SCHETS VAN HET BELGISCHE ARBEIDSRECHT

Transcriptie

1 SCHETS VAN HET BELGISCHE ARBEIDSRECHT Tweede editie Daniël Cuypers m.m.v. Petra Foubert Antwerpen Cambridge

2 Schets van het Belgische arbeidsrecht. Tweede editie Daniël Cuypers m.m.v. Petra Foubert 2011 Antwerpen Cambridge Coverfoto: Pedro Castellano ISBN D/2011/7849/89 NUR 825 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.

3 VOORWOORD OPZET Sinds 1993 heb ik het voorrecht om arbeidsrecht te doceren aan de faculteit TEW in Antwerpen. Waarom een aparte syllabus? Er zijn weliswaar verschillende goede handboeken op de markt beschikbaar. Niettemin vormen de economiestudenten een aparte categorie. Enerzijds zijn zij geen gevormde juristen, zodat een strak juridisch handboek met impliciete voorkennis niet aangewezen is. Anderzijds hebben economiestudenten toch ook enige juridische voorkennis en leggen zij een bijzondere belangstelling voor de maatschappelijke en economische implicaties van het recht aan de dag. Economiestudenten hebben dus recht op een boek op hun maat. Verwacht u niet aan een exhaustieve uiteenzetting van het arbeidsrecht. Dit boek is, zoals de titel stelt, slechts een inleiding die vooral beoogt jonge economen inzicht bij te brengen in de voornaamste leerstukken van het arbeidsrecht. Er dringt zich dus een strenge selectie op. Ik wil dan ook geen echt overzicht bieden, maar eerder een kennismaking met de meest interessante aspecten van de rechtstak. In de keuze van de capita selecta heb ik mij in grote mate laten leiden door de interesse van studenten. Zo heb ik hun uitgesproken mening gevolgd dat een historische inleiding geschrapt diende te worden. Ook het deel collectief arbeidsrecht werd zeer beperkt gehouden. Hun uitgesproken waardering voor de problematiek van de arbeidscontracten maakt dat dit ook de hoofdbrok vormt van deze syllabus. Deze keuze is ook logisch omdat ze voortbouwt op een flinke inleiding tot het contractenrecht die de jonge economen al achter de rug hebben. Deze syllabus is trouwens bedoeld als spiegelbeeld van een introductie tot het Human Resources Management in een andere cursus. Verder appreciëren zij herhaalde links met de sociale actualiteit, economische cijfers en kritische standpunten die tot discussie uitnodigen. Die vindt u dan ook terug in de tekst. Uiteraard zijn de gekozen capita ten dele ook te wijten aan mijn eigen wetenschappelijk onderzoek. Dient universitair onderwijs niet essentieel gedragen te worden door wetenschappelijk onderzoek? v

4 Voorwoord Ik heb niet willen schrijven voor een juridisch publiek, maar wel voor een publiek dat graag een kwaliteitskrant leest. Toegegeven moet worden dat sommige standpunten soms grove veralgemeningen zijn, maar allicht zal de aandachtige lezer merken dat er steeds marge blijft voor nuancering. Die moet men echter in uitgebreide werken of in de verwijzingen in de voetnoten zoeken. Dit is meteen ook de reden waarom ik niet ben afgeweken van de juridische wetenschappelijke methode die groot belang hecht aan de uitgebreide bronvermelding. Het arbeidsrecht wordt immers gedragen door een levendige en boeiende rechtspraktijk. De rechtspraak heeft het Belgische arbeidsrecht mee vormgegeven. Daarom vindt de lezer in dit werk ook zeer vele voetnoten, die meer genuanceerde uitleg bevatten. Hopelijk vindt deze lezer ook via een methodologisch hoofdstukje effectief toegang tot de juridische bibliotheek. Al wat ik met deze syllabus beoog, is dat mijn studenten inzien wat een arbeidsovereenkomst betekent en dat zij voortaan deze overeenkomst kunnen zien als een van de meest vitale juridische constructies van alledag. Het is ook een van de hoekstenen van het economische en sociale bestel van dit land. Het verenigt de micro- en de macro-economie in één juridische constructie. Geen wonder dat deze overeenkomst steeds blijft fascineren en evolueren. LEERDOELEN De studie van dit opleidingsonderdeel leidt tot de ontwikkeling van de volgende competenties: kennis van de belangrijkste juridische spelregels en het institutionele kader voor HRM; inzicht in de basisregels van tewerkstelling en in de juridische instrumenten voor een flexibel personeelsbeleid met begrip voor de beperkingen in een sterk gereglementeerde Belgische arbeidsmarkt in de Europese context; inzicht in de basisregels van het Belgische arbeidsrecht en de basisregels van het Europees sociaal recht; inzicht in de werking van het sociaal overleg; inzicht in de voornaamste knelpunten inzake arbeidscontracten (aanwerving, tewerkstelling, ontslag) met het oog op doorverwijzing naar specialisten; inzicht in de basisbeginselen van de Belgische sociale zekerheid inzake bijdragebetaling; basisvaardigheid in het oplossen van concrete praktische problemen in het arbeidsrecht. Antwerpen, 1 december 2008 vi

