Beloftevolle aanpak dakloosheid Eerst het huis, de rest komt later

Transcriptie

1 Beloftevolle aanpak dakloosheid EVELIEN DEMAERSCHALK Niet voor alle daklozen geldt de redenering: eerst begeleiding, dan huisvesting. Het hebben van een woning is een basisrecht, ook voor daklozen die kampen met een verslavings- of psychiatrische problematiek. Een woning biedt rust, geeft stabiliteit, zelfrespect en is een startpunt om op andere levensdomeinen vooruitgang te maken. Dat is het idee achter Housing First, een eigenzinnige maar beloftevolle aanpak van dakloosheid. Daklozen krijgen meteen een eigen woonst toegewezen. Ze worden niet langer verplicht eerst verschillende begeleidingsommetjes te doorzwemmen. Na talrijke internationale experimenten, startten ook in België zes Housing Firstprojecten. Hierin zullen honderd daklozen een woning krijgen, inclusief de nodige begeleiding. In aanloop naar een eerste evaluatie van deze projecten geven we in deze bijdrage een overzicht van de theorie achter Housing First en de ervaringen in andere Europese landen. WAT IS DAT? Housing First wordt omschreven als het aanbieden van een individuele woonst én langdurige begeleiding aan mensen die langere tijd dakloos zijn en kampen met een verslavings- en/of psychiatrische problematiek. Dat aan deze groep meteen een woonst aangeboden wordt, is niet evident. Want in de huidige hulpverlening dient een dakloze vaak eerst een aantal stappen te doorlopen vooraleer hij woonklaar is. Zo loopt een traject naar een individuele woning vaak via tussenstops in gedeelde woonvormen en opvangcentra. Meestal betekent dit dat mensen enkele maanden of jaren in woonvormen van beperkte duur verblijven vooraleer ze in een individuele woonst terecht komen. Het Vlaamse aanbod inzake opvang en begeleiding van daklozen is ook beperkt en ongelijk gespreid. Daardoor zwerven mensen hier het hele land rond, van het ene opvanghuis naar het andere. Ze komen eerder terecht daar waar plaats is dan daar wat het meest gepast is. Housing First daarentegen vertrekt, zoals de naam al aangeeft, van de individuele woonst. Stellen we dat visueel voor in de vorm van een woonladder, dan springt iemand meteen naar de hoogste trede (zie figuur 1). Er is geen voorafgaande passage langs opvang of andere gedeelde woonvormen. 44

2 Nachtopvang Individueel wonen met eigen contract Individuele woning met korte termijn begeleiding gebonden aan voorwaarden Gedeelde huisvesting vb. begeleid wonen Dakloos Figuur 1. Het Housing First Model SUCCESVOL ORIGINEEL Housing First werd in 1992 gelanceerd in New York door Pathways to Housing. De klinisch psycholoog van die organisatie kwam op weg naar zijn werk vaak mensen tegen die aan de kant van de weg zaten. Een groot deel herkende hij als ex-patiënten van de psychiatrische voorziening waar hij werkte. Die confrontatie zette de psycholoog aan het denken. Hij kwam tot deze conclusie: niet voor alle daklozen geldt de redenering eerst begeleiding, dan huisvesting. Iemand die op straat leeft, loopt de hele dag rond: van een plaats waar je kan eten, naar een plaats waar je kan douchen tot uiteindelijk een plaats waar je kan slapen. Sommigen verkiezen ook de straat boven de nachtopvang, de eerste stap op de woonladder. Ze zien het niet zitten om met zovelen op een kamer te slapen of om op een vast uur binnen te moeten zijn. Eenmaal op straat, geraken mensen ook snel in een soort vicieuze cirkel waaruit het moeilijk ontsnappen is. Het is niet evident om woonst te vinden zonder werk of om werk te vinden zonder woonst. Housing First vertrekt vanuit een ander perspectief: een eigen woonst is de eerste belangrijke stap om uit die vicieuze cirkel te doorbreken. Want een woonst geeft mensen de nodige rust om terug tot zichzelf te komen en vooruitgang te kunnen maken op andere levensdomeinen. Om een woonst te krijgen, moeten daklozen niet eerst aantonen dat ze klaar zijn voor huisvesting. Het aantal instapvoorwaarden bij Housing First is beperkt: instemmen met een wekelijkse visite van het team, zoals elke huurder de huur betalen en geen overlast veroorzaken. Het originele programma kende een enorm succes. Zo blijkt uit de meeste studies dat 80 tot 90% van de Housing First-bewoners na een jaar nog steeds in zijn woonst verblijft (Stefancic & Tsemberis, 2007; Wewerinke e.a., 2013). Daarmee doet Housing First het spectaculair beter dan daklozen die het reguliere traject volgen. Van de groep die eerst langs behandeling en kortetermijnwoonst passeerde, verblijft nog maar 20 tot 25% in de individuele wo- POW ALERT JAARGANG 40 NUMMER 1 MAART

