Aanwezigheid kerk in stad of dorp niet meer vanzelfsprekend

Transcriptie

1 SCEZ verricht onderzoek naar historische kerken In Zeeland staan zo n 280 kerken die als historisch kunnen worden aangemerkt, kerkgebouwen gebouwd vóór Tussen deze kerken bestaan grote verschillen. Sommige zijn gebouwd in de middeleeuwen en andere nog maar vijftig jaar geleden. Sommige zijn protestants, andere katholiek, enkele hebben de status van rijksmonument en andere hebben deze status weer niet. Maar de kerken hebben een belangrijke karakteristiek gemeen: het zijn beeldbepalende gebouwen, die van oudsher het hart van de Zeeuwse samenleving vormen. Een kerkgebouw uit de wederopbouwperiode ( /1970) kan immers evenzeer een centrale, beeldbepalende plek in een buurt, dorp of stad innemen als een kerk die er al een paar honderd jaar staat. Daarnaast hebben veel van deze kerken, ook de jongere, te kampen met problemen van diverse aard; veel van deze kerken dreigen door teruggang in het kerkbezoek of oplopende kosten voor instandhouding uit het stads- of dorpsbeeld te verdwijnen. Vanwege de zorg over deze bijzondere en belangwekkende categorie gebouwen heeft de Provincie Zeeland opdracht gegeven aan de SCEZ om: 1. De problemen in kaart te brengen ten aanzien van de instandhouding van historische kerkgebouwen in Zeeland; 2. Aanbevelingen te formuleren voor instandhouding, op basis waarvan de provincie samen met andere overheden en organisaties beleid kan formuleren. Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van twee casussen, te weten de Hervormde kerk van Hoofdplaat en de rooms-katholieke dorpskerken in de gemeente Hulst. Toch is het onderzoek nadrukkelijk van toepassing op heel Zeeland. Naast deze twee casussen zijn immers ook alle gemeenten in Zeeland geënquêteerd en zijn meer dan dertig instanties geïnterviewd. De projectgroep die het onderzoek heeft uitgevoerd werd geleid door de SCEZ. Daarnaast waren de Provincie Zeeland, de Monumentenwacht Zeeland, de Vereniging Zeeuwse Gemeenten en de gemeente Hulst in de projectgroep vertegenwoordigd. Het Monumentenhuis Brabant is door SCEZ bij het onderzoek betrokken vanwege de ervaringen die zij hebben opgedaan bij een soortgelijk onderzoek in de provincie Noord-Brabant. Tijdens de provinciale opening van de Open Monumentendag op 7 september in Goes is het eerste exemplaar van de rapportage Historische kerken in Zeeland uitgereikt aan de vertegenwoordigers van de Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland, respectievelijk deken Peter van Hecke en dominee Louis Wüllschleger. Op de pagina s monumentenzorg van dit nummer leest u meer over de uitkomsten van dit onderzoek. Meer informatie? Het onderzoeksrapport Historische kerken in Zeeland is te downloaden van de website van de Provincie Zeeland ( publicaties/rapporten/ historische_kerken) of is te bestellen bij het Informatiecentrum van de provincie (telefoon , infocentrum@zeeland.nl, Nieuwe Burg 42, 4331 AH, Middelburg). Aanwezigheid kerk in stad of dorp niet meer vanzelfsprekend Historische kerken zijn van belang voor het Zeeuwse landschap en voor de identiteit van dorpen en steden. Ze vormen van oudsher het hart van de samenleving. Maar de grootte van de kerkgebouwen verhoudt zich niet langer meer tot de grootte en de draagkracht van de kerkgemeenschappen die er samenkomen. Sluiting van kerkgebouwen is dan ook onvermijdelijk geworden. Vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw zijn in Zeeland circa vijfentwintig historische kerken aan de eredienst onttrokken (van de 280, zie voorgaande artikel), maar dit aantal zal zeker nog flink gaan stijgen. Ontkerkelijking De belangrijkste oorzaak is de ontkerkelijking. Dit proces is in Zeeland minder snel verlopen dan in de rest van het land en de mate van kerkelijkheid ligt hier nog altijd hoger dan het landelijke gemiddelde. Toch zullen er de komende periode in Zeeland meer kerken dan ooit aan de eredienst onttrokken worden. Het