Profielwerkstuk Natuurkunde. Cola-Mentos Kanon

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Profielwerkstuk Natuurkunde. Cola-Mentos Kanon"

Transcriptie

1 0 Profielwerkstuk Natuurkunde Cola-Mentos Kanon Namen: Vincent Voogt & Pieter-Jan Voskamp Datum: 10 maart 2008

2 1 Inhoud Inleiding 2 Deelvraag 1: Wat houdt de reactie tussen Cola en Mentos precies in? 4 Deelvraag 2: Hoe is de reactie tussen Cola en Mentos te gebruiken? 7 Deelvraag 3: Hoe kan deze reactie gebruikt worden om te gebruiken als stuwkracht voor een kanon? 9 Deelvraag 4: Hoe moet het kanon worden gebouwd en gebruikt, zodat hij geschikt is voor dit doel? 10 Hoofdvraag: Waarvoor kan de reactie tussen Cola en Mentos nuttig gebruikt worden? 15 Logboek & Urentabel 16

3 2 Inleiding Voor ons profielwerkstuk hebben wij ervoor gekozen onderzoek te doen naar de reactie die ontstaat als je een Mentos snoepje in een fles Cola doet. Wij hebben er lang over nagedacht wat we als onderwerp zouden kiezen voor ons profielwerkstuk. Andere onderwerpen welke we bedacht hadden voordat we besloten dit onderwerp te kiezen waren of niet goed genoeg voor een profielwerkstuk of ze waren gewoonweg niet uitvoerbaar. Het onderwerp van de reactie tussen cola en mentos kwam in onze aandacht dankzij een filmpje op internet welke we toevallig tegenkwamen. Op dit filmpje deed iemand een aantal Mentos snoepjes in een fles Cola waarna er een grote Cola fontein ontstond. Om de reactie tussen de Mentos en de Cola te onderzoeken en om te onderzoeken of deze reactie te gebruiken is voor een toepassing hebben we de volgende hoofdvraag met bijbehorende deelvragen bedacht: Hoofdvraag: Waarvoor kan de reactie tussen Cola en Mentos nuttig gebruikt worden? Deelvragen: - Wat houdt de reactie tussen Cola en Mentos precies in? - Hoe is de reactie tussen Cola en Mentos te gebruiken? - Hoe kan deze reactie gebruikt worden als stuwkracht voor een kanon? - Hoe moet het kanon worden gebouwd en gebruikt, zodat hij geschikt is voor dit doel? Ons onderzoek hebben we bijgehouden in een logboek. Dit hebben we gedaan door middel van een blog op een site welke wij opgezet hebben. In dit logboek vermeldden we elke gebeurtenis, bevinding en verandering in het plan. We hebben om verschillende redenen gekozen om het logboek op een internetsite bij te houden. Zo houd de site automatisch bij op welke dag je een nieuwe toevoeging maakt. Een ander voordeel is dat je deze site op elk gewenst moment en plaats (mits je een computer en internetverbinding tot je beschikking hebt) kunt aanpassen. Het adres van onze site is : Hoewel we ons logboek als bijlage bij ons verslag zullen inleveren, zal de lezer toch wel veel overeenkomsten tussen het verslag en het logboek tegenkomen. Dit komt omdat we ons logboek ook hebben gebruikt als informatiebron bij ons verslag. Enig nadeel van ons logboek is wel, dat we er ook filmpjes aan hebben toegevoegd. Deze filmpjes hebben we opgenomen tijdens ons onderzoek en deze bestaan vooral uit filmpjes van testen en dergelijke.

4 Omdat we ook deze filmpjes toch wel erg belangrijk vinden bij het geheel van ons profielwerkstuk hebben we besloten om deze op een dvd mee te leveren bij het verslag en ontwerp. 3

5 4 Wat houdt de reactie tussen Cola en Mentos precies in? In Cola zit opgelost koolzuur (CO 2 ), wat zorgt voor de prik. Op kamertemperatuur is deze stof echter meestal een gas. Om in een Cola fles te zorgen dat de koolzuur opgelost blijft op kamertemperatuur wordt de colafles in de fabriek afgesloten onder een hoge CO 2 druk. Dit gas ontsnapt wanneer je de fles voor het eerst opent. Dit geeft het bekende tsssssssssssss geluid. Doordat de Cola hierna niet meer onder gasdruk wordt bewaard, zal de koolzuur in de Cola langzamerhand in gasvorm geraken, waardoor de Cola minder prik krijgt. Wanneer de fles nog dicht is zal dit gas niet kunnen ontsnappen, waardoor er een druk ontstaat in de fles. Dit komt omdat in een gas de moleculen minder dicht op elkaar zitten dan in een vloeistof. Dit proces verloopt relatief traag, maar bij toevoeging van een paar Mentos tabletten versneld deze reactie enorm. Op de een of andere manier veroorzaakt iets in de Mentos deze versnelling, waardoor het gas zich massaal door de smalle opening van de fles drukt waarbij het cola meeneemt. Dit geeft het bekende beeld van de cola vulkaan Om een goede toepassing voor deze reactie te vinden, moesten we eerst de reactie beter begrijpen. Hiervoor gingen we zoeken op internet, waar we stuitten op een aflevering van het programma Mythbusters, wat op Discovery Channel wordt uitgezonden. In dit programma onderzoeken 2 wetenschappers (en 3 assistenten) elke aflevering 1 of 2 mythes. Ze gaan hierbij aan de hand van de wetenschap proberen aan te tonen of deze mythes waar (confirmed) dan wel niet waar (busted), of een middenweg (plausible) zijn. In een aflevering van dit programma hebben deze twee wetenschappers dus ook onderzocht wat er nu zorgt voor de explosieve reactie in de combinatie Cola-Mentos. Wij zullen hier melden wat hun bevindingen zijn, waarbij we ook onze eigen bevinden samenvoegen.

6 5 Het belangrijkste in deze reactie is een verschijnsel genaamd nucleatie. Het oppervlak van de Mentos heeft zogenaamde nucleation sites. Op dit ruwe oppervlak kunnen de opgeloste CO 2 deeltjes zich hechten en vervolgens ontsnappen in gasvorm. Dit verklaart ook gelijk waarom er enkel Mentos mint gebruikt kan worden. Bij bijvoorbeeld de Mentos met vruchten smaak, zijn de tabletten voorzien van een glazuur laag. Hierdoor is het oppervlak niet ruw meer. Maar waarom dan de combinatie Cola-Mentos? Ten eerste is de Mentos al geschikt voor deze reactie vanwege het gewicht van het tablet. Hierdoor zinkt het tot op de bodem van de Cola fles, waardoor het met zoveel mogelijk CO 2 kan reageren. Daarbij hebben we in onze eerste proefjes uitgezocht of de reactie net zo heftig is in combinatie met een andere frisdrank en met andere hoeveelheden frisdrank. Hieruit konden we de conclusie trekken dat de reactie met cola inderdaad heftiger was dan de reactie met Spa Rood, wat enkel water en koolzuur is. De Spa Rood-Mentos combinatie reageerde echter wel. Het kan dus niet zo zijn dat de verklaring met de nucleation sites de enige is. De hoeveelheid frisdrank maakt wel uit, want een halve liter cola reageerde minder heftig dan 1,5 L. Dit kan worden verklaard door de hoeveelheid opgeloste koolzuur in de cola. De conclusie die we hieruit trokken was dus dat hoe meer cola we gebruikten, hoe meer druk we zouden krijgen. De Mythbusters hadden wel een verklaring voor het feit dat de Spa Rood minder heftig reageerde. Ook zij gebruikten Spa Rood (maar dan het Amerikaanse merk natuurlijk (soda water)) om het te vergelijken. Daarna gingen ze elk van de ingrediënten in Cola Light apart aan het soda water toevoegen, waarna ze een Mentos erin deden. Hieruit bleek dat de ingrediënten Aspartaam (zoetstof in Cola Light), Caffeïne en Potassium Benzoate (conserveermiddel) de reactie versterken. Hieruit blijkt dus dat Cola Light geschikter is voor de reactie dan normale Cola. Dit heeft ook als bijkomend voordeel dat door het ontbreken van de suiker de Cola niet plakt.

7 6 Hierna gingen ze de verschillende ingrediënten in Mentos aan het soda water toevoegen. Bij een werkende stof zou er een klein fonteintje moeten ontstaan. Hieruit bleek dat de ingrediënten Gelatine en Arabische Gom reageren met het koolzuur. Deze ingrediënten in de Cola en Mentos veroorzaken een zogenaamd Cascade Effect. Dit houdt in dat de Cola met koolzuurgas de fles uitgeduwd wordt. Samengevat blijkt dus dat er 2 reacties plaatsvinden bij de toevoeging van Mentos aan Cola Light. 1. Nucleation Sites: Het ruwe oppervlak van de Mentos maakt het mogelijk dat CO 2 moleculen in gasvorm kunnen ontsnappen aan de Cola. 2. Het Cascade Effect: Een juiste combinatie van ingrediënten in zowel de Cola Light als de Mentos zorgen ervoor dat de Cola met het koolzuur gas de fles wordt uitgeduwd, waardoor je de grote fontein krijgt. Hiermee hebben we antwoord gegeven op de vraag waarom we speciaal de Cola (Light)- Mentos combinatie moeten gebruiken. Mede doordat we hierop hebben kunnen antwoorden hebben we nu een beter begrip van de reactie. Deze kennis kunnen we gebruiken bij het vinden en perfectioneren van een geschikte toepassing.