3 BELOFTEVOLLE AANPAK DAKLOOSHEID ning. Een dakloze meteen een eigen huis en begeleiding bieden, kan bovendien goedkoper uitkomen voor de maatschappij. Zo berekende auteur Malcolm Gladwell in zijn publicatie Million-Dollar Murray wat dakloze Murray op tien jaar tijd kostte aan politie-interventies, verblijven in de gevangenis, aanmeldingen op de spoeddiensten. Het was een gepeperde rekening. Toch bleef Murray dakloos tot op de dag dat hij stierf. Er zijn dus vele redenen om die eigenzinnige Amerikaanse aanpak verder te verspreiden. Maar dan is het nodig om eerst de eigen aanpak van deze benadering scherper in beeld te krijgen. MEER DAN EEN HUIS Zo wordt huisvesting onvoorwaardelijk naar voor geschoven als een basisrecht. In België werd dat recht verankerd in artikel 23 van de grondwet: ieder heeft het recht een menswaardig leven te leiden. Dit omvat zowel het recht op arbeid en sociale zekerheid als het recht op behoorlijke huisvesting. Wettelijk gezien is dit eerder een inspanningsverbintenis van de overheid dan een direct afdwingbaar subjectief recht. Ook in internationale wetteksten is het recht op huisvesting een noodzakelijk onderdeel van economische, sociale en culturele rechten. Voorbeelden zijn de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten en het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie. Housing First trekt praktische conclusies uit deze logica: aangezien een woning een basisrecht is, moet ze ook beschikbaar zijn zonder van iemand een behandeling of opname te vragen. Doorheen het begeleidingsproces benadrukt Housing First het belang van een respectvolle en warme omgang tussen hulpverleners en bewoners. Dit vertrekkend van een open houding zonder vooroordelen tegenover cliënten. En eens men met een cliënt aan de slag gaat, dan moet het engagement uitgesproken worden om zo lang als nodig samen te Om een woonst te krijgen, moeten daklozen niet eerst aantonen dat ze klaar zijn voor huisvesting. werken. In Housing First wordt de termijn waarop de hulp beschikbaar is niet vooraf bepaald. Het huurcontract is voor onbepaalde duur en de begeleiding mogelijk ook. Vaak zal een begeleiding bij de start van het traject zeer intensief zijn: de bewoner installeren in de woning, administratie regelen of dagactiviteiten zoeken. Voor sommigen zal de begeleidingsfrequentie geleidelijk afnemen, voor anderen blijft een intensieve begeleiding wenselijk. De begeleiding is ook beschikbaar, onafhankelijk van de woonst. Zo kan het team een bewoner blijven opvolgen nadat deze zijn woonst verloor. Hetzelfde geldt voor cliënten die ervoor kiezen om terug naar de straat te gaan of tijdelijk in een psychiatrische voorziening of de gevangenis terecht komen. VERSPREIDE HUISVESTING Volgens het originele idee moet elke bewoner kunnen beschikken over een eigen woonst. Maar stelt een kandidaat-bewoner de vraag naar gedeelde woonst, dan kan daar ook op ingegaan worden. De woningen zijn liefst gespreid over een bepaalde buurt of stad. Een richtlijn is om maximum 15% van de woningen, bijvoorbeeld appartementen in een blok, te verhuren aan Housing First-bewoners. Uit eerste vergelijkende studies blijkt dat deze verspreide woningen iets betere resultaten opleveren dan gegroepeerde woningen omdat daar de kans op samenlevingsproblemen groter is. Ook de tevredenheid van bewoners ligt hoger in de verspreide woningen en het geeft meer kans op een succesvolle integratie in de maatschappij. EEN AANWEZIG AANBOD Volgens het originele Housing First-project bestaat het begeleidingsteam uit een Assertive Community Treatment team: een groep professionals die mensen actief opzoekt en ambulante begeleiding aanbiedt. Meestal bestaat dit team uit verschillende hulpverleners zoals een psychiater, een psycholoog, een sociaal werker, een verslavingsexpert of een verpleegkundige. Ook ervaringsdeskundigen kun- 46