aantal kerkleden neemt af. Minder leden betekent ook minder inkomsten. Het relatief hoge geboortecijfer in de naoorlogse jaren onder met name rooms-katholieken en gereformeerden heeft de ontkerkelijking in Zeeland lange tijd kunnen maskeren. Dat geldt ook voor de gewoontegelovigen waarmee vooral de rooms-katholieke kerk te maken heeft. De fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk met de Gereformeerde en Lutherse kerken tot de Protestantse Kerk in Nederland zal niet kunnen voorkomen dat ook veel protestantse kerken zullen moeten sluiten. Daar waar in sommige dorpen nog drie kerkgebouwen aanwezig zijn, kan in de nabije toekomst met één gebouw worden volstaan. Vitaliteit en draagvlak Naast de ontkerkelijking speelt ook de vitaliteit van de verschillende geloofsgemeenschappen een rol. Deze vitaliteit wordt voor een groot deel bepaald door de vrijwilligers. Deze zijn belangrijk voor bestuur, beheer, onderhoud, organisatie, maar ook voor zaken met betrekking tot liturgie, diaconie en catechese. Zonder vrijwilligers komt het voortbestaan van de geloofsgemeenschap in gevaar. Met name in de katholieke kerk worden er projecten georganiseerd die de vitaliteit van de geloofsgemeenschap via de vrijwilligers proberen te versterken. Een hier aan gerelateerd aspect is Zeeuws Erfgoed 13

2 het draagvlak in de samenleving. Niet alleen draagvlak in de eigen geloofsgemeenschap is van belang, maar ook het draagvlak bij de bevolking, het lokale bestuur en het bedrijfsleven. Ook het toerisme kan extra draagvlak creëren, zowel vanwege de gelovigen onder hen als de potentiële (betalende) bezoekers voor culturele manifestaties die in het kerkgebouw georganiseerd kunnen worden. Uit de casus van Hoofdplaat bleek dat een kerk die op weinig draagvlak kan rekenen het moeilijker heeft dan kerken die daar wel over beschikken, zoals de vele rooms-katholieke dorpskerken in Oost-Zeeuws-Vlaanderen. Het monumentale exterieur met expressionistische art déco-vormen van de RK kerk Heilige Teresia van het Kindje Jezus te Heikant. Helaas verkeert de kerk in grote problemen (bron: Manifestatie Monument in Gevaar, Nationaal Contact Monumenten). In Oost-Zeeuws-Vlaanderen proberen veel rooms-katholieke geloofsgemeenschappen zo goed en zo kwaad als het kan, op basis van vitaliteit en draagvlak, de problemen zo goed mogelijk het hoofd te bieden. Desalniettemin is verdergaande samenwerking noodzakelijk vanwege het tekort aan pastores en andere problemen. Een eventuele fusie of sluiting van kerken dient zoveel mogelijk van onderaf genomen te worden. Een belangrijk punt voor het wel of niet onttrekken van een kerk aan de eredienst is de eventuele beschikbaarheid van een lokaal alternatief. In dat geval kan de vraag worden gesteld of het wel verstandig is veel in een (kerk)gebouw te investeren; de geloofsgemeenschap wordt daar niet altijd beter van. Er zijn voorbeelden bekend van kerken waar zo zeer werd ingezet op restauratie, dat de hele kerkelijke organisatie uit het oog dreigde te worden verloren. Onderhoud en bouwtechnische staat Kerken zijn complexe en lastige gebouwen om te onderhouden. Regelmatige bouwkundige inspectie door bijvoorbeeld de monumentenwacht is een vereiste om een goed beeld te krijgen van de noodzakelijke onderhoudswerkzaamheden. Onderhoudsachterstanden accumuleren snel en gevolgschade heeft vaak grote financiële consequenties. Over het algemeen zijn katholieke kerken slechter onderhouden dan protestantse kerken. Regionaal gezien doen de grootste problemen zich voor in Zeeuws-Vlaanderen. De onderhoudssituatie aldaar is te kwalificeren als zeer zorgelijk. Het onderhoud van de kerken op Zuid-Beveland lijkt redelijk, maar kan beter. Op Walcheren en Schouwen-Duiveland zijn de kerken over het algemeen goed onderhouden. Om de stijgende onderhoudskosten het hoofd te bieden, hebben kerkgenootschappen verschillende opties. Ze kunnen nevenactiviteiten organiseren als lezingen, tentoon-stellingen