8 7 Hoe is de reactie tussen Cola en Mentos te gebruiken? Bij de reactie tussen Mentos en Cola komt een enorme hoeveelheid energie vrij. Deze energie zou voor verschillende doeleinden gebruikt kunnen worden. Door het toevoegen van de mentos in een normale fles Cola, ontstaat er een enorme fontein aan Cola. Als deze kracht op de een of andere manier goed kan worden gecontroleerd en goed kan worden gericht, is het mogelijk deze kracht te gebruiken voor verschillende toepassingen. Wij hebben verschillende toepassingen bedacht. De eerste toepassing was om de reactie met de daarbij vrijkomende kracht te gebruiken voor het opwekken van elektriciteit. Dit zou haalbaar kunnen zijn door gebruik te maken van een dynamo. Door de stroom Cola die vrijkomt bij de reactie als je de mentos in de fles Cola doet, te richten op een rad die aangesloten is op een dynamo, zal dit rad gaan draaien door de kracht die de stroom cola uitoefent op het rad. Hierdoor kun je met behulp van de dynamo energie opwekken. De elektrische energie welke je hiermee opwekt zou je kunnen gebruiken om bijvoorbeeld een lampje te laten branden. Deze toepassing, om de reactie tussen mentos en cola te gebruiken om elektrische energie op te wekken met behulp van een dynamo, is niet een van de beste toepassingen naar onze mening. Het idee is net iets te simpel en is eigenlijk gewoon gebaseerd op de werking van een dynamo. Om deze reden hebben we er voor gekozen een andere toepassing te bedenken. De volgende toepassing was een autootje te laten rijden door gebruik te maken van de reactie tussen mentos en cola. De reactie is voor dit doeleinde op 2 manieren te gebruiken. Het is mogelijk de fontein welke ontstaat direct te richten op de grond, aan de achterkant van het autootje. Hierdoor wordt het autootje direct voortgestuwd door de cola. De andere mogelijkheid is door gebruik te maken van rotorblaadjes. Aan de as van de wielen zit een rad waartegen de cola spuit, wanneer de mentos toegevoegd wordt en er een reactie ontstaat. Doordat het rad gaat draaien draait de as van de wielen, en gaat het autootje rijden. Ook dit idee hebben we niet verder uitgewerkt. Ook is het idee niet erg origineel. Op internet zijn er al verschillende filmpjes te zien waarin mensen hetzelfde idee hadden uitgewerkt, en dan vooral het idee met het direct voortstuwen door de cola op de grond te richten achter het autootje. Het idee was dus eigenlijk al deels uitgeprobeerd door een ander en dus is het ook

9 8 niet erg aantrekkelijk meer om het zelf ook nog eens te gaan proberen. Daarbij komt nog dat de reactie tussen cola en mentos niet erg lang duurt. Hierdoor zal het autootje maar een korte tijd een sterke stuwkracht krijgen. Hierdoor is het niet echt nuttig om een autootje te laten rijden op deze manier. Een autootje moet gedurende een langere tijd kunnen rijden, anders heb je er eigenlijk niet veel aan. We hebben er wel over nagedacht hoe dit te bereiken was. We hadden bijvoorbeeld een idee om gebruik te maken van verschillende flessen cola, welke om de beurt gingen spuiten. Dit zou met meerdere flessen mogelijk zijn. Daarbij zou het mogelijk zijn de stroom cola welke vrijkomt te sturen met plastic slangetjes. Dit idee was niet echt uitvoerbaar, best ingewikkeld en de kosten zullen erg oplopen als je voor maar een heel klein stukje rijden van het autootje meerdere flessen cola nodig zult hebben. Daarbij komt ook nog het feit, dat iedere keer als je het autootje gaat laten rijden op deze manier, dat er een enorme rotzooi achterblijft. Cola zal op de grond spuiten en dit is niet echt handig op straat of ergens anders. Om deze redenen hebben we ook voor deze toepassing ervoor gekozen om niet verder te gaan met het uitwerken van het idee. Ons derde idee was een iets simpelere toepassing, waar we meer mee kunnen dan de voorafgaande ideeën. Deze toepassing is een kanon, waar we de reactie tussen mentos en cola gebruiken als stuwkracht om iets weg te schieten. Het idee is als volgt. Het kanon zal worden gebouwd uit PVC buizen. Dit idee om PVC te gebruiken is behoorlijk voor de hand liggend en daarnaast wordt dit ook altijd gebruikt door mensen die een zogenoemde Spud Gun bouwen. Deze Spud Gun is een op druk gebaseerd kanon, waar meestal een aardappel mee wordt weggeschoten door haarspray in de buis te ontsteken. Ons kanon is gebaseerd op de bouw van zo n Spud Gun. Hieronder is een erg duidelijke schematische weergave van hoe we van plan zijn het kanon te bouwen. Ons eerste plan op papier was als volgt. In ruimte E is het de bedoeling dat we een fles cola laten leeglopen, d.m.v. een aan de pijp vast gemonteerde flessendop, zodat we een minimale hoeveelheid CO2 kwijt raken. Aan de bovenkant van ruimte E is een lading Mentos aanwezig die d.m.v. een doordrukpapiertje of iets dergelijks wordt gescheiden van ruimte E, totdat iemand de mentos in ruimte E 'drukt'. In ruimte E zal dan de reactie plaats vinden. Waardoor de druk stijgt, die aan de buitenkant kan worden waargenomen d.m.v. een barometer. Wanneer de druk een gewenste waarde heeft aangenomen kan het klepje worden geopend waardoor de opgehoopte druk in een keer vrijkomt door Buis G. Zodoende wordt het projectiel dan al in Buis G lag door de druk weggeschoten.

10 9 Hoe kan deze reactie gebruikt worden om te gebruiken als stuwkracht voor een kanon? De energie en kracht die vrijkomt bij de reactie tussen Mentos en Cola kan op verschillende manieren gebruikt worden als stuwkracht voor een kanon. Eén manier is om de reactie direct te gebruiken. Hiervoor zou een loop kunnen worden bevestigd aan een fles cola. In de loop zit dan een projectiel. Door de Mentos aan de Cola toe te voegen ontstaat er direct een fontein. De kracht die deze fontein veroorzaakt kun je dan gebruiken als stuwkracht om het projectiel weg te schieten. Naast dit directe gebruik van de reactie is er ook een andere mogelijkheid. De Cola moet in een reservoir worden gegoten, welke in het kanon zit. Dit reservoir moet totaal afgesloten zijn. Je gaat namelijk gebruik maken van druk. Door de Cola in een afgesloten reservoir te hebben, en hier de mentos aan toe te voegen zal de reactie tussen de Cola en de Mentos binnen een gesloten ruimte plaatsvinden. Omdat het gas dat vrijkomt nergens heen kan, ontstaat er een bovendruk. Door dan dit gas vrij te laten via een dunne loop komt daar een grote kracht bij vrij, waarmee een projectiel kan worden afgevuurd.

11 10 Hoe moet het kanon worden gebouwd en gebruikt, zodat hij geschikt is voor dit doel? Tijdens het uitwerken van dit idee zijn er een aantal dingen gewijzigd van het eerste idee. Alle onderdelen voor het kanon hebben we gekocht bij Brinkman en Maasmond in s- Gravenzande. De onderdelen hebben we op verschillende dagen aan elkaar gemonteerd. Dit hebben we gedaan met de bijbehorende PVC-lijm. Om alles goed aan elkaar te maken, was nog best lastig. Voor het eindstuk en het stuk waar de loop moet komen hebben we meerdere verloopstukjes moeten gebruiken om de stukken op elkaar te laten passen. Daarbij hebben we ook niet alle onderdelen tegelijkertijd gekocht. Elke keer werkten we met het volgende schema. 1. Idee 2. Juiste spullen en materialen zoeken en kopen 3. Monteren 4. Testen 7.Oplossingen zoeken 6. Uitvinden waar de fout zit 5. Feedback Dit schema hebben we meerdere malen moeten doorlopen voordat we ons kanon hadden geperfectioneerd. In dit schema zijn we begonnen in het blok idee, met het eerste ontwerp dat we in deelvraag 2 hebben behandeld. Hier bleek bij stap 2 al dat de keuze om PVC als materiaal gebruik te maken een goede keuze was. Dit materiaal kan namelijk 7 bar aan druk aan. Hoewel we nog niet precies wisten hoeveel druk we zouden kunnen produceren, wisten we toch al dat we nooit de 7 bar zouden halen. Dit maakte PVC dus de beste keuze. In eerste instantie hadden we enkel de PVC buis (die als reservoir zou gaan dienen), een kogelkraan van PVC, de juiste tussenstukken voor verdikkingen en verdunningen, en een dop om de andere kant van de buis af te sluiten aangeschaft. Bij de eerste test bleken er gelijk al een aantal gebreken in dit ontwerp. Zo ging de Cola al schuimen tijdens het inschenken. Achteraf bleek dat we tijdens dit schuimen al het overgrote deel van de koolzuur verloren. Ook waren we niet snel genoeg met de dop dichtdraaien, nadat we de Mentos hadden toegevoegd. Door deze problemen moesten we het ontwerp wat aanpassen, maar ook de voorbereiding van de test. Zo hebben we een slang aangeschaft die we gebruiken om de cola in te

12 11 schenken. Zo klotst de Cola niet naar beneden, maar volgt het rustig de slang totdat het op de bodem terecht komt. Zodoende gaat de Cola niet schuimen. Voor het toevoegen van de Mentos hebben we een extra kogelkraan aangeschaft. Eentje die groot genoeg was om de Mentos er doorheen te kunnen laten gaan. Nu konden we Mentos in een los PVC buisje doen en deze boven de kraan houden. Zo konden we, door het openen van de 2 e kraan, de Mentos toevoegen en toch weer snel genoeg de buis weer afsluiten. Nadat we dit alles hadden gemonteerd, was het tijd voor een nieuwe test. Ook dit keer kregen we als resultaat niet meer dan een zuchtje. Na enig onderzoek en navraag doen bij de TOA bleek dat we bij het overschenken van de Cola nog steeds te veel koolzuur kwijt raakten. Deze keer hoefden we gelukkig geen nieuw materiaal aan te schaffen. De oplossing lag dit keer bij de temperatuur van de Cola. Zoals al eerder gezegd wil het koolzuur in de Cola op kamertemperatuur ontsnappen in gasvorm. We moesten de Cola dus in een vriezer af laten koelen tot net boven het vriespunt. Bij een lagere temperatuur is het oplosbaarheidproduct van de koolzuur in de cola namelijk veel lager. Dit houdt in dat de koolzuur moeilijker in gasvorm 'ontsnapt'. Dit werkt in ons voordeel, want zo behouden we meer van de koolzuur in de cola. Het hogere oplosbaarheidproduct van de koolzuur in de cola is vrij simpel te verklaren met faseveranderingen. Voor faseveranderingen speelt temperatuur namelijk een belangrijke rol. Door de temperatuur van een stof onder het vriespunt te brengen wordt de stof namelijk 'vast'. Door het boven het kookpunt te brengen wordt de stof een 'gas'. Bij een temperatuur tussen het vriespunt en het kookpunt is de stof vloeibaar. Het vriespunt en het kookpunt zijn eigenschappen die bij elke stof verschillen. Koolzuur is op kamertemperatuur namelijk in gasvorm. Wanneer je dus de druk van een oplossing met koolzuur afhaalt, bijvoorbeeld bij het openen van een colafles, zal de koolzuur dus een gas worden en ontsnappen. Maar door deze oplossing te koelen zal deze faseovergang naar gas dus moeilijker verlopen en dus zal er meer koolzuur in de cola opgelost blijven. Omdat we bij dit bezoek aan de TOA ook meteen ons kanon mee hadden genomen naar school, konden we gelijk van deze gelegenheid gebruiken maken om de barometer, die we al eerder van de TOA hadden gekregen erop te laten monteren (door de TOA). Dit deed hij door een bout met een vrij grote diameter hol te maken en daar de barometer in te monteren. Vervolgens boorde hij een gat op de plek waar de PVC laag het dikste was. Hierna konden we de bout met barometer in de buis schroeven. Als isolatie gebruikte de TOA 'teflontape'. Dit is een witte tape die zich in het schroefdraad uitzet. Hierdoor was de buis meteen weer goed afgesloten. Met behulp van de barometer konden we bij de volgende proeven meten hoeveel druk er ontstaat en deze vergelijken met eerdere testen.