4 nen deel uitmaken van dit team. Het Housing Firstteam neemt ook het casemanagement van de bewoner op zich en coördineert de hulpverlening waarvan de bewoner gebruik maakt. Het team moet 24/7 (telefonisch) bereikbaar zijn want voor bewoners is het geruststellend dat ze altijd bij iemand terecht kunnen. Omdat de begeleiding intens is, werd de caseload onder controle gehouden: elke hulpverlener begeleidde maximaal tien cliënten. Een ander belangrijk principe is de keuzevrijheid van de bewoner, op zoveel mogelijk domeinen. De bewoner kiest zelf zijn woning. In welke buurt wil iemand wonen? Samen met anderen? Of liever niet? Deze keuzevrijheid is tevens een belangrijke basis voor de begeleiding die iemand krijgt. Bewoners bepalen zelf hun doelen en hulpmiddelen om die te realiseren. De hulpverlener probeert de bewoner hier maximaal te volgen, op weg naar een maximale zelfstandigheid. Wil iemand graag een opleiding volgen of vrijwilligerswerk vinden? Of is het een eerste prioriteit om terug in contact te komen met familieleden? Geldt deze keuzevrijheid ook bij schadelijk drug- en alcoholgebruik? Housing First hanteert hier het principe van harm reduction. De nadruk ligt niet op repressie maar op het beperken van de schade van drug- en alcoholgebruik, zowel voor de gebruiker zelf als voor de samenleving. Gekende voorbeelden van deze aanpak zijn de Vlaamse Spuitenruil en methadonverstrekking door de Medisch Sociale Centra (MSOC). EUROPA Het duurde bijna twintig jaar vooraleer deze succesvolle aanpak overgenomen werd in andere landen. In Europa startten in 2011 vijf officiële testprojecten: Amsterdam, Kopenhagen, Lissabon, Glasgow en Budapest. Ondertussen lopen ook in Frankrijk, Canada en Australië Housing First-projecten. In België gingen de eerste projecten in 2013 van start. Hieronder volgt een overzicht van de aanpak, eerste resultaten en leerpunten van deze recente en meer internationale Housing First-projecten. Het duurde bijna twintig jaar vooraleer deze succesvolle aanpak overgenomen werd in andere landen. Europese landen ontwikkelen een uiteenlopende aanpak op vlak van dak- en thuisloosheid, zowel in omvang als in uitvoering van projecten. Sommige landen, waaronder België, experimenteren met enkele stedelijke projecten. Andere landen gaan verder en hebben eveneens een nationaal actieplan om dakloosheid te bestrijden: Noorwegen, Zweden, Finland en Denemarken. Finland startte in 2008 met een nationaal actieplan dat als doel heeft om dakloosheid te halveren tegen 2011 en te beëindigen tegen Housing First is een belangrijk onderdeel van dit plan. De Finse overheid investeert 160 miljoen euro om de nacht en tijdelijke opvangcentra te vervangen door huisvesting op lange termijn. Een deel van de opvangcentra blijft bestaan om mensen toe te leiden naar Housing First, maar de verblijfsduur is er zeer kort. GEVARIEERDE PROJECTEN De grote variatie in Housing First-projecten is opvallend. Zoals blijkt uit tabel 1 ziet Housing First er overal anders uit. Niet alle projecten kiezen voor dezelfde doelgroep. Sommige projecten richten zich specifiek op daklozen met een verslavingsproblematiek, anderen focussen op mensen met een psychiatrische problemen. Budapest is een geval apart: dit project werd opgestart om daklozen uit een bos te verwijderen zodat het terug veiliger en toegankelijker werd voor het publiek. Ook de keuze van woningen is sterk afhankelijk van de lokale context. Ofwel wordt er gezocht op de private verhuurmarkt ofwel maakt men gebruik van het aanbod van sociale woningen. De projecten in de Verenigde Staten maken gebruik van privéwoningen. Dit is ook in enkele Europese projecten het geval, bijvoorbeeld in Lissabon. Veel andere Europese projecten maken echter gebruik van sociale woningen om Housing First-bewoners te huisvesten. In Budapest was het aanbod meer gediversifieerd en werd ook gebruik gemaakt van caravans en nachtopvangcentra. POW ALERT JAARGANG 40 NUMMER 1 MAART