en concerten; ook kan het kerkgebouw ter beschikking worden gesteld voor borrels, presentaties en symposia. Voorts bestaan er mogelijkheden inkomsten te verwerven met de toren (zendinstallatie) en een begraafplaats (normale bedrijfseconomische exploitatie). Het kan een overweging zijn het eigendom van de kerk over te dragen aan een exploitatiestichting die de instandhouding van de kerk op lange termijn zou moeten kunnen garanderen. Diverse kerken in Zeeland hebben voor deze eigendomsvariant gekozen. Meer drastische oplossingen om inkomsten te verwerven is het permanent toelaten van een andere functie in de kerk, waardoor de vaste kosten gedeeld kunnen worden. Een voorbeeld is het toelaten van een bankfiliaal of een VVV-kantoor in een deel van de kerk. Eventueel kunnen kerkgenootschappen een samenwerking aangaan, met als doel het gezamenlijke gebruik van een kerkgebouw. De nieuwe instandhoudingsregeling BRIM (zie artikel verderop: Nieuwe regeling ) heeft grote gevolgen voor kerken. Deze kampen in sommige gevallen met restauratieachterstanden waarin de nieuwe regeling niet meer voorziet. Hier moeten oplossingen voor worden gezocht. Hergebruik, herbestemming of sloop Als een kerk dan toch aan de eredienst ontrokken wordt en leeg komt te staan, zijn er drie mogelijkheden: hergebruik, herbestemming of sloop. Hergebruik, waarbij de functie van eredienst gehandhaafd blijft, is de beste oplossing, dan zijn er geen ingrijpende aanpassingen nodig. Hoewel het bij veel geloofsgemeenschappen heel gevoelig ligt, is het op zichzelf een goede oplossing. Vooral ook omdat diverse, veelal orthodox-christelijke en evangelische geloofsgemeenschappen op zoek zijn naar een ruimte van samenkomst. Deze geloofsrichtingen hebben in tegenstelling tot de traditionele hoofdstromingen niet te kampen met teruggang van het aantal het gelovigen, maar juist met enorme en voortdurende stijging. Herbestemming is een complex proces waarbij zowel de kerkelijke gemeente als de burgerlijke gemeente betrokken zijn. Het is belangrijk dat er de gezamenlijke wil is om het proces te doen slagen. Voor de kerkelijke gemeente is het van belang dat er een passende herbestemming wordt gevonden die recht doet aan de religieuze functie. Idealiter houdt het gebouw dan een Interieur van de RK Heilige Maria Hemelvaartkerk te Graauw: in 1915 hebben Belgische vluchtelingen (vanwege de Eerste Wereldoorlog) deze schilderingen in art nouveau-stijl aangebracht. gemeenschapsfunctie en krijgt het een bestemming in de sociaal-culturele hoek als museum, concertzaal of bibliotheek. Veel van dergelijke functies zijn in het verleden bedrijfseconomisch niet verantwoord gebleken. De burgerlijke gemeente ziet graag ook een passende functie, maar dan het liefst één die haar niet opzadelt met voortdurende verzoeken om subsidie om het gebouw in stand te houden. Het vestigen van woningen of commerciële functies is vanuit die optiek heel wat aantrekkelijker, maar minder gunstig voor de monumentale waarde van een kerkgebouw. Dergelijke functies betekenen vaak een grote aantasting van het interieur en de ruimtelijkheid, tenzij het een kleine kerk betreft. In Zeeland zal het zeker in plattelandsgebieden niet altijd makkelijk zijn tot een gewenste Zeeuws Erfgoed 14

3 wederopbouwperiode en andere kerken zonder monumentenstatus lopen het grootste gevaar, min of meer ongemerkt, onder de slopershamer te verdwijnen (zie ook artikel Sloop van kerken in Zeeland ). Bonte schilderingen door J. Colette uit 1950/1951 in de RK Sint-Petrus en Pauluskerk te Vogelwaarde-Boschkapelle. herbestemming te komen. Flexibiliteit met het bestemmingsplan is dan een belangrijke randvoorwaarde. Herbestemming valt te prefereren boven sloop. Met sloop verdwijnt er meer dan alleen een gebouw, met sloop wordt ook het hart uit de Sloop van kerken in Zeeland samenleving verwijderd. Sloop brengt ook vaak emotionele schade met zich mee. Tot op heden zijn in Zeeland vier kerken