13 12 Helaas ondervonden wij, toen we later gingen testen met koude cola, dat een lagere temperatuur ook de 'cola-mentos-reactie' tegenwerkt. Dit is eigenlijk ook logisch als je kijkt naar de bovenstaande verklaring. We hebben dit bevestigd met de volgende simpele proef op school: We namen 2 erlenmeyers met een laagje cola. De ene was 10 minuten lang op kamertemperatuur bewaard, de ander 10 minuten in de vriezer. Tijdens deze 10 minuten waren beide erlenmeyers met een dop afgesloten zodat er geen koolzuur verloren kon gaan. Na deze 10 minuten hebben we aan beide erlenmeyers zout toegevoegd (dit bij gebrek aan cola, maar op de oppervlakte van de zoutkorrels treedt ook nucleatie op). Hieruit bleek dat de reactie van cola op kamertemperatuur met zout beter verloopt dan de reactie met de koude cola. Achteraf is dit ook logisch te verklaren met de bovenstaande uitleg over faseovergangen. Op dit punt waren we al aardig gevorderd met het perfectioneren van ons ontwerp en de manier waarop het moesten gebruiken. We hadden ondertussen het volgende gebruikschema: Cola afkoelen tot bijna op vriespunt Met behulp van een slang en een trechter de koude cola in het reservoir gieten Het reservoir afsluiten Barometer aflezen tot de druk niet meer stijgt Met behulp van de tweede kraan de Mentos toevoegen aan de cola in het reservoir Cola in het reservoir op laten warmen tot kamertemperatuur. 1 e kraan openen en druk vrijlaten In de verwachting nu eindelijk echt resultaat te krijgen deden we vol goede moed weer een test. Helaas ging het ook nu weer niet honderd procent goed. Terwijl de Cola in het reservoir weer verwarmt wordt tot op kamertemperatuur, wordt er in de buis al een druk opgebouwd. Dit is ook te verklaren met het oplosbaarheidproduct. Want waar het oplosbaarheidproduct toeneemt naarmate de Cola kouder wordt, werkt dit natuurlijk ook omgekeerd. Een bepaalde hoeveelheid CO 2 wordt al omgezet in gasvorm tijdens het verwarmen. Op zich is dit niet erg, hoe meer druk hoe beter. Maar bij het toevoegen van de Mentos ontsnapte de druk omdat we hiervoor het reservoir moesten openen, waarna we weer bij 0 bar moesten beginnen.

14 13 Dit hebben we opgelost door aan de kant van de 2 e kraan waar de Mentos erin gaat een klein compartiment te maken dat we af konden sluiten met een dop. Zodoende kon de druk niet meer uit de buis ontsnappen, omdat bij het openen van de tweede kraan het Mentos compartiment en het reservoir 1 kamer worden. De 2 e kraan hoeft dus ook niet meer gesloten te worden. Bij de test die hierop volgde hadden we wel al een indicatie wat de druk zou worden. Omdat we bij de vorige test wel al een druk met Mentos en de Cola hadden opgebouwd die een goede indicatie gaf wat voor druk we konden verwachten, konden we ook kijken wat voor projectielen we wilden wegschieten. In de vorige test hadden we namelijk een druk bereikt van 0,8 bar. Op school hebben we met een compressor verschillende groottes voor de loop geprobeerd, evenals verschillende projectielen. De compressor stelden we in op de 0,8 bar die we bij onze vorige test hadden bereikt. Zodoende gingen we naar huis met een aluminium loop en een idee voor de projectielen: houtpluggen gewikkeld in plakband, zodat de plug mooi de loop opvult. Hierna hadden we bij de testen echte resultaten. De plug schoot verassend ver weg, ondanks een laatste probleem dat we tegen kwamen. Tegen dit probleem kunnen we niks doen. Het heet de maximale dampspanning. Dit houdt in dat op een bepaald drukniveau, de druk niet meer stijgt. In ons geval is dat rond 1,2 bar. Maar elk nadeel heeft zijn voordeel. En in dit geval is het voordeel dat wanneer we een keer hebben geschoten (de druk hebben vrijgelaten) de druk zich weer opbouwt. Helaas niet meer volledig, maar het zorgt er wel voor dat we meerdere keren kunnen schieten met 1 reservoir Cola en Mentos. Ook begon plotseling één van de kogelkranen te lekken. Dit hebben we opgelost door vaseline op de kogel te smeren waardoor het lekken stopte. Deze test hebben we een aantal keer herhaald en elke keer was na een paar keer schieten ook echt niks meer over van de Mentos. Hieruit kunnen we dus afleiden dat we het maximale uit de reactie halen. Geslaagde poging 1:

15 Geslaagde poging 2: 14

16 15 Beantwoording hoofdvraag: Waarvoor kan de reactie tussen Cola en Mentos nuttig gebruikt worden? Deze vraag hebben we behandeld volgens een stappenplan waarbij elke stap een deelvraag was. In dit stappenplan hebben we eerst werking van de reactie onderzocht, aan de hand hiervan hebben we uit een aantal mogelijkheden de beste toepassing uitgezocht, nadat we een geschikte toepassing hadden bedacht, gingen we dit uitwerkingen. Ook hier hebben we eerst de mogelijkheden voor deze toepassing onderzocht. Aan de hand hiervan zijn we met een eerste schets tekening gekomen. Vervolgens zijn we begonnen met spullen kopen en deze monteren. Waarna we elke keer door testen erachter zijn gekomen wat er nog verbeterd kon worden. Hier nog een korte samenvatting van onze bevindingen en ideeën. De Cola-Mentos reactie wordt veroorzaakt vanwege nucleatie. Mentos (mint smaak) heeft een ruw oppervlak. Hierdoor kan het opgeloste CO 2 ontsnappen als gas. Naast nucleatie is de combinatie van ingrediënten van de Cola en de Mentos de perfecte samenstelling om zo n reactie te veroorzaken. Tussen de Cola en Mentos reageren de volgende stoffen met elkaar: - Gelatine (in de Mentos) - Arabische Gom (in de Mentos) - Caffeïne (in de Cola) - Zoetstof (aspartyl-phenylalanine-1-methylester) (in de Cola) - Conserveermiddel (in het Engels: Potassium Benzoate) (in de Cola) Het kanon is de beste toepassing, omdat de reactie tussen Mentos en Cola bij deze toepassing nuttig wordt gebruikt. Bij deze toepassing is de kracht die vrijkomt bij de reactie goed te richten en te controleren. Het kanon werkt door middel van druk die ontstaat als je de reactie tussen Cola en Mentos in een gesloten ruimte laat plaatsvinden. Het CO 2 gas dat vrijkomt als gas kan nergens heen en dus ontstaat er druk in de afgesloten ruimte. Door deze druk op te laten bouwen tot het maximum kan hiermee een projectiel afgeschoten worden door een kogelkraan te openen waar een loop aan vast zit. In de loop zit het projectiel dat precies past in de loop, zodat er geen lucht langs kan. Hierdoor zal het projectiel met maximale kracht door het vrijkomende gas worden weggeschoten bij openen van de kraan. Het kanon werkt op deze manier goed. Het projectiel wordt ver weggeschoten. Het doel van een kanon is om iets weg te schieten, dus is het gebruik van de reactie tussen Cola en Mentos totaal geschikt voor gebruik bij deze toepassing.

17 16 Logboek & Urentabel Hier dus ons logboek dat we in de loop van de tijd hebben bij gehouden. Deze is ook te zien op onze site: onder het tabblad Voortgang. Ook hebben we in een tabel onze uren bijgehouden. Dit is namelijk niet terug te vinden in het logboek. Deze tabel is ook op onze site te vinden. Dit is te vinden onder het tabblad Uren.

18 17 Idee Sunday, Sep 16, 2007 Vandaag hebben we een idee voor ons profielwerkstuk bedacht. Het idee is om gebruik te maken van de reactie die ontstaat als je Diet Cola (Cola Light) en Mentos bij elkaar doet. Er komt dan veel gas in een korte tijd vrij, als resultaat een soort fontein van cola. We bedachten dat deze reactie zou kunnen worden gebruikt om elektrische energie op te wekken. Dit zou mogelijk kunnen door gebruik te maken van een dynamo met daaraan een rotorblaadje, op dezelfde manier als een watermolen. De energie die vrijkomt bij het spuiten van de cola gaat dan met een hoge snelheid hierlangs, wat energie moet opwekken. Een eerste schets hiervan: 1 = Cola 2 = Mentos 3 = Afval 4 = Dynamo 5 = Collector 6 = Lampje Ook zullen we moeten onderzoeken in welke verhoudingen en in wat voor situatie de reactie het beste verloopt.

19 18 Simpel schema Sunday, Sep 16, 2007

20 19 Toestemming Monday, Sep 17, 2007 Vandaag gaan we toestemming vragen voor ons idee. Vragen of dit een goed onderwerp is voor ons profielwerkstuk. Hopelijk is het goed.

21 20 Eerste 3d beelden opstelling Monday, Sep 17, 2007 Gisteravond even de 3d opstelling afgemaakt. Korte animatie volgt evt. nog. Is wel al af, moet alleen nog even gepost worden. Maar hier wel al vast even wat afbeeldingen.

22 21 Eerste proefjes Monday, Sep 17, 2007 We hebben gebruikt: - 2x 1 liter fles cola light albert heijn eigen merk - 1x 1/2 liter fles coca cola light - een paar rollen mentos - 1x 1/2 liter fles spa rood Proeven met cola: 1/2 liter cola en 2 mentos Niet erg spectaculair. Het schuim komt nog maar boven de rand van de fles uit en het is maar van korte duur. Maar toch blijft er maar een kwart cola over in de fles. Mentos liggen op de bodem te bruisen. 1 liter cola en een alle mentos uit 1 rol Veel spectaculairder. Schuim spuit uit de fles tot een hoogte van zeker 2 meter. Ook hier duurt de reactie niet echt lang en blijft er zeker een kwart cola over in de fles. Ook hier liggen de mentos nog op de bodem. 1 liter cola en een rol mentos (incl. papier dat aan 2 kanten is opengemaakt) en een dop met 2 kleine gaatjes erin De cola komt er uit in de vorm van nevel en is minder krachtig. Het lijkt alsof de reactie iets langer duurt, maar het verschil is niet opmerkelijk groot. Grootste verschil is dat nu veel meer cola in de fles over blijft ( >50% ). Proef met spa rood 1/2 liter spa rood met 4 mentos De spa schuimt wel, maar minder dat bij de halve liter cola. Conclusies Voor een krachtigere reactie is het beter om meer cola te gebruiken met een wat groter gat waar het door kan ontsnappen. Het is beter om meer mentos te gebruiken voor meer kracht. Cola reageert krachtiger dan mentos dan spa rood. Mentos reageert niet op. Meestal wordt er cola light gebruik omdat dat inderdaad niet plakt.