5 BELOFTEVOLLE AANPAK DAKLOOSHEID Aantal Doelgroep Soort HF-bewoners huisvesting Amsterdam 120 Verslavings- en/of Verspreid psychiatrische problematiek Sociale woningen Kopenhagen 80 Verslavings- en/of Gedeeld en verspreid psychiatrische problematiek Sociale woningen Lissabon 74 Psychiatrische problematiek Verspreid Privé markt Glasgow 22 Actieve drug- of alcoholverslaving Verspreid Sociale woningen Budapest 152 Daklozen die in het bos leven Appartement, caravan, nachtopvang Frankrijk 400 Psychiatrische problematiek Verspreid Sociale woningen en privé markt Canada 1254 Psychiatrische problematiek Privé markt Tabel 1. Overzicht internationale HF projecten, toestand eind 2012 De meeste internationale projecten kiezen voor individuele appartementen. In Kopenhagen stonden de beleidsmakers kritisch tegenover het idee om mensen met complexe behoeften in individuele woningen te huisvesten. Daarom kozen ze in hun project zowel voor individuele woningen als voor gegroepeerde woningen. Die gegroepeerde woningen waren een woonblok met appartementen met eigen keuken en badkamer, een gemeenschappelijke ruimte en aanwezig personeel. In deze Scandinavische hoofdstad waren ook twee groepswoningen waar projectbewoners keuken en badkamer deelden. VERSCHIL IN BEGELEIDINGSTEAMS Ook de samenstelling en de werking van de teams verschilt tussen de verschillende internationale projecten. Zo startte men in Amsterdam en Kopenhagen, trouw aan het originele concept, een Assertive Community Treatment team op. In andere projecten bestaat het team vooral uit sociaal werkers die nauw samenwerken met specialistische diensten zoals de verslavingszorg en geestelijke gezondheidszorg. In Budapest was er slechts een klein budget beschikbaar en bestond het team uit enkele professionals die dit project buiten de werkuren deden. Enkele projecten werken tevens met ervaringsexperten. Zo staan in Glasgow vier ervaringsdeskundigen in voor een groot deel van de dagelijkse opvolging van de bewoners. Naast de samenstelling verschilt ook de bereikbaarheid van de teams. In Lissabon is het Housing Firstteam 24/7 beschikbaar. In andere steden is de bereikbaarheid beperkter of kiest men voor een samenwerking met andere diensten om optimale beschikbaarheid te kunnen garanderen. Ook de caseload van de projecten verschilt, gaande van vier bewoners (Glasgow) tot elf bewoners per hulpverlener (Lissabon). De meeste teams bezoeken wekelijks hun cliënten. 48

6 HOUSING FIRST WERKT Ondanks de grote verschillen tussen projecten, is er ook een gemeenschappelijk element: Housing First werkt! Zowel in de eerste Amerikaans projecten als in de meer recente Europese projecten behoudt 80% twee jaar na de start van het project nog zijn woonst. Tabel 2 geeft deze cijfers voor de Europese projecten weer. OVERLAST EN GEZONDHEID De meeste projecten spelen bij overlast zeer kort op de bal. Na signalen van de huisbaas, buurtbewoners, politie of de bewoner zelf, gaan de teams met het probleem aan de slag. De gevreesde overlast voor buurtbewoners blijft daardoor binnen de perken. In Amsterdam was er over een periode van vijf jaar tegen 41% van de Housing First-bewoners een klacht voor overlast. Soms brengt een eenvoudige oplossing soelaas, soms beslist het team samen met de bewoner om te verhuizen. In enkele andere gevallen besliste de bewoner om terug te gaan naar de straat of moest hij naar de gevangenis. Als alle pogingen om te bemiddelen falen, wordt iemand uit huis gezet. De meeste projecten signaleren een positief effect op vlak van middelengebruik en psychische gezondheid. Evaluaties beschrijven op welke wijze huisvesting zorgt voor een gevoel van persoonlijke veiligheid, minder stress, stabiliteit, regelmaat en privacy. Mensen slapen ook beter en doordat ze kunnen koken gaat ook de kwaliteit van de voeding er op vooruit. Het project in Lissabon rapporteert 90% minder gebruik van psychiatrische zorg. Gaat het over middelengebruik, dan formuleren sommige projecten positieve resultaten. Zo verklaren in Lissabon negen van de 21 bewoners een punt gezet te hebben achter hun alcohol- of drugverslaving. De bewoners zelf verklaren dit door stabiele huisvesting, een ander dagritme, toegang tot de gezondheidszorg en de hulp van het Housing First-team. De resultaten op vlak van dagbesteding zijn minder eenduidig. Al zijn veel bewoners actief bezig met vrijwilligerswerk of een