5 Voorwoord NIEUWE DRUK 2011 Na de talrijke positieve reacties werd een tweede druk gevraagd van deze schets. Docenten vroegen uitdrukkelijk en met klem om niet te veel inhoudelijk te veranderen aan de eerste uitgave en vooral om niet te veel tekst toe te voegen. De nieuwe, tweede druk uit 2011 is daarom uitsluitend een actualisering. Er is de laatste drie jaar meer veranderd dan men denkt. Belangrijke evoluties betreffen o.a. de IPA-Wet en het Sociaal Strafwetboek van Maar ook op vlak van de representativiteit van de vakorganisaties en inzake het stakingsrecht zijn er meldenswaardige recente ontwikkelingen. Het verzoek van sommigen om wat meer de nadruk te leggen op het collectief arbeidsrecht, dat toch ook een belangrijke rol speelt in het dagelijkse ondernemingsleven, kon daarom helaas niet opgevolgd worden. Verder mocht ik hierbij bijzondere medewerking ontvangen van collega prof. dr. Petra Foubert van de Universiteit Hasselt, waarvoor dank. Verder excuses voor het wat laattijdige karakter van de bijwerking, mede te wijten aan de IPA-Wet, die pas op 28 april 2011 in het Staatsblad verscheen. Meteen de datum waarop wij de documentatie van dit boek afsluiten. Omdat deze IPA-Wet twee systemen naast elkaar laat bestaan, is dit boekje weer iets dikker en het arbeidsrecht weer iets complexer geworden, maar we hebben ons best gedaan om bondig te blijven! We gaan dan ook niet in op de talrijke vragen die deze wet oproept. U zal daarover ongetwijfeld nog veel lezen en de rechtspraak zal er weer een behoorlijke kluif aan hebben, maar dat is niet het opzet van deze schets. Studenten hebben immers recht op korte, begrijpelijke en betaalbare studieboeken. Antwerpen-Hasselt, 1 mei 2011 vii

6 INHOUD Voorwoord v Afkortingen xix DEEL I. INLEIDING Hoofdstuk 1. Wat is sociaal recht? Een eigen rechtstak? Drie statuten Onderscheid en samenhang tussen arbeidsrecht en sociale zekerheid Eigenheid van beide rechtstakken Samenhang tussen beide rechtstakken Zelfstandige arbeid De ambtenaren Publiekrechtelijk statuut Contractuelen Vastheid van betrekking Copernicus Cijfergegevens over de arbeidsmarkt in België Hoofdstuk 2. De handhaving van het sociaal recht Moeilijke handhaving De arbeidsgerechten De arbeidsauditoraten De arbeidsinspectie Het sociaal strafrecht Informatisering en internationalisering ix

7 Inhoud Hoofdstuk 3. De bronnen van het sociaal recht Klassieke nationale bronnen Eigen rechtsvorming De eigen hiërarchie in de wet van Complexe hiërarchie na De internationale arbeidsorganisatie De Europese Unie Andere internationale bronnen Hoofdstuk 4. Het taalgebruik in arbeidsverhoudingen Het taaldecreet van Wat regelt het decreet? DEEL II. DE AANWERVING EN HET SLUITEN VAN DE ARBEIDSOVEREENKOMST Hoofdstuk 1. Enkele voorafgaande beschouwingen Hoofdstuk 2. Regels bij de aanwerving De precontractuele fase Reglementering werkaanbod Gelijkheid man-vrouw De wet van 10 mei Handhaving Cao nr Kosten van de sollicitatie Gedragsregels Sancties op precontractuele fouten De Antidiscriminatiewet Hoofdstuk 3. Tewerkstelling van buitenlandse arbeidskrachten Een fundamenteel onderscheid Werknemers uit niet-eer-landen De vereiste documenten x