gesloopt. In alle gevallen heeft er voorafgaand aan de beslissing tot sloop geen cultuurhistorisch onderzoek plaatsgevonden en kon er dus ook geen goede afweging worden gemaakt. Kerken uit de Tot slot De kerkelijke en de burgerlijke gemeente moeten meer met elkaar samenwerken. Momenteel opereren kerken veelal op eigen houtje en zijn gemeenten zich te weinig bewust van wat er bij de kerken speelt. Een betere communicatie en meer uitwisseling van informatie is voor de instandhouding van historische kerken zeer wenselijk. De gemeenten krijgen hierdoor de mogelijkheid om in hun beleid in te spelen op veranderingen in het kerkelijke landschap. Ook zal er bij de gemeenten meer begrip ontstaan voor de kwetsbaarheid van de instandhouding van kerken. Deze is namelijk te veel afhankelijk van een beperkt aantal vrijwilligers, die een (te) zware last op hun schouders moeten torsen. Overheden zouden, vanuit hun maatschappelijke taak en verantwoordelijkheid, voor verlichting kunnen zorgen door bijvoorbeeld (centrale) ondersteuning te bieden. Zoals in het hoofdartikel al is aangegeven, is sloop soms een logisch gevolg van een proces dat al veel eerder is begonnen (exploitatieproblemen, leegstand). Het proces van verval kan te ver zijn voortgeschreden en de kosten voor restauratie dermate excessief, dat er geen ander alternatief meer is. Ook is het niet altijd mogelijk om na sluiting van een kerk een nieuwe, passende herbestemming te vinden. Soms gebeurt het dat sloop bij voorbaat gewenst is, een eigenaar is immers niet altijd bereid een nieuwe functie toe te laten en kan sloop prefereren boven herbestemming. Daarbij kunnen ook financiële motieven een rol spelen. Daarom is een goede communicatie met de eigenaar van een kerkgebouw van levensbelang voor het behoud ervan. Gemeenten zijn daarbij beducht voor mogelijke financiële consequenties; zeker bij rijksmonumenten bestaat de maatschappelijke verantwoordelijkheid deze monumenten voor het nageslacht te behouden. Wat te doen als de eigenaar/ gebruiker het gebouw verlaat en er geen onderhoud meer aan wordt verricht? Dan vindt een acute dreiging plaats van hetgeen volgens de wet is beschermd en dan is de gemeente aan zet. Herbestemming van een kerk valt vanuit verschillende invalshoeken te prefereren boven sloop. Naast de monumentale, cultuurhistorische, bouwhistorische waarde, is een kerk bijna altijd beeldbepalend voor een stad of dorp. Kerken zijn in hun verschijningsvorm veelal uniek en geven identiteit aan de plaats waar ze staan. Daarnaast is een besluit tot sloop vaak erg snel genomen, zonder dat men voldoende op de hoogte is van de cultuurhistorische waarde die het gebouw heeft en zonder een brede maatschappelijke afweging. Niet in de laatste plaats is sloop van een kerk voor veel mensen een emotionele gebeurtenis, zeker als niet goed naar alternatieven is gezocht. Veel mensen, gelovig of niet, koesteren een band met een kerkgebouw of prefereren de esthetische en emotionele waarde ervan boven de eventuele aldaar geplande nieuwbouw. Ten slotte is sloop kapitaalvernietiging. Uit de enquête die ten behoeve van het onderzoek onder de Zeeuwse gemeenten is uitgezet, is gebleken dat er vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw in Zeeland vier kerken zijn gesloopt. De sloop van de Opstandingskerk uit 1890 in 1968 in Wissenkerke (Noord-Beveland) had als voornaamste oorzaak restauratieachterstanden. Op dezelfde plaats heeft men een geheel nieuwe kerk gebouwd, in combinatie met een dorpshuis. De sloop werd achteraf betreurd en als onnodig gekwalificeerd. De drie andere De Opstandingskerk te Wissenkerke, Noord-Beveland, voor de sloop in 1968 (bron: gemeente Noord-Beveland). Zeeuws Erfgoed 15