andere zinvolle dagbesteding, slechts weinigen hebben een (vaste) job. Mede hierdoor blijven financiële problemen een heet hangijzer. Totaal gehuisvest Onduidelijk (gestorven, naar instelling, zonder info) Totaal gebruikt voor berekening Positieve uitkomst: Nog steeds gehuisvest In HF met HF hulp In HF zonder hulp Negatieve uitkomst (uithuisgezet, gevangenis, vrijwillige terugkeer naar straat) Amsterdam (97%) 122 (86%) 16 4 Kopenhagen (94%) 57 (89%) 3 4 Lissabon (79%) 45 (66%) 9 14 Glasgow (93%) 13 (93%) 0 1 Budapest 90 ga ga 29 ( 50%) 0 (0%) 29 ga * ga = geen antwoord Tabel 2. Positieve en negatieve huisvestingsresultaten van de Europese HF-projecten POW ALERT JAARGANG 40 NUMMER 1 MAART

7 BELOFTEVOLLE AANPAK DAKLOOSHEID SOCIALE RELATIES Op vlak van sociale relaties zijn de resultaten dubbel. Enerzijds beschrijven sommige bewoners hoe ze wel eens een praatje doen met mensen in de buurt of terug contact zochten met familieleden. Anderzijds blijven veel cliënten zich eenzaam voelen. Sommigen breken met hun vroegere straatvrienden en vinden het niet eenvoudig om nieuwe mensen te leren kennen. De integratie van een bewoner in zijn nieuwe buurt toont gemengde resultaten: sommigen integreren zich vrij goed, anderen zoeken weinig contact met hun buren. Projecten in de Verenigde Staten tonen aan dat Housing First-bewoners minder in contact komen met politie en justitie vanaf het moment dat ze een woning hebben. In Lissabon verbleven 20 van de 74 bewoners een nacht in de cel in het jaar voor het project. Eenmaal in Housing First overkwam dit niemand meer. Gelijkaardige resultaten zijn er voor de gezondheidszorg: Housing First-bewoners maken minder vaak gebruik van spoeddiensten. Zo had in het jaar voorafgaand aan het Portugese project 46% gebruik gemaakt van de spoeddiensten, eenmaal in Housing First daalde dit naar 6%. UITDAGINGEN Al is Housing First een succesverhaal, er liggen ook nog enkele uitdagingen op de plank. Het blijft moeilijk om voldoende huisvesting te vinden, zeker voor gespreide appartementen. En het plots beschikken over een vast adres kan ervoor zorgen dat juridische problemen of schulden uit het verleden plots terug opduiken. We zeiden het al: eenzaamheid en het vinden van een dagbesteding blijft voor de Housing First-bewoners een belangrijk aandachtspunt. Bij de stap naar Housing First knippen velen hun banden door met hun vorige vrienden uit het milieu, waardoor ze een nieuw sociaal netwerk en dagbesteding moeten vinden. Voor deze groep is dat alles behalve evident. De relatie tussen een bewoner en zijn hulpverlener is ook anders dan in de reguliere hulpverlening. Om met de bewoner een goed contact te hebben én te behouden, is het nodig om hulp te bieden, waar en wanneer de bewoner die wenst en nodig acht. Dat vraagt aan de kant van de hulpverlener engagement, beschikbaarheid en flexibiliteit. BELGIË VOLGT Ook België startte recent met Housing First in Gent, Antwerpen, Charleroi, Luik en Brussel. Deze projecten gingen van start met steun van de federale overheid en worden gefinancierd door de Nationale Loterij. Een team van onderzoekers evalueert het project en zal 100 personen opvolgen. Op basis van de bevindingen uit andere landen, kijken we vol verwachting uit naar de eerste resultaten van deze projecten. Want wat baanbrekend is in andere landen, moet ook hier grenzen kunnen verleggen. Evelien Demaerschalk is projectmedewerker bij het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Meer informatie over de Belgische projecten is te vinden op Reageren kan via Verwijzingen Busch-Geertsema, V. (2013), Housing First Europe, Final Report. Wewerinke, D., Al Shamma, S. & Wolf, J. (2013), Housing First Europe. Local evaluation report Amsterdam. Stefancic, A. & Tsemberis, S. (2007), Housing First for long-term shelter dwellers with psychiatric disabilities in a suburban county : a four year study of housing access and retention, Journal of Primary Prevention, 28, Gladwell M. (2006), Million-Dollar Murray ( Padgett, D., Gulcur, L. & Tsemberis, S. (2006), Housing First services for people who are homeless with co-occuring serious mental illness and substance abuse, Research On Social Work Practice, 16(1),