23 22 Te doen: - Uitzoeken of je de mentos kan hergebruiken ( kunnen we gelijk uit afleiden of nog een andere stof in de mentos en in de cola reageren.) - Perfecte verhouding cola en mentos - Gemiddelde waardes voor de kracht - Uitzoeken wat de eventuele extra reactie kan zijn

24 23 Toestemming gekregen Wednesday, Sep 19, 2007 We hebben toestemming gekregen om verder te gaan op het cola mentos idee. Maar we moeten misschien alleen wel het idee voor de toepassing veranderen, bijvoorbeeld misschien om de kracht te gebruiken voor een autootje. Nu nog even een hoofdvraag en wat deelvragen op papier zetten en dan krijgen we de handtekening die ons officieel toestemming geeft.

25 24 Idee voor een colahouder Wednesday, Sep 19, 2007 De meningen zijn nog een beetje verschillend. Maar er is een idee voor een cola houder. Het is de bedoeling dat we de cola flessen vast kunnen schroeven in een soort van plaat, waarna de cola via een slangetje naar een kleine ruimte loopt waar de mentos in zit. De mentos moet gaan werken als een soort van een buffer. Zodra de cola er langs loopt reageert het en wordt er via een soort uitlaatklep uitgespoten. Hier is wel nodig dat we er voor zorgen dat de cola niet terug kan (dmv een soort klepje dat maar 1 kant op beweegt, zoals in wc's) en er moet voor gezorgt worden dat de mentos niet weg kunnen (bijvoorbeeld door een soort roostertje). Hier een 3d ontwerp met 2 flessen: Voordelen: - de reactie kan langer duren of krachtiger zijn - meer controle over de reactie Nadelen: - reageert het dan wel? Om uit te zoeken of het hele principe werkt denken we er aan om een prototype te maken met 2 flessen.

26 25 Nieuwe toepassing Wednesday, Nov 14, 2007 Gisteren is er besloten misschien toch maar een nieuwe toepassing voor de reactie te verzinnen. Een van de meest aanneembare ideeën zou dan een cola/mentos kanon worden. Hieraan zouden we dan metingen kunnen doen, zoals vuurkracht e.d. Hier alvast een schematisch voorstel, gebaseerd op een zogenaamde Spud Gun. Het idee hierbij is iets van een regenpijp achtig materiaal, dan aan 1 kan is afgesloten. In ruimte E is het de bedoeling dat we een fles cola laten leeglopen, dmv een aan de pijp vast gemonteerde flessendop, zodat we een minimale hoeveelheid CO2 kwijt raken. Aan de bovenkant van ruimte E is een een lading Mentos aanwezig die dmv een doordrukpapiertje of iets dergelijks word gescheiden van van ruimte E, totdat iemand de mentos in ruimte E 'drukt'. In ruimte E zal dan de reactie plaats vinden. Waardoor de druk stijgt, die aan de buitenkant kan worden waargenomen dmv een barometer. Wanneer de druk een gewenste waarde heeft aangenomen kan het klepje worden geopend waardoor de opgehoopte druk in een keer vrijkomt door Buis G. Zodoende word het projectiel dan al in Buis G lag door de druk weggeschoten. Noot: Het is wel de bedoeling dan het 'apparaat'/'kanon' verticaal of schuin staan, zodat de mentos kunnen zinken en zodoende met zoveel mogelijk CO2 kunnen reageren.

27 26 De elektrische waterklep Thursday, Dec 27, 2007 Vandaag hebben we van EP Stevens een elektrische water klep kunnen krijgen uit een wasmachine. Na wat geknutsel hebben we nu enkel de het klep mechanisme, de stroomtoevoer en de activeringsknop eruit gehaald. Zodoende hebben we onze ideeën hier weer wat op aan kunnen passen en zodoende krijgt het ontwerp steeds meer vorm. Helaas betekent dit weer niet dat we gelijk kunnen gaan bouwen. We zijn nog steeds niet zeker over het volume aan cola dat we gaan gebruiken. Ons doel is nu dus ook te bepalen welke hoeveelheid het meest uitkomt. Verder hebben we vandaag nog wat kleine proefjes gedaan waarmee we een ballon op de fles hadden gemaakt. Hiermee wilden we kijken of er genoeg druk zou ontstaan om deze te laten knallen. De ballonnen zijn wel geknald, maar het ging niet helemaal goed, omdat de fles beide keren omviel. Toch zijn we vandaag weer verder gekomen, en een van de onderdelen waar we het moeilijkst aan zouden kunnen komen hebben we nu in elk geval al wel.

28 27 Onderdelen Kanon (1) Wednesday, Jan 9, 2008 Vandaag hebben we bij Brinkman een PVC buis en een kogelkraan gehaald die we nodig hebben voor het maken van het cola-mentoskanon. We hebben gekozen voor een PVC buis met een doorsnede van 63mm. Deze buis gaan we gebruiken voor het reservoir van de cola. De kogelkraan zal hieraan moeten worden bevestigd aan de bovenkant en aan de onderkant van het reservoir komt een draaidop, welke we gebruiken voor het vullen van het reservoir met cola. Deze hebben we echter nog niet gekocht.

29 28 Onderdelen Kanon (2) Thursday, Jan 10, 2008 Vandaag zijn we op zoek gegaan voor de verdere onderdelen van het kanon. We zijn wezen kijken bij de Fixet, maar hier waren geen onderdelen te vinden die pasten op een PVC buis van 63 mm doorsnede. Daarom zijn we gaan kijken bij Maasmond ('s-gravenzande). Hier bleken ze heel veel onderdelen te hebben, ook voor 63 mm PVC buizen. We hebben nu een dop voor het reservoir en een verloop van de 63 mm PVC buis naar de dunnere ingang van de kogelkraan. Deze onderdelen kunnen we in elkaar zetten, zodra we PVC lijm hebben. Dit krijgen we vanavond.

30 29 In elkaar zetten deel kanon Friday, Jan 11, 2008 Vandaag hebben we de onderdelen die we gister en eergisteren hebben gehaald in elkaar gezet. We hebben aan beide uiteindes van het reservoir de onderdelen geplaatst. Aan de ene kant is dit de afsluiting met de draaidop waar de cola in zal gaan. Aan de andere kant van de buis hebben we een eindstuk geplaatst waarin we meerder ringen hebben geplaatst om de 63 mm doorsnede te verkleinen naar de diameter van de kogelkraan.in de laatste ring hebben we een klein stuk PVC buis gedaan en daaraan zit de kogelkraan. Morgen zullen we waarschijnlijk een aantal dingen proberen/testen om te kijken of het voldoet aan wat we nodig hebben. Dit zijn 2 foto's van het reservoir met aangesloten onderdelen.

31 30 Testen kanon Saturday, Jan 12, 2008 Vandaag hebben we het kanon getest. Hiervoor hebben we het kanon gevuld met 2 flessen cola van 1,5 L uit de koelkast. Na het kanon gevuld te hebben voegden we een stuk of 8 mentos toe. Hierna draaiden we snel de dop dicht. Nu alles in het reservoir zat, wachtten we een aantal minuten, waarna we de kogelkraan omzetten. Het resultaat was teleurstellend. Het enige dat gebeurde was een zacht zuchtje dat uit de opening kwam. Een mogelijke verklaring hiervoor is het overschenken van de cola naar het kanon, dat ervoor zorgt dat we koolzuur verliezen.

32 31 Bezoek mnr. Lavos Friday, Feb 1, 2008 Vandaag zijn we op school langs gegaan bij meneer Lavos. Hij heeft ons geholpen met het monteren van een drukmeter op ons kanon. Dit deed hij door een bout met een vrij grote diameter hol te maken en daar de barometer in te monteren. Vervolgens boorde hij een gat op de plek waar de PVC laag het dikste was. Hierna konden we de bout met barometer in de buis schroeven. Als isolatie gebruikte meneer Lavos 'teflontape'. Dit is een witte tape die zich in het schroefdraad echt een uitzet. Hierdoor was de buis meteen weer goed afgesloten. Door de barometer kunnen we bij volgende proeven meten hoeveel druk er ontstaat. Ook hebben we gepraat over wat de oorzaak zou kunnen zijn van de teleurstellende resultaten die we met de proeven op afgelopen zaterdag hadden behaald. Ook hij dacht aan het overschenken van de cola van fles naar kanon. Een manier om dit beter te doen, is de cola erg te verkoelen. Nog maar net boven het vriespunt. Bij een lagere temperatuur is het oplosbaarheidsproduct van de koolzuur in de cola namelijk veel lager. Dit houdt in dat de koolzuur moeilijker in gasvorm 'onstsnapt'. Dit werkt in ons voordeel, want zo behouden we meer van de koolzuur in de cola. Het hogere oplosbaarheidsproduct van de koolzuur in de cola is vrij simpel te verklaren met faseveranderingen. Voor faseveranderingen speelt temperatuur namelijk een belangrijke rol. Door de temperatuur van een stof onder het vriespunt te brengen wordt de stof namelijk 'vast'. Door het boven het kookpunt te brengen wordt de stof een 'gas'. Bij een temperatuur tussen het vriespunt en het kookpunt is de stof vloeibaar. Het vriespunt en het kookpunt zijn eigenschappen die bij elke stof verschillen. Koolzuur is op kamertemperatuur namelijk in gasvorm. Wanneer je dus de druk van een oplossing met koolzuur afhaalt, bijvoorbeeld bij het openen van een colafles, zal de koolzuur dus een gas worden en ontsnappen. Maar door deze oplossing te koelen zal deze fase-overgang naar gas dus moeilijker verlopen en dus zal er meer koolzuur in de cola opgelost blijven. Helaas ondervonden wij, toen we later gingen testen met koude cola, dat een lagere temperatuur ook de 'cola-mentos-reactie' tegenwerkt. Dit is eigenlijk ook logisch als je kijkt naar de bovenstaande verklaring. We hebben dit bevestigd met de volgende simpele proef op school: We namen 2 erlenmeyers met een laagje cola. De ene was 10 minuten lang op kamertemperatuur bewaard, de ander 10 minuten in de vriezer. Tijdens deze 10 minuten waren beide erlenmeyers met een dop afgesloten zodat er geen koolzuur verloren kon gaan. Na deze 10 minuten hebben we aan beide erlenmeyers zout toegevoegd (dit bij gebrek aan cola, maar op de oppervlakte van de zoutkorrels treedt ook nucleatie op). Hieruit bleek dat de reactie van cola op kamertemperatuur met zout sterker te zijn dan de reactie met de koude cola. Achteraf is dit ook logisch te verklaren met de bovenstaande uitleg over fase-overgangen. De conclusie van dit alles leidt er toe dat we de volgende keer de proef als volgt uit gaan

33 voeren: - de cola afkoelen tot vlak boven het vriespunt; - vervolgens de cola koud in het kanon overschenken; - daarna de cola in het afgesloten kanon weer op laten warmen tot kamertemperatuur; - ten slotte voegen we de mentos toe. Volgende keer een update over hoe deze proef verging. 32