8 Inhoud 2.2. Wanneer kan men een arbeidskaart krijgen? EER-werknemers Een Europees sociaal grondrecht Staatsbelang Tijdelijke tewerkstelling Sociale dumping of arbeidsmarktbescherming? Toepassing van buitenlands arbeidsrecht Detacheringsrichtlijn en detacheringswet Hoofdstuk 4. De arbeidsovereenkomst De bekwaamheid Bewijsregels Wat is ondergeschikt verband? Definitie De kwalificatie Wettelijke vermoedens Betwistingen in de praktijk De schijnzelfstandigen en schijnwerknemers De Arbeidsrelatieswet Fiscale inkomsten en sociale bijdragen Vergelijking van de socialezekerheidsbijdragen zelfstandigen-bedienden Sociale bijdragen zelfstandigen Sociale bijdragen bedienden Hoofdstuk 5. Soorten arbeidsovereenkomsten volgens de aard van het werk Het onderscheid tussen werklieden en bedienden Het belang van het onderscheid Praktische moeilijkheden en kritiek op het onderscheid De arbeidsovereenkomst voor handels vertegen woordigers Definitie Cliënteel opsporen en bezoeken Onderhandelen en sluiten van overeenkomsten over zaken Voor rekening en in naam van Onder het gezag van Toepasselijke wetgeving De arbeidsovereenkomst voor uitzendarbeid Andere bijzondere overeenkomsten xi

9 Inhoud Hoofdstuk 6. Soorten arbeidsovereenkomsten volgens de duur van de overeenkomst Onbepaalde tijd Bepaalde tijd Begrip Opeenvolgende overeenkomsten Vormvereisten Einde van de overeenkomst Duidelijk omschreven werk De arbeidsovereenkomst voor vervanging Begrip Vorm Hoofdstuk 7. Bijzondere schriftelijk vast te leggen bedingen Proefbeding Begrip Vormvereisten Duur van de proeftijd Schorsing van de proeftermijn Eenmaligheid van de proef Einde van de proef Concurrentiebeding Begrip Alleen bij bepaalde vormen van ontslag Alleen bij een hoog loon Inhoudelijke beperkingen Compenserende vergoeding Delcrederebeding Verboden bedingen Het scheidsrechterlijk beding Het wijzigingsbeding De levenslange binding Ontbindende voorwaarden Betwiste bedingen Opzegtermijnen Schadebeding Hoofdstuk 8. Arbeidsmarkt en flexibiliteit xii

10 Inhoud DEEL III. TEWERKSTELLEN Hoofdstuk 1. Plichten van de werkgever De essentiële elementen van de arbeidsovereenkomst Respect voor de werknemer Algemeen principe Veiligheid en gezondheid beschermen Bescherming tegen geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk Bescherming van de persoonlijke levenssfeer Parenthesis: privacy en Betalen van het loon Het begrip loon De Loonbeschermingswet De hoogte van het loon Veranderlijk loon en commissieloon Werknemersparticipatie De arbeidsduur Arbeidsduur en flexibiliteit Wat is arbeidstijd? Zondagsrust Nachtarbeid Wekelijkse arbeidsduur Deeltijdse arbeid Andere verplichtingen Hoofdstuk 2. De schorsing van de arbeidsovereenkomst Wat is schorsing? Wat is de loonwaarborg? De wettelijke schorsingsgevallen Het gewaarborgd dagloon Ziekte of ongeval Bescherming tijdens zwangerschap en moederschap Gerechtvaardigde afwezigheden en verlof om dwingende redenen Jaarlijkse vakantie Feestdagen Andere wettelijke schorsingsgronden Niet wettelijk voorziene schorsingsgevallen xiii

