buitenlandse werknemers, en kunnen we een dam opwerpen bij een te grote instroom. 6. Professor Veldhoen (Wetenschap en Samenleving, oktober 1986) verdedigt dat criminaliteit maar zeer gedeeltelijk door sociale omstandigheden wordt beïnvloed. Het lijkt dan ook zinvol om de bestrijdingsprogramma s tegen vandalisme niet te beperken tot de zgn. arme wijken. 7. Het failliet van de politiek is een vrijbrief voor verspilling en gaat aan het failliet van de overheid vooraf. 14 Management & Communicatie

11 Voorbeeld 15 Iedereen heeft een god. Iedereen aanbidt iets. Als het niet de God van het christendom is, is het wel zijn land, zijn familie, zijn vrouw of zelfs zijn auto. Hier is gebruikgemaakt van de dubbelzinnigheid van het woord aanbidden. In een religieuze context heeft dat woord een andere invulling dan wanneer het gaat om de aanbidding van bijvoorbeeld een vrouw. Een gebruinde zonaanbidder hoeft geen dagelijkse rituelen uit te voeren om zijn naam waar te maken. Omgaan met drogredenen Bij drogredenen gaat het om drie dingen: U wilt zelf vermijden dat u van een drogreden wordt beschuldigd. Daarom is het zinvol een aantal discussieregels in acht te nemen. U wilt een drogreden herkennen als een tegenstander er een maakt, in woord of in geschrift. Daarvoor moet u alert zijn op een aantal veel voorkomende missers en uitglijders. U wilt een passende reactie klaarhebben als er een drogreden wordt gebruikt. Tips Hieronder vindt u een reeks tips en richtlijnen voor het vermijden van en het omgaan met drogredenen. Iedereen die een standpunt naar voren brengt mondeling of schriftelijk heeft de verplichting dat standpunt desgevraagd te verdedigen. Wie een standpunt niet afdoende kan verdedigen, moet dat standpunt intrekken. Dat betekent uiteraard niet dat het tegengestelde standpunt in zo n geval juist is. Let er bij elk meningsverschil op, dat duidelijkheid bestaat over de precieze inhoud van het meningsverschil. Zorg ervoor dat de discussie niet te breed of te algemeen wordt. Het komt veel voor dat twee partijen langdurige discussiëren over een standpunt dat ze geen van beide voor hun rekening willen nemen. Uitspraken die van een gezaghebbende bron afkomstig zijn, kunnen in principe als argument in een discussie gebruikt worden. Als de discussie zich echter toespitst op de juistheid van die uitspraken, is het zinvol ze aan een nadere Dossier 2, december

12 Gelijk hebben, gelijk krijgen analyse te onderwerpen. Dat kan zowel door de bron aan een nadere analyse te onderwerpen als door de argumenten zelf nader te onderbouwen (met andere argumenten). Zorg ervoor dat de argumenten die u aandraagt een duidelijk toevoeging zijn ten opzichte van het standpunt. Idealiter voegt een argument nieuwe informatie toe (ten opzichte van het standpunt) en is het argument aannemelijker dan het standpunt. Houd de discussie zakelijk en ga niet in op persoonlijke argumenten of aantijgingen. Laat persoonlijke belangen buiten de discussie, tenzij die belangen zelf het onderwerp van discussie vormen. Ga bij algemene uitspraken (generalisaties) na of deze op een voldoende aantal argumenten, gevallen of waarnemingen zijn gebaseerd. Een selectie die als basis voor een uitspraak dient, moet voldoende representatief zijn. Laat u niet misleiden door oppervlakkige statistische overeenkomsten. Statistieken zeggen weinig over oorzaak en gevolg. Antwoorden van blz Hier is sprake van een wat ingewikkelde cirkelredenering. Juist doordat asielzoekers andere culturele gewoonten hebben, is integratie aan de orde. 2. Verschuiven van de bewijslast: met hetzelfde recht kun je argumenten vragen van degenen die de status-quo willen handhaven. 3. Op de man spelen: de belangen van twee juryleden worden hier (indirect) gebruikt om de juistheid van de toekenning in twijfel te trekken. 4. Verschuiven van de bewijslast: bij de discussie over abortus gaat het er nu juist om in welke mate en onder welke omstandigheden het beëindigen van (bepaalde vormen van) leven geoorloofd is. 5. Ambiguïteitsdrogreden: de gehele argumentatie in deze passage is gebaseerd op een analogie, die geïnspireerd is door het woord instroom. Het behoeft geen betoog dat de instroom van water letterlijk bedoeld is, terwijl de instroom van buitenlandse werknemers een metafoor is. 6. Autoriteitsdrogreden: de onderbouwing valt of staat met de waarde die aan het oordeel van Professor Veldhoen kan worden toegekend. 7. Ambiguïteitsdrogreden: de letterlijke betekenis van failliet (niet meer aan de financiële verplichtingen kunnen voldoen) en de figuurlijke (mislukking) zitten elkaar in de weg. 16 Management & Communicatie