34 33 Test Monday, Feb 18, 2008 Bij een nieuwe test op 14 februari hebben we nu gebruik kunnen maken van de barometer. We hebben de cola gekoeld tot net boven het vriespunt. Dit hebben we overgegoten in het reservoir van het kanon. Na het kanon totaal gevuld te hebben hebben we hem op de verwarming gelegd, zodat hij weer op kamertemperatuur kwam. Hierna hebben we de mentos toegevoegd. Hiervoor hebben we nog een extra kraan toegevoegd aan het kanon, welke we gebruiken om de mentos zo snel mogelijk in de cola te krijgen. We doen hiervoor de mentos boven de dichte kraan. De kraan openen we om de mentos toe te voegen en dan doen we de kraan weer snel dicht. Het gemiddeld aantal bar dat we kregen door het toevoegen van de mentos is 0,8 bar. Daarnaast hadden we al 1 bar, wat ontstond door het verwarmen naar kamertemperatuur. Dit komt door de fase-overgangen. Doordat de temperatuur weer toeneemt, zal er al wat opgelost koolzuur overgaan in gasvorm. Dit veroorzaakt al een zekere druk. Hier hadden we nog geen rekening mee gehouden. Het probleem alleen is dat we deze 1 bar verliezen doordat we de mentos moeten toevoegen en dus de kraan hiervoor open moeten zetten. Hoewel het buisje gevuld is met mentos is het niet volledig afgesloten. Hierdoor ontsnapt er al een aanzienlijke hoeveelheid koolzuurgas. Hierdoor gaat de druk weer naar nul bar. De barometer meet namelijk alleen de bovendruk en deze zal weer gelijk worden aan de luchtdruk, omdat de druk zich gelijk zal verdelen. De oplossing die we hiervoor hebben bedacht is om een draaidop op het uiteinde, waar we de mentos toevoegen, aan te brengen. Hierdoor zal de druk behouden blijven, doordat de druk niet kan ontsnappen buiten het reservoir. Althans dit is wat wij verwachten bij de volgende proef. Deze draaidop hebben we vandaag in elkaar gezet met de pvc lijm. We zullen dit de volgende keer gaan testen. Ook zijn we vandaag bij meneer Lavos geweest. Hij kwam ook met een punt over de maximale dampspanning. Het kan namelijk zijn dat 1 bar de maximale druk is die we kunnen bereiken met koolzuurgas. Het kan dus zijn dat, ook al hebben we de buis met de draaidop afgesloten, de druk nog niet veel hoger zal worden. Ook hebben we met een compressor de druk gesimuleerd die wij kunnen bereiken met ons cola/mentos kanon. We stelden de compressor in op 0,8 bar. Daarbij gebruikte we eerst een wat kort ijzer buisje (doorsnede ongeveer 7mm), waarin we een ander stukje ijzer als projectiel gebruikten. Met 0,8 bar is het nog aardig mogelijk om iets weg te schieten. Zeker toen we verder gingen proberen met een langere glazen buis (doorsnede ongeveer 7mm), met een hout plugje als projectiel. Met de 0,8 bar konden we dit plugje van de ene naar de andere kant van het lokaal schieten, met nog aardig wat vaart. We zullen een manier moeten verzinnen om onze uitgang van de kraan, over te laten gaan in zo'n dunne buis.

35 34 Resultaat! Sunday, Feb 24, 2008 Vandaag weer getest. Dit keer met de nieuwe afsluitdop. Helaas ging ook vandaag niet alles helemaal goed. Zo lekte bijvoorbeeld een van onze kogelkranen. Dit kan wel eens een groot probleem zijn, want dit voorkwam vooral bij de tweede test van vandaag dat een redelijke hoeveelheid druk gevormd kon worden. Morgen gaan we naar de Horticoop om te kijken wat hier aan te doen is. Gelukkig is er ook goed nieuws. Nu we voorzien waren van een loop hebben we ook daadwerkelijk een projectiel weg kunnen schieten. We hadden hierbij als projectiel een houtplug genomen en deze met plakband passend voor de loop gemaakt. Op deze manier kon de druk in de loop niet langs de houtplug ontsnappen. Nu is het zo dat we bij test 1 van vandaag nou niet echt een spectaculair hoge druk hadden. Slechts 1 bar. Toch stonden we te kijken van het resultaat. De plug schoot helemaal tot achter in de tuin (zie afb.). Ook hier merkten we weer dat de druk na de eerste keer schieten weer terugkwam. Dit keer tot 0,8 bar. Weer konden we het projectiel aardig ver wegschieten. Op de afbeelding is hier minder goed te zien dat het afketsten. Niet tegen een boom (poging 1) maar tegen een schuurtje. Bij poging 3 kregen we een druk van 0,4 bar. Dit gaf ons weer genoeg kracht om het projectiel weg te schieten, enkel dit keer beduidend minder ver. Bij test 2 waren de resultaten wat minder, mede doordat het lekken wat erger leek. Ook konden we het projectiel van test 1 niet meer gebruiken omdat het hout was uitgezet door

36 35 de cola. Dit keer gebruikten we een klein potloodje. Helaas waren de resultaten hier wat minder. Morgen gaan we kijken wat er te doen is aan ons lek. En we gaan een geschikt materiaal zoeken voor onze projectiel(en).

37 36 Resultaat 2 Monday, Feb 25, 2008

38 37 Metallic Blauw Wednesday, Feb 27, 2008 Vandaag hebben we het kanon met alle onderdelen een metallic blauwe kleur gegeven. Dit omdat we ook willen dat het kanon er goed uitziet.

39 38

40 39 Uiteindelijk Saturday, Mar 8, 2008 Zo, we zijn nu zo goed als klaar met ons profielwerkstuk. Maandag moeten we de hele rambam inleveren. En we hebben geprobeerd het zo compleet mogelijk te maken. Ons profielwerkstuk 'pakket' bestaat uit: - een verslag - een logboek - een heel mooi geverfd ontwerp - een dvd met alle: - tekstbestanden - afbeeldingen en foto's - en video's We gaan hem morgen nog een laatste keer testen, maar dat is gewoon meer voor de leuk. Als laatste toevoeging aan ons logboek willen we daarom nog een paar laatste foto's laten zien. Af, maar nog niet geverfd en zonder loop.

41 Even een indicatie van de lengte. 40

42 41 Indicatie van de lengte, nadat het kanon volledig geverfd is.

43 42 Eindstuk waar de Mentos worden toegevoegd. Geverfd. Letters op het kanon.

44 43 Kogelkraan waar de loop aan vast zit. Barometer met voorstuk waar de loop zit.

45 44 De loop met de kogelkraan om het projectiel weg te schieten.

46 45 Dag, datum Pieter-Jan Vincent Zondag 16 september Maandag 17 september Dinsdag 18 september Woensdag 19 september Maandag 12 november Dinsdag 13 november Woensdag 14 november Donderdag 27 december Woensdag 9 januari ,5 1,5 Donderdag 10 januari ,5 2,5 Vrijdag 11 januari Zaterdag 12 januari Maandag 14 januari Vrijdag 1 februari Donderdag 14 februari Maandag 18 februari Dinsdag 19 februari Zondag 24 februari Maandag 25 februari Zaterdag 8 maart Zondag 9 maart Totaal De opgegeven uren zijn exclusief de uren voor het verven.

Groep 7 & 8 COLA-FONTEIN

Groep 7 & 8 COLA-FONTEIN Groep 7 & 8 COLA-FONTEIN Trek je oudste kleren aan en maak de verst spuitende fontein van iedereen. Cola-fontein Groep 7 en 8 Team van 2, 3 of 4 kinderen LESBRIEF VOOR LEERKRACHT 2 Opdracht Maak een cola-fontein

Nadere informatie

Colafontein. Onderzoeksvraag Welke invloed heeft mentos op cola? Voorbereiding Begrippen als achtergrond voor experiment - Druk - Koolstofdioxide

Colafontein. Onderzoeksvraag Welke invloed heeft mentos op cola? Voorbereiding Begrippen als achtergrond voor experiment - Druk - Koolstofdioxide Colafontein Onderzoeksvraag Welke invloed heeft mentos op cola? Voorbereiding Begrippen als achtergrond voor experiment - Druk - Koolstofdioxide Materiaal + stoffen - Cola - Mentos - Wagentje - Paneel/muur

Nadere informatie

Wervelbedfilters. Van glas kan je het dus ook maken zoals ik al eerder op merkte Voordeel het is goedkoper Nadeel het is kwetsbaarder

Wervelbedfilters. Van glas kan je het dus ook maken zoals ik al eerder op merkte Voordeel het is goedkoper Nadeel het is kwetsbaarder Wervelbedfilters Een nieuwe ontwikkeling opgebied van filtering is een wervelbedfilter. Deze wordt al een geruime tijd toegepast op proffesioneelgebied denk maar aan Oceaan van Dierentuin Blijdorp te Rotterdam.

Nadere informatie

BOUW JE EIGEN WEERSTATION

BOUW JE EIGEN WEERSTATION BOUW JE EIGEN WEERSTATION Als je wilt weten wat voor weer het is, dan moet je de verschillende weerselementen kunnen meten. Met enkele heel gewone dingen kan je jouw eigen weerstation bouwen. De thermometer

Nadere informatie

Praktische opdracht Natuurkunde Het Beifield- Brown effect

Praktische opdracht Natuurkunde Het Beifield- Brown effect Praktische opdracht Natuurkunde Het Beifield- Brown effect Praktische-opdracht door M. 1379 woorden 13 september 2014 10 1 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Voorwoord Toen wij een onderwerp voor onze praktische

Nadere informatie

Een glas water uit de ijskast en met ijsklontjes wordt op tafel gezet. De buitenkant wordt nat. Waarom?

Een glas water uit de ijskast en met ijsklontjes wordt op tafel gezet. De buitenkant wordt nat. Waarom? Docentversie (24/05/2012) Natte Glazen Benodigdheden -glazen -ijsklontjes -koud water in kan of thermos of plastic flessen -maatbeker -weegschaal Een glas water uit de ijskast en met ijsklontjes wordt

Nadere informatie

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 6: Stoffen en Moleculen

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 6: Stoffen en Moleculen Samenvatting NaSk Hoofdstuk 6: Stoffen en Mol Samenvatting door een scholier 1296 woorden 9 november 2017 7,6 34 keer beoordeeld Vak Methode NaSk Natuur/scheikunde overal Paragraaf 6.1: stoffen herkennen

Nadere informatie

werken met water - waterbladen

werken met water - waterbladen werken met water - waterbladen inhoud inhoud VVaterblad 1 Waterblad 2 Waterblad 3 Waterblad 4 Waterblad 5 Waterblad 6 Waterblad 7 Een boot laden De stevigheid van het wateroppervlak Een gat in de waterleiding

Nadere informatie

10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte.