4 ARCHEOLOGIEERFGOEDEDUCATIEGESCHIEDBEOEFENINGMONUMENTENWACHT MONUMENTENZORG MUSEASTREEKTALEN Sloop van de Opstandingskerk te Wissenkerke, Noord-Beveland (bron: gemeente Noord-Beveland). kerken die zijn gesloopt betreffen de Hervormde kerk aan de Lange Wolstraat te Sluis (gebouwd in 1950, gesloopt in 1995), de eveneens Hervormde Johanneskerk te Vlissingen (gebouwd in 1955, gesloopt in 1996) en het Engelse kerkje in Vlissingen (gebouwd 1914, gesloopt 1964). Genoemde kerken zijn allen direct gesloopt na onttrekking aan de eredienst, om plaats te maken voor nieuwbouw. De in 1995 gesloopte Hervormde kerk aan de Lange Wolstraat te Sluis (bron: gemeente Sluis). Een zeer kwetsbare categorie: wederopbouwkerken Hoewel sloop misschien niet altijd te voorkomen valt, moet er tenminste cultuurhistorisch onderzoek naar de eventueel te slopen kerk worden verricht om te bepalen welke waarden vernietigd worden indien daadwerkelijk tot sloop zal worden overgegaan. Uit de enquête onder de gemeenten bleek dat momenteel maar naar een fractie van het aantal historische kerken bouwhistorisch of cultuurhistorisch onderzoek is verricht. Met name bij kerken uit de wederopbouwperiode ( /1970) is er weinig bekend over de cultuurhistorische waarde. Ook zijn kerken uit deze periode nog nooit geïnventariseerd en in afwachting van een landelijk selectiebeleid zijn er ook nog geen wederopbouwkerken Genomineerd voor sloop: de RK Onze Lieve Vrouwe Rozenkranskerk te Vlissingen (foto Ramon de Nennie). voorgedragen voor rijksbescherming. Het algehele gebrek aan kennis omtrent kerken uit deze periode weerspiegelt zich ook in het gebrek aan waardering voor deze jonge bouwkunst. Om deze redenen vormen de wederopbouwkerken binnen het religieuze erfgoed een zeer kwetsbare categorie. De in 1996 gesloopte hervormde Johanneskerk, Vlissingen (bron: gemeente Vlissingen). Meer sloop in aantocht Uit dezelfde enquête bleek ook dat er momenteel acht kerken leegstaan, waarbij er vier op de nominatie staan om gesloopt te worden. Deze vier kerken zijn geen van allen rijksmonument en daarom vogelvrij. Daarnaast loopt de in 1910/11 gebouwde neoromaanse Onze Lieve Vrouwe Rozenkranskerk te Vlissingen ook kans gesloopt te worden. De kosten om dit kerkgebouw weer in goede staat te krijgen zijn dermate fors dat het bisdom toestemming heeft gegeven aan het parochiebestuur om onderhandelingen te beginnen met projectontwikkelaars. Het is dan de bedoeling dat kerk en pastorie worden afgebroken, waarbij op een klein gedeelte van het perceel een nieuwe kerk zal verrijzen en op de rest appartementen. Het Engelse kerkje aan de Badhuisstraat in Vlissingen, gesloopt in 1964 (bron: internet). Zeeuws Erfgoed 16

5 Pleidooi gedeputeerde voor meer overleg kerk en overheid Gedeputeerde Harry van Waveren heeft in zijn rede tijdens de Open Monumentendag in de Grote of Maria Magdalenakerk te Goes op 7 september gepleit voor een beter contact tussen de burgerlijke en kerkelijke gemeenten. Zo ging de gedeputeerde in op de eeuwenlange scheiding tussen kerk en staat: Al ruim vierhonderd jaar lang wordt er bij iedere Nederlander keihard ingeramd: er is scheiding van kerk en staat. En ik vind dat prima voor zover dat betreft Staat en de geloofsleer en Staat en functioneren van geloofsgemeenschappen. Maar dit is funest als het gaat om het behoud van onze historische kerkgebouwen! Het onderzoek is er glashelder over: als kerkbesturen en gemeentebesturen met de ruggen naar elkaar toe staan, wordt het behoud van de kerkgebouwen een vrijwel onmogelijke opgaven. De gedeputeerde toonde zich zeer betrokken bij het onderwerp en schetste een somber toekomstbeeld. De kerkelijke gemeenschappen worden kleiner. Dat betreur ik als lid van een kerkgenootschap. Maar als bestuurder constateer ik dat het een tijdbom is onder ons religieus erfgoed. In veel gevallen zijn het bevlogen ouderen die vanaf kinds af aan vertrouwd zijn met een gebouw, die nu zorgen voor de instandhouding. Maar, hoeveel kinderen komen er nog wekelijks in de kerk? Wie staat klaar om de taken van de kerkrentmeesters over te nemen? Historische kerkgebouwen zullen moeten kunnen rekenen op de steun van dorpsgemeenschappen en eventueel financiële