11 Inhoud Hoofdstuk 3. De plichten van de werknemer Arbeid verrichten Geen concurrentie aandoen Aansprakelijkheid De burgerlijke aansprakelijkheid van de werkgever De immuniteit van de werknemer Hoofdstuk 4. De verjaring in het arbeidsrecht De verjaringstermijnen De procedureval DEEL IV. BEËINDIGING VAN DE ARBEIDSOVEREENKOMST Hoofdstuk 1. Algemene wijzen van beëindiging Is algemeen ook gewoon? Beëindiging door wederzijdse toestemming De ontbindende voorwaarde Gerechtelijke ontbinding Overlijden Overmacht Wat is overmacht? Het praktische belang Geen overmacht Overgang van de onderneming Hoofdstuk 2. De opzegging Wat is opzegging? Begrip opzegging Hoe lang moeten opzegtermijnen zijn? Opzegging en ontslag Opzegging en anciënniteit De vorm van opzegging De inhoud van de opzegbrief Sanctie: nietigheid xiv

12 Inhoud 5. De opzegtermijnen voor werklieden Ingangsdatum Duur van de opzegtermijn Opzegtermijnen voor bedienden Ingangsdatum Hogere en lagere bedienden Opzegtermijnen voor lagere bedienden Opzegtermijnen voor hogere bedienden De praktijk van de arbeidsrechtbanken Opzegging bij het bereiken van de pensioenleeftijd Opzegging door de hogere bediende Tegenopzegging Opzegtermijnen voor bedienden nieuwe contracten vanaf 1 januari Schorsing van de opzegtermijn Rechten en plichten gedurende de opzeg periode Outplacement Hoofdstuk 3. De opzegvergoeding Forfaitair karakter van de opzegvergoeding Basis van de opzegvergoeding Verlies, verjaring en afstand van de opzegvergoeding Verlies van de opzegvergoeding Verjaring Afstand van de opzegvergoeding Vergelijking opzegging en betaling opzegvergoeding Hoofdstuk 4. Ontslag wegens een dringende reden Wat is een dringende reden? De procedure Vormvereisten De termijnen De schadevergoeding Indien de dringende reden niet aanvaard wordt Indien de dringende reden aanvaard wordt xv

13 Inhoud Hoofdstuk 5. Impliciet ontslag Wat is impliciet ontslag? Toepassingen De sanctie Hoofdstuk 6. Beperkingen van het ontslagrecht Algemeen Misbruik van ontslagrecht Willekeurig ontslag Bijzondere bescherming tegen ontslag Zwangerschap Ziekte of ongeval Politiek verlof Nieuwe technologie Tijdskrediet Betaald educatief verlof Preventieadviseurs Werknemers in nachtarbeid Leden-werknemers van ondernemingsraad en CPBW De vakbondsafvaardiging Klagers tegen geweld, pesterijen en ongewenst seksueel gedrag Klagers inzake gelijke behandeling man/vrouw Klagers op grond van Antidiscriminatiewet De uitwinningsvergoeding Wat is de uitwinningsvergoeding? Voorwaarden Bedrag DEEL V. HET COLLECTIEF ARBEIDSRECHT Hoofdstuk 1. De spelers: de sociaal economische partners Algemeen De representatieve organisaties van werknemers Welke zijn die organisaties? Het begrip representatief Het probleem van het juridisch statuut xvi

14 Inhoud 2.4. De bevoegdheden van de representatieve organisaties Voordelen voor gesyndiceerden De representatieve organisaties van werkgevers Hoofdstuk 2. De verhoudingen van werkgevers en werknemers op het vlak van de onderneming Algemeen De vakbondsafvaardiging Geen wettelijke basis Oprichting en samenstelling Bevoegdheden Statuut van de afgevaardigden De ondernemingsraad De oprichting Samenstelling Sociale verkiezingen De bevoegdheden Het Comité voor Preventie en Bescherming op het Werk Bijlage: Sociale verkiezingen 2008: algemene uitslagen De ontslagbescherming van de werknemers vertegenwoordigers Algemeen Duur van de bescherming Ontslag om technische of economische redenen Ontslag wegens dringende reden De pijnlijke rekening Hoofdstuk 3. De verhouding tussen werknemers- en werkgevers organisaties op hoger vlak De paritaire comités Oprichting Bevoegdheid Samenstelling De Nationale Arbeidsraad Oprichting en samenstelling Bevoegdheid xvii