10 Materie en warmte. Onderwerpen. 3.2 Temperatuur en warmte. 1 Materie en warmte Onderwerpen - Temperatuur en warmte. - Verschillende temperatuurschalen - Berekening hoeveelheid warmte t.o.v. bepaalde temperatuur. - Thermische geleidbaarheid van een stof. - Warmteweerstand

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW De Pet-Raket

Praktische opdracht ANW De Pet-Raket Praktische opdracht ANW De Pet-Raket Praktische-opdracht door een scholier 1863 woorden 30 juni 2004 6,5 51 keer beoordeeld Vak ANW Fase 1: Het probleem en de onderzoeksvraag Wij houden ons de komende

Nadere informatie

Apparaat voor de wet van Boyle VOS-11002

Apparaat voor de wet van Boyle VOS-11002 Apparaat voor de wet van Boyle VOS-11002 1 2 3 4 5 6 7 HET APPARAAT BESTAAT UIT: 1. Kolom met schaalverdeling en ontluchtingsdop 2. Drukmeter* 3. Ventiel voor aansluiting met pomp (achter drukmeter) 4.

Nadere informatie

Design Document If This Then That. HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art

Design Document If This Then That. HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art Design Document If This Then That HSP moodlight Liad Damhuis G&I1B Game Art Concept Iedereen ervaart wel eens stress of een drukke ruimte die ze even teveel wordt waar ze even weg van moeten gaan om tot

Nadere informatie

hoge stroming Fase Ontdek en onderzoek

hoge stroming Fase Ontdek en onderzoek Groep 7 & 8 Team van maximaal 4 leerlingen Leerling materiaal TECHNIEK TOERNOOI hoge stroming Fase Ontdek en onderzoek Verdeel de rollen Je werkt in een groepje van vier leerlingen. Iedereen in je groepje

Nadere informatie

Lesmateriaal bovenbouw

Lesmateriaal bovenbouw Lesmateriaal bovenbouw Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Bouw je eigen telescoop Benieuwd naar het oppervlak van de maan? Of de ringen van Saturnus? Deze dingen staan te ver

Nadere informatie

Allereerst moeten we natuurlijk de benodigdheden klaarzetten, dus laten we beginnen bij stap 1. Stap 1: het klaarzetten van de benodigdheden:

Allereerst moeten we natuurlijk de benodigdheden klaarzetten, dus laten we beginnen bij stap 1. Stap 1: het klaarzetten van de benodigdheden: Zelf bio-co 2 maken Door: Cichlid Zoals beloofd hier het uitgebreide fotoverslag over het maken van bio co2 in flesformaat. Zoals jullie allemaal weten hebben planten voedingsstoffen nodig. Hoofdzakelijk

Nadere informatie

Stoffen en Reacties 2

Stoffen en Reacties 2 Stoffen en Reacties 2 Practicum Metalen Naam student 1. Naam student2..... Pagina 2 van 13 Inleiding Reageert metaal met zuurstof? Sinds de mensheid metalen kent worden ze voor allerlei toepassingen gebruikt

Nadere informatie

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A Individueel verslag de Reus klas 4A Overzicht en tijdsbesteding van taken en activiteiten 3.2 Wanneer Planning: hoe zorg je ervoor dat het project binnen de beschikbare tijd wordt afgerond? Wat Wie Van

Nadere informatie

Leskist groene energie Pagina 11

Leskist groene energie Pagina 11 Leskist groene energie Pagina 11 Bouw een windmolen; en die moet zo hard mogelijk draaien. Omdat de ene plek op aarde warmer is dan de andere waait het altijd wel. Die wind kan een molen doen draaien.

Nadere informatie

Insecten. Kus Marit. Insecten maken

Insecten. Kus Marit. Insecten maken Groep 8a Wij groep 8A hebben een ijzeren insect gemaakt je mocht ook met zijn tweeën en dat deden wij Jim en Mees wij wouden een olifant maken maar dat ging niet en toen hadden we maar een verzonnen insect

Nadere informatie

Thermostaat vervangen bij een M20 blok.

Thermostaat vervangen bij een M20 blok. Thermostaat vervangen bij een M20 blok. Wat heb je nodig? 1. Een vlakke ondergrond. 2. Een afgekoelde motor! 3. Een nieuwe thermostaat. 4. Een nieuwe O-ring (meestal word deze geleverd bij de thermostaat)

Nadere informatie

EINSTEIN. Weet je wat, ik neem mijn neef mee naar het laboratorium. Daar werken mijn assistenten met stikstof. Dat vindt hij vast mooi.

EINSTEIN. Weet je wat, ik neem mijn neef mee naar het laboratorium. Daar werken mijn assistenten met stikstof. Dat vindt hij vast mooi. EINSTEIN ballon weer opblaast. Maar mijn assistenten vertellen dat het komt doordat de stikstof heel erg koud is en dat de lucht in de ballon dan kleiner wordt. Later warmt de lucht weer op en wordt weer

Nadere informatie

Tandwielen. Katrollen

Tandwielen. Katrollen Met tandwielen kun je beweging van het ene apparaat overbrengen op een ander. Er zijn veel verschillende soorten tandwielen en de meeste apparaten maken er gebruik van. Met het aantal tandwielen kun je

Nadere informatie

Even. Ons. Kwijt. 2015-2016 nr??

Even. Ons. Kwijt. 2015-2016 nr?? Even Ons Ei Kwijt 2015-2016 nr?? Van de directie we ons eerste college van professor Henriette von Kessel. Special We hebben de afgelopen weken het project Raar maar Waar in de school gehad. Ter ere van

Nadere informatie

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen.

Alles om je heen is opgebouwd uit atomen. En elk atoom is weer bestaat uit protonen, elektronen en neutronen. 2 ELEKTRICITEITSLEER 2.1. Inleiding Je hebt al geleerd dat elektriciteit kan worden opgewekt door allerlei energievormen om te zetten in elektrische energie. Maar hoe kan elektriciteit ontstaan? En waarom

Nadere informatie

De massadichtheid, dichtheid of soortelijke massa van een stof is de massa die aanwezig is in een bepaald

De massadichtheid, dichtheid of soortelijke massa van een stof is de massa die aanwezig is in een bepaald Hieronder wordt uitgelegd wat massadichtheid betekent. De massadichtheid, dichtheid of soortelijke massa van een stof is de massa die aanwezig is in een bepaald volume. De massadichtheid is dus bijvoorbeeld

Nadere informatie

Over gewicht Bepaling van de dichtheid van het menselijk lichaam.

Over gewicht Bepaling van de dichtheid van het menselijk lichaam. Over gewicht Bepaling van de dichtheid van het menselijk lichaam. Inleiding. In het project Over gewicht worden gewichtige zaken op allerlei manieren belicht. In de wiskundeles heb je aandacht besteed

Nadere informatie

Hoofdstuk 4. Chemische reacties. J.A.W. Faes (2019)

Hoofdstuk 4. Chemische reacties. J.A.W. Faes (2019) Hoofdstuk 4 Chemische reacties J.A.W. Faes (2019) Hoofdstuk 4 Chemische reacties Paragrafen 4.1 Kenmerken van een reactie 4.2 Reactievergelijkingen 4.3 Rekenen aan reacties Practica Exp. 1 Waarnemen Exp.

Nadere informatie

Naam: WATER. pagina 1 van 8

Naam: WATER. pagina 1 van 8 Naam: WATER Geen leven zonder water Zonder water kun je niet leven. Als je niet genoeg drinkt, krijgt je dorst. Als je dorst hebt, heeft je lichaam water tekort. Je raakt dit water vooral kwijt door te

Nadere informatie

Hevel bij regenwaterputten

Hevel bij regenwaterputten Hevel bij regenwaterputten Ik heb thuis 2 regenwaterputten geplaatst met daartussen een hevelsysteem. Hierdoor stijgt en zakt het water in de 2 putten gelijktijdig. De watertoevoer van de dakgoten komt

Nadere informatie

Een goede vangst! Een goede vangst 2014 - http://omwb.braintrigger.nl

Een goede vangst! Een goede vangst 2014 - http://omwb.braintrigger.nl Een goede vangst! Om fijn te leven maak je veel gebruik van energie. Bijvoorbeeld om eten te koken, of om te spelen met een spelcomputer. Maar ook om het huis te verwarmen of jezelf te vervoeren. Voor

Nadere informatie

Stageverslag De Causmaecker Ewout

Stageverslag De Causmaecker Ewout Stageverslag De Causmaecker Ewout 5 Stageperiode: 18/03/2013 t.e.m. 29/03/2013 2 STAGEDAGBOEK Uitgevoerde opdrachten: Datum: maandag 18/03/13 We kregen een rondleiding over heel de fabriek, en er werd

Nadere informatie

Afstellen raam t.o.v. de carrosserie.

Afstellen raam t.o.v. de carrosserie. Afstellen raam t.o.v. de carrosserie. Deze HOWTO is gebaseerd op de informatie die Martinvh op het Z3 Forum heeft geplaatst. Het BMW Z3 Forum Nederland > Z3 Techniek lounge > Doe het zelf > Suizende /

Nadere informatie

bij vraag 2 Hoeveel munten er in het glas passen ligt aan de grootte van de munten en aan het glas.

bij vraag 2 Hoeveel munten er in het glas passen ligt aan de grootte van de munten en aan het glas. NAO proefjes Antwoorden werkbladen en extra informatie 1. Munten in borrelglaasje munten Het glas is eigenlijk te vol met, maar het stroomt niet over. Het in het glas staat bol, het komt er boven uit.

Nadere informatie

OOFDSTUK 8 9/1/2009. Deze toets bestaat uit 3 opgaven (31 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes!