bijdragen van overheden. Maar de gedeputeerde wees ook de kerkbesturen op hun morele plicht om draagvlak voor de kerk te vergroten en dienstbaar te zijn aan de samenleving: Daar tegenover dient wel te staan dat kerkbesturen de deuren van de kerkgebouwen openen en niet moeten wachten tot de laatste lidmaat het licht uitdoet. Wie denkt het gebouw op die wijze voor zichzelf te behouden, die zal het verliezen. De gedeputeerde concludeerde dat er een mentaliteitsverandering nodig is om de betekenis van kerkgebouwen in de samenleving te onderkennen waarbij zowel gemeenten als gemeenschappen hun maatschappelijke verantwoordelijkheid zullen moeten nemen om deze monumentale gebouwen voor de toekomstige generaties te behouden. Als het credo blijft Scheiding van Kerk en Staat zal er de komende jaren veel religieus erfgoed verloren gaan. Maar Van Waveren wilde ook vooruit kijken: Ook in het heden worden kerken gebouwd, waardoor de historische lijn wordt doorgezet en de specifieke architectuur van kerken zich verder kan ontwikkelen. Misschien krijgen we in de toekomst wel andere soorten kerkgebouwen, misschien kleiner en met meerdere functies. De toekomst zal het leren. Enkele gemeenten hebben reeds de handschoen opgepakt en aangegeven de dialoog met de kerkbesturen in hun gemeente te openen. Harry van Waveren maakt zich sterk voor meer overleg (foto gemeente Goes). Nieuwe regeling volgens gedeputeerde ongunstig voor kerken Van Waveren breekt lans voor kerk Groede Daarnaast vroeg de gedeputeerde aandacht voor het verdwijnen van de rijkssubsidieregelingen voor onderhoud en restauratie. Deze maken per 1 januari 2006 plaats voor één regeling voor instandhouding, het BRIM (Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monumenten). In zijn visie is het op zich een goede zaak dat monumenten niet eerst hoeven te verpauperen, voor er wat aan mag worden gedaan. Maar tegelijkertijd constateerde Van Waveren dat het er helaas naar uit ziet dat de kerkelijke rijksmonumenten hiervan de dupe zullen worden. De nieuwe regeling wordt immers gefaseerd ingevoerd waarbij de kerken als laatste aan bod komen. Tot die tijd is er geen geld voor grootschalige ingrepen of restauratie, zodat er vier à vijf jaar geen nieuwe projecten worden aangepakt. Van Waveren: Het bedrag dat voor instandhouding van een object beschikbaar komt, is minimaal. In mijn visie te weinig. En niet het onbelangrijkste: een instandhoudingregeling kan alleen werken als er geen restauratieachterstand is. Deze laatste is er nog wel. Een concreet voorbeeld hiervan is de voormalig Hervormde kerk van Groede, waar dringend wat aan gedaan moet worden. Verder gaf de gedeputeerde aan blij te zijn met 100 miljoen euro die het kabinet op Prinsjesdag beschikbaar heeft gesteld om de restauratieachterstanden aan te pakken, hoewel dit niet toereikend is. Van Waveren: Er is berekend dat de achterstand 234 miljoen is en je hoeft geen pessimist te zijn om in te kunnen schatten, dat dit bedrag naar boven toe moet worden afgerond. In de volgende kabinetsperiode zal er jaarlijks 40 miljoen beschikbaar moeten komen. Zonder die inzet gaat er waardevol erfgoed verloren. Het volgende nummer van Zeeuws Erfgoed zal overigens meer aandacht besteden aan de gevolgen voor de verschillende soorten monumenteigenaren die in de nieuwe regeling onderscheiden worden. Tenslotte wees Van Waveren ook nog op het nieuwe provinciale cultuurfonds voor monumenten, waar ook kerken aanspraak op kunnen maken. Uit dit fonds worden laagrentende leningen verstrekt voor restauraties van gemeentelijke monumenten en beeldbepalende panden, gelegen in een beschermd stads- en dorpsgezicht en voor de restauratie van geïnventariseerde historische boerderijen in Zeeland. Ook voor de restauratie van kerken die geen rijksmonument zijn kan hier gebruik van worden gemaakt. Monument in nood: de NH kerk te Groede (bron: Manifestatie Monument in Gevaar, Nationaal Contact Monumenten). Zeeuws Erfgoed 17