15 Inhoud Hoofdstuk 4. De collectieve arbeidsovereenkomst Het belang van de cao Het sluiten van een cao Werkingssfeer Inhoud van de cao Algemeenverbindendverklaring Hoofdstuk 5. Staking en lock-out De staking Definitie Types van stakingen Staking en bemiddeling Gevolgen van de staking De bedrijfsbezetting Eenzijdige verzoekschriften en dwangsommen Staking in recente cijfers Lock-out Enkele interessante websites en links xviii

16 AFKORTINGEN INSTELLINGEN ABVV ACLVB Actiris ACV Arbh. Arbrb. BGDA BIT cao Cass. CPBW DOSZ FAO FBZ FFE FFEZ FOD FOREM FSO HKSVZ HKZIV HvJ HVKZ HVW ILO KBSZ META Algemeen Belgisch Vakverbond Algemene Centrale der Liberale Vakbonden Brusselse Gewestelijke Dienst voor Arbeidsbemiddeling Algemeen Christelijk Vakverbond Arbeidshof Arbeidsrechtbank Brusselse Gewestelijke Dienst voor Arbeidsbemiddeling, nu ACTIRIS Bureau International du Travail (Genève) = Bureau I.L.O. collectieve arbeidsovereenkomst Cassatie Comité voor Preventie en Bescherming op het Werk Dienst voor Overzeese Sociale Zekerheid Fonds voor Arbeidsongevallen Fonds voor de Beroepsziekten Fonds voor Financieel Evenwicht Fonds voor Financieel Evenwicht Zelfstandigen Federale Overheidsdienst (diverse diensten: FOD Sociale Zekerheid, FOD WASO Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg) (Formation/Emploi): Waalse overheidsdienst voor tewerk stelling en beroepsopleiding Fonds tot vergoeding van de in geval van sluiting van ondernemingen ontslagen werknemers Hulpkas voor Sociale Verzekeringen voor Zelfstandigen Hulpkas voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering Hof van Justitie (EU) Hulp- en Voorzorgskas voor Zeevarenden Hulpkas voor werkloosheidsvergoedingen International Labour Organization (Internationale Arbeidsorganisatie) Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid: nu Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg xix

17 Afkortingen NCMV NMBS NPM OCMW PWA RIZIV RJV RKW RVA RVP RvS RSVZ RSZ RSZPPO SVK UNIZO VBO VDAB VEV VOKA WASO Nationaal Christelijk Middenstandsverbond Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen Nationaal Pensioenfonds voor Mijnwerkers Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn Plaatselijk(e) Werkgelegenheidsagentschap(pen) Rijksinstituut voor Ziekte- en lnvaliditeitsverzekering Rijksdienst voor Jaarlijkse Vakantie Rijksdienst voor Kinderbijslag voor Werknemers Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening Rijksdienst voor Pensioenen Raad van State Rijksinstituut voor Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen Rijksdienst voor Sociale Zekerheid Rijksdienst voor Sociale Zekerheid van de Provinciale en Plaatselijke Overheidsdiensten Sociale Verzekeringskassen Unie van Zelfstandige Ondernemers Verbond van Belgische Ondernemingen Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding Vlaams Economisch Verbond (nu VOKA) Vlaams Netwerk Ondernemingen (verbond van VEV en Kamers van Koophandel) Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg (META in het Frans) TERMEN GFB NBP UI UVW VI WIGW Globaal financieel beheer Niet-beschermde personen Uitbetalingsinstellingen Uitkeringsgerechtigde volledig werkloze Verzekeringsinstelling(en) Weduwen, invaliden, gepensioneerden, wezen, nu Omnio-statuut TIJDSCHRIFTEN AJT Algemeen Juridisch Tijdschrift Arr.Cass. (A.C.) Arresten van het Hof van Cassatie BS Belgisch Staatsblad BTSZ Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid xx

18 Afkortingen JLMB JTT Limb.Rechtl. Or. Pas. RAB Rec.Cass. RRD RSR RW Soc.Kron. TGR TSR Jurisprudence Liège, Mons, Bruxelles Journal des Tribunaux de Travail Limburgs Rechtsleven Oriëntatie Pasicrisie Rechtspraak Arbeidsgerechten Brussel Recente Cassatierechtspraak Revue Régional de Droit Rechtspraak van Sociaal Recht Rechtskundig Weekblad Sociaalrechtelijke Kronieken Tijdschrift voor Gentse Rechtspraak Tijdschrift voor Sociaal Recht xxi