OOFDSTUK 8 9/1/2009. Deze toets bestaat uit 3 opgaven (31 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes! NATUURKUNDE KLAS 5 INHAALPROEFWERK HOOFDSTUK OOFDSTUK 8 9/1/2009 Deze toets bestaat uit 3 opgaven (31 punten). Gebruik eigen grafische rekenmachine en BINAS toegestaan. Veel succes! Opgave 1: Afbuiging

Nadere informatie

Hier en daar een bui

Hier en daar een bui Hier en daar een bui Soms klopt de voorspelling van de weerman. Maar vaak ook helemaal niet. Donkere wolken in plaats van de hele dag zon. Kunnen jullie dat beter? Jullie gaan een eigen weerstation bouwen

Nadere informatie

Werkstuk elektriciteit Mees Kleefmann Groep 7a Oktober 2010. Elektriciteit

Werkstuk elektriciteit Mees Kleefmann Groep 7a Oktober 2010. Elektriciteit Werkstuk elektriciteit Mees Kleefmann Groep 7a Oktober 2010 Elektriciteit Inhoudsopgave 1 - Wat is elektriciteit? 2 - Statische elektriciteit 3 - Stromende elektriciteit maken met een dynamo 4 - Elektriciteit

Nadere informatie

Ontwerp Portfoliowebsite MMIO 2016

Ontwerp Portfoliowebsite MMIO 2016 Ontwerp Portfoliowebsite MMIO 2016 Marit Beerepoot 10983430 7 februari 2016 Informatiekunde Universiteit van Amsterdam Inleiding Voor deze opdracht was het de bedoeling dat er 3 verschillende voorstellen

Nadere informatie

Hoofdstuk 2: HYDROSTATICA

Hoofdstuk 2: HYDROSTATICA ysica hoofdstuk : Hydrostatica e jaar e graad (uur) - 95 - Hoofdstuk : HYDROSTTIC. Inleiding: Bouw van een stof.. ggregatietoestanden De zuivere stoffen die we kennen kunnen in drie verschijningsvormen

Nadere informatie

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag

Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag Bepaal eerst de probleemstelling of hoofdvraag De probleemstelling is eigenlijk het centrum waar het werkstuk om draait. Het is een precieze formulering van het onderwerp dat je onderzoekt. Omdat de probleemstelling

Nadere informatie

Les 1 Ontstaan aardgas

Les 1 Ontstaan aardgas Les 1 Ontstaan aardgas In 1959 werd onder het land van boer Boon in de buurt van Slochteren gas ontdekt. Het bleek één van de grootste gasvelden van de wereld te zijn! Hoe is dat gas in de boden van Nederland

Nadere informatie

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4

Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4 Samenvatting NaSk Hoofdstuk 4 Samenvatting door L. 1264 woorden 2 juli 2014 3,9 15 keer beoordeeld Vak NaSk 1 Warmtebronnen en brandstoffen. Warmtebronnen thuis en op school. Om iets te verwarmen heb je

Nadere informatie

We wensen jullie veel succes en een leuke en leerzame Eureka Cup!

We wensen jullie veel succes en een leuke en leerzame Eureka Cup! Space exploration gaat over ruimtevaart. Nergens is techniek zo belangrijk als in de ruimtevaart. De allernieuwste technieken worden gebruikt in spaceshuttles en marslandertjes. Nieuwe materialen worden

Nadere informatie

S C I E N C E C E N T E R

S C I E N C E C E N T E R HIER EN DAAR EEN BUI Soms klopt de voorspelling van de weerman. Maar vaak ook helemaal niet. Donkere wolken in plaats van de hele dag zon. Kunnen jullie dat beter? Jullie gaan een eigen weerstation bouwen

Nadere informatie

Recept van de maand maart

Recept van de maand maart Horst, 02-03-2015 Beste ouders en gastouders, THEMA AVOND Op woensdag 4 maart hebben we een thema avond. Gastouders en ouders zijn allemaal van harte welkom. We hebben 2 thema s, die besproken gaan worden.

Nadere informatie

REVIEW: Aquamas Co2 set 300 profi Geschreven door: Bob Varkevisser

REVIEW: Aquamas Co2 set 300 profi Geschreven door: Bob Varkevisser REVIEW: Aquamas Co2 set 300 profi Geschreven door: Bob Varkevisser Omdat ik het niet breed heb, en toch graag wil dat mijn bakkie voorzien van Co2, en de prijzen in de winkel en op Internet gigantisch

Nadere informatie

14 inch Dobson. enkele technische details. paul.hellings@groept.be

14 inch Dobson. enkele technische details. paul.hellings@groept.be 14 inch Dobson enkele technische details paul.hellings@groept.be 1 ENIGE TECHNISCHE DETAILS Hoe bepaalde onderdelen gemaakt werden of aan elkaar bevestigd werden. Secundaire kooi Bestaat uit twee houten

Nadere informatie

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN?

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN? Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2015 WIL JE MINDER GAMEN? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt met het spelen van games. Je beseft dat je hierdoor in de problemen kunt raken: je huiswerk lijdt

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

Toets Wetenschap en Techniek groep 8 SAM

Toets Wetenschap en Techniek groep 8 SAM Toets Wetenschap en Techniek groep 8 SAM Magnetisme 1. magneten trekken de volgende stoffen aan (zet een cirkel om de goede antwoorden): A. hout B. ijzer C. plastic D.kurk E.staal F. koper G. porselein

Nadere informatie

WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE

WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE WATER EN VUUR, EEN POP-POP-BOOTJE Vooraf Het onderstaande is een bewerking van een artikel dat verschenen is in De Modelbouwer nr.1, 2013. In de beschrijving hebben we de jonge bouwer voor ogen gehad.

Nadere informatie

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi...

http://www.kidzlab.nl/index2.php?option=com_content&task=vi... Veelvlakken De perfecte vorm Plato was een grote denker in de tijd van de Oude Grieken. Hij was een van de eerste die de regelmatige veelvlakken heel bijzonder vond. Hij hield ervan omdat ze zulke mooie,

Nadere informatie

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk?

Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Wat is verantwoordelijkheid en waarom is het belangrijk? Verantwoordelijkheid. Ja, ook heel belangrijk voor school!!! Het lijkt veel op zelfstandigheid, maar toch is het net iets anders. Verantwoordelijkheid

Nadere informatie

Naam: Klas: Docent: Datum: Module: Naam opdracht:

Naam: Klas: Docent: Datum: Module: Naam opdracht: ITTT Designdocument Naam: Thomas Meiborg Klas: G&I 1C Docent: Edwin van Ouwekerk Moria Datum: 18 januari 2016 Module: If This Then That Naam opdracht: Designdocument Proces: De eerste twee weken van dit

Nadere informatie

Windmolenpark Houten. Project nask & techniek Leerjaar 2 havo/atheneum College de Heemlanden, Houten. Namen: Klas:

Windmolenpark Houten. Project nask & techniek Leerjaar 2 havo/atheneum College de Heemlanden, Houten. Namen: Klas: Namen: Klas: Windmolenpark Houten Project nask & techniek Leerjaar 2 havo/atheneum College de Heemlanden, Houten Ontwikkeld door: Geert Veenstra Gerard Visker Inhoud Probleem en hoofdopdracht Blz 3 Samenwerking

Nadere informatie

Proef Scheikunde Redoxtitratie Bepaling vitamine C in tabletten

Proef Scheikunde Redoxtitratie Bepaling vitamine C in tabletten Proef Scheikunde Redoxtitratie Bepaling vitamine C in tabletten Proef door een scholier 2025 woorden 19 maart 2010 6,2 112 keer beoordeeld Vak Scheikunde Verslag scheikunde Redoxtitratie Het vitamine c-gehalte

Nadere informatie

Windturbine. Bouwplan

Windturbine. Bouwplan Windturbine Bouwplan Bouwplan Om onderstaande windturbine te maken kun je de aanwijzingen volgen die op deze pagina s staan. Deze turbine wordt een Savonius windturbine genoemd. Natuurlijk kan je bij elke

Nadere informatie

Pagodespreeuw (Sturnus Pagodarum)

Pagodespreeuw (Sturnus Pagodarum) Pagodespreeuw (Sturnus Pagodarum) Na een aantal jaren met zaadeters te hebben gekweekt heb ik toch weer besloten om spreeuwen te gaan houden. Een aantal jaren geleden heb ik ook verschillende koppels gehad

Nadere informatie

VJTO 2013 ANTWOORDEN VOORRONDE

VJTO 2013 ANTWOORDEN VOORRONDE VJTO 2013 ANTWOORDEN VOORRONDE Vraag 1 Antwoord b De beste techniek om te metselen wordt het halfsteenverband genoemd. De volgende laag is hierbij steeds een halve steen opgeschoven ten opzichte van de

Nadere informatie

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2

FLIPPEN. Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 FLIPPEN Naam: Ruben van Dijk Datum van inlevering: 28/11/06 Klas: M1C Tutorgroep: 2 Verantwoording: Opleiding: Media Vormgeven School: Media college Amsterdam Jaar: 1 Projectomschrijving: Het maken van

Nadere informatie

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C

OBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3

Nadere informatie

Wat moet je doen? Lees de informatie in dit pakketje

Wat moet je doen? Lees de informatie in dit pakketje AFVAL Wat moet je doen? Lees de informatie in dit pakketje Zoek meer informatie op de computer en bekijk filmpjes over het onderwerp (achterin deze lesbrief staan websites en links voor filmpjes) Overleg

Nadere informatie

Werkbladen Webquest Pret met een ballonraket

Werkbladen Webquest Pret met een ballonraket Werkbladen Webquest Pret met een ballonraket Namen groepsleden: Stap 3: Luchtdruk Gebruik bij dit werkblad de bronnen die bij stap 3 staan. Ben je klaar? Ga dan door met stap 4. 1. Met welk instrument

Nadere informatie

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7

E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 E.H.B.O. Werkstuk Vera Kleuskens, groep 7 1 Vera Kleuskens groep 7 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inleiding... 4 1. Wat is E.H.B.O... 5 2. E.H.B.O. vereniging... 6 3. Cursus... 7+8+9 4. Reanimatie en A.E.D....

Nadere informatie

warmte en licht energie omzetting elektriciteit In een lamp wordt energie omgezet

warmte en licht energie omzetting elektriciteit In een lamp wordt energie omgezet Energieomzetting We maken veel gebruik van elektrische energie. Aan elektrische energie hebben we niet zoveel. Elektrische energie is maar een tussenvorm van energie. Bij een elektrische verwarming, willen

Nadere informatie

Groep 8 - Les 5 Mijn idee over energie in de toekomst

Groep 8 - Les 5 Mijn idee over energie in de toekomst Leerkrachtinformatie Groep 8 - Les 5 Mijn idee over energie in de toekomst Lesduur: 25 minuten (zelfstandig) DOEL De leerlingen weten waarom je zuinig met elektriciteit moet zijn. De leerlingen kunnen

Nadere informatie

Laat de kinderen ook opzoeken in een woordenboek en/of spreekwoorden boek

Laat de kinderen ook opzoeken in een woordenboek en/of spreekwoorden boek Voorbereiding: Materialen verzamelen Voor de les alles al klaarzetten. De tafels in groepjes van vier zetten zodat je elk proefje eventueel twee keer kan klaar leggen. De werkbladen kopiëren De opdrachtvellen

Nadere informatie

Vervolg renovatie van onze Cirrus

Vervolg renovatie van onze Cirrus Vervolg renovatie van onze Cirrus Het heklicht is inmiddels ontdaan van de grijze verf, vindt het er nu veel beter uitzien, alhoewel het niet zo mooi blinkend zal blijven in weer en wind. Daarna de mastvoet

Nadere informatie

TF5 Scheikunde 4 VWO H 8 en H 9 16 juni 2011

TF5 Scheikunde 4 VWO H 8 en H 9 16 juni 2011 TF5 Scheikunde 4 VWO H 8 en H 9 16 juni 2011 Deze toets bestaat uit 28 onderdelen. Hiervoor zijn in totaal X punten te behalen. Kalkwater Calciumhydroxide, Ca(OH) 2 (s) is matig oplosbaar in water. Als

Nadere informatie

Motorprobleem spiegelklep HITACHI A1 serie projectoren

Motorprobleem spiegelklep HITACHI A1 serie projectoren Motorprobleem spiegelklep HITACHI A1 serie projectoren HITACHI projectoren uit de volgende series kunnen kampen met een motorprobleem van de spiegelklep, het betreft de volgende HITACHI projector series

Nadere informatie

Pilobolus. sporenkanon

Pilobolus. sporenkanon Pilobolus sporenkanon Pilobolus is een geslacht van schimmels dat op poep van bijvoorbeeld paarden leeft. Net als andere schimmels verspreidt Pilobolus sporen om zich voort te planten. Dit doet hij op

Nadere informatie

Uitleg opnamens met een digitale camera

Uitleg opnamens met een digitale camera Uitleg opnamens met een digitale camera Telescopen Telescoop 152mm William Optics van volkssterrenwacht Orion. Op dit moment staat de telescoop in gesteld voor naar de zon te kijken. Aan de voorkant van

Nadere informatie

Neus correctie 2012. Aanleiding. Intake gesprek. Stap 1: Wat gaan we doen

Neus correctie 2012. Aanleiding. Intake gesprek. Stap 1: Wat gaan we doen Neus correctie 2012 Aanleiding Al een tijdje heb ik last van mijn neus. Als kind van een jaar of 5 kreeg ik een schep tegen mijn neus, wat er waarschijnlijk voor heeft gezorgd dat mijn neus brak. Als kind

Nadere informatie

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst.

Wat mevrouw verteld zal ik in schuin gedrukte tekst zetten. Ik zal letterlijk weergeven wat mevrouw verteld. Mevrouw is van Turkse afkomst. Interview op zaterdag 16 mei, om 12.00 uur. Betreft een alleenstaande mevrouw met vier kinderen. Een zoontje van 5 jaar, een dochter van 7 jaar, een dochter van 9 jaar en een dochter van 12 jaar. Allen

Nadere informatie

Voor het welzijn van kind en school. Klas 3!

Voor het welzijn van kind en school. Klas 3! Voor het welzijn van kind en school Klas 3! Wat is energie Energie heb je nodig om iets te doen. Je hebt het nodig om een auto mee te kunnen laten rijden, een huis mee te verwarmen of een fabriek mee te

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine?

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? is op het werk. moet aan de machine werken. De chef vertelt eerst hoe de machine werkt. Dan werkt met de machine. De machine doet het niet. roept een

Nadere informatie

Phydrostatisch = gh (6)

Phydrostatisch = gh (6) Proefopstellingen: Bernoulli-opstelling De Bernoulli-vergelijking (2) kan goed worden bestudeerd met een opstelling zoals in figuur 4. In de figuur staat de luchtdruk aangegeven met P0. Uiterst links staat

Nadere informatie

Profielen. Inhoud. 1. Het profielwerkstuk. Stappenplan, tips en ideeën Profielwerkstuk

Profielen. Inhoud. 1. Het profielwerkstuk. Stappenplan, tips en ideeën Profielwerkstuk Ben je op zoek naar een onderwerp voor je profielwerkstuk? Dan is het Woudagemaal misschien interessant voor je. Profielen Volg je het profiel Natuur & Techniek, dan zit je goed! Want in dit stappenplan

Nadere informatie

Hoe een LED mooi inbouwen Auteur: Geert Juchtmans (Reddevil) [0909-001]

Hoe een LED mooi inbouwen Auteur: Geert Juchtmans (Reddevil) [0909-001] Handige knutsel tips door Reddevil In dit nieuw onderdeel van het magazine geeft Reddevil een aantal handige knutseltips die handig van pas komen bij het bouwen van behuizingen etc. In de eerste editie

Nadere informatie

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine?

Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? Thema Op het werk. Lesbrief 13. Hoe werkt de machine? is op het werk. moet aan de machine werken. De chef vertelt eerst hoe de machine werkt. Dan werkt met de machine. De machine doet het niet. roept een

Nadere informatie

uitleg proefje 1 spiegelbeeld schrijven

uitleg proefje 1 spiegelbeeld schrijven proefje 1 spiegelbeeld schrijven Misschien ziet je naam er een beetje kronkelig of gek uit, maar waarschijnlijk is het je wel een gelukt om je naam te schrijven. Het is moeilijk om de letters in spiegelbeeld

Nadere informatie

Charles den Tex VERDWIJNING

Charles den Tex VERDWIJNING Charles den Tex VERDWIJNING 3 Klikketik-tik-tik Het is halftwaalf s ochtends. Marja vouwt een hemd. En kijkt om zich heen. Even staat ze op haar tenen. Zo kan ze over de kledingrekken kijken. Die rekken

Nadere informatie

Gebruik de Cake Pop bakvorm niet voordat u de hele gebruiksaanwijzing heeft gelezen.

Gebruik de Cake Pop bakvorm niet voordat u de hele gebruiksaanwijzing heeft gelezen. GEBRUIKSAANWIJZING Belangrijke veiligheidsaanwijzingen: Gebruik de Cake Pop bakvorm niet voordat u de hele gebruiksaanwijzing heeft gelezen. Zorg dat kinderen het Cake Pop materiaal alleen kunnen gebruiken

Nadere informatie

VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST

VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST - LEERLING SuccesformulesVoorkant_Opmaak 1 06-10-14 10:08 Pagina 1 VERSCHILLENDE TARIEVEN VOOR MEER WINST 1 anigap 80:01 41-01-60 1 kaampo_tnakroovselumrofseccus

Nadere informatie

Handleiding droogkoelers

Handleiding droogkoelers Handleiding droogkoelers Droogkoelers van Lindr Droogkoelers 29 september 2018 1 Van harte gefeliciteerd met de aanschaf van uw Lindr biertap! Deze handleiding is een vertaling van de bijgeleverde Engelse/Tsjechische

Nadere informatie

Uit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005

Uit: Niks relatief. Vincent Icke Contact, 2005 Uit: Niks relatief Vincent Icke Contact, 2005 Dé formule Snappiknie kanniknie Waarschijnlijk is E = mc 2 de beroemdste formule aller tijden, tenminste als je afgaat op de meerderheid van stemmen. De formule

Nadere informatie

Elektriciteit. Elektriciteit

Elektriciteit. Elektriciteit Elektriciteit Alles wat we kunnen zien en alles wat we niet kunnen zien bestaat uit kleine deeltjes. Zo is een blok staal gemaakt van staaldeeltjes, bestaat water uit waterdeeltjes en hout uit houtdeeltjes.

Nadere informatie

Maatschappelijke Stage Jac. P. Thijsse College

Maatschappelijke Stage Jac. P. Thijsse College Maatschappelijke Stage Jac. P. Thijsse College Afgelopen weken hebben de leerlingen van 3H, 3V de maatschappelijke stage doorlopen. In deze nieuwsbrief geven wij een verslag van de activiteiten 3H en 3V.

Nadere informatie

* Raketten lanceren *

* Raketten lanceren * Benodigdheden * Raketten lanceren * Luchtraket (1 exemplaar): Anderhalf blad A4 papier Plakband Een stukje aluminiumfolie Een schaar Een meetlat Een potlood Een lanceersysteem (PVC buis + flexibele darm)

Nadere informatie

Opgave 1 Een ideaal gas is een gas waarvan de moleculen elkaar niet aantrekken en bovendien als puntmassa s opgevat kunnen worden.

Opgave 1 Een ideaal gas is een gas waarvan de moleculen elkaar niet aantrekken en bovendien als puntmassa s opgevat kunnen worden. Uitwerkingen Een ideaal gas is een gas waarvan de moleculen elkaar niet aantrekken en bovendien als puntmassa s opgevat kunnen worden. Opmerking: in een ideaal gas hebben de moleculen wel een massa. Alleen

Nadere informatie

Voel je dat ook als je met je hand van boven naar beneden zwaait of cirkels in de lucht maakt?

Voel je dat ook als je met je hand van boven naar beneden zwaait of cirkels in de lucht maakt? Dit werkblad is van: PROEF 1 Opdracht 1.1 Ochtendgymnastiek Als ik mijn hand heen en weer zwaai, dan voel ik; Dat komt volgens mij door; Voel je dat ook als je met je hand van boven naar beneden zwaait

Nadere informatie

HEREXAMEN EIND MULO tevens IIe ZITTING STAATSEXAMEN EIND MULO 2009

HEREXAMEN EIND MULO tevens IIe ZITTING STAATSEXAMEN EIND MULO 2009 MNSTERE VAN ONDERWJS EN VOLKSONTWKKELNG EXAMENBUREAU HEREXAMEN END MULO tevens e ZTTNG STAATSEXAMEN END MULO 2009 VAK : NATUURKUNDE DATUM : VRJDAG 07 AUGUSTUS 2009 TJD : 7.30 9.30 UUR DEZE TAAK BESTAAT

Nadere informatie

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen?

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen? Afval the Game Docentenhandleiding les 2 Duur Voor deze les hebt u ongeveer 80 minuten nodig. Leerdoelen De kinderen hebben in de vorige les geleerd dat het belangrijk is om plastic te scheiden, zodat

Nadere informatie

Donderdag 28-jan 6:30 8:27 11:54 12:54 15:34 17:23 19:20

Donderdag 28-jan 6:30 8:27 11:54 12:54 15:34 17:23 19:20 Januari 2016 Vrijdag 1-jan 6:44 8:50 11:41 12:44 14:55 16:41 18:45 Zaterdag 2-jan 6:44 8:50 11:41 12:45 14:56 16:42 18:46 Zondag 3-jan 6:44 8:50 11:42 12:45 14:57 16:43 18:47 Maandag 4-jan 6:44 8:49 11:42

Nadere informatie

Lucht Niet niets 9-11. Auteur: Christian Bertsch. jaar. Benaming van de activiteit:

Lucht Niet niets 9-11. Auteur: Christian Bertsch. jaar. Benaming van de activiteit: 9-11 jaar Benaming van de activiteit: Lucht Niet niets Wetenschappelijke inhoud: Natuurkunde Beoogde concepten: Dichtheid van vaste stoffen en vloeistoffen Beoogde leeftijdsgroep: 9-11 jaar oud Duur van

Nadere informatie

Gebruiksaanwijzing Biertap

Gebruiksaanwijzing Biertap Benodigdheden Biertap Bierkeg (bierkoppeling) Bierslang (wit) Koolzuurfles Koolzuurmeter (manometer) Koolzuurslang (rood) Extra Lekblad Spoelbak Spoelborstel Afschuimer Bakje Afschuimer Glazenreiniger

Nadere informatie

Wat is CO2? (koolstofdioxide) een gas is dat in de lucht zit, net als zuurstof. ervaren of je CO 2

Wat is CO2? (koolstofdioxide) een gas is dat in de lucht zit, net als zuurstof. ervaren of je CO 2 Klimaatverandering 7 en 8 2 Wat is CO2? Proefjes Doelen Begrippen Materialen De leerlingen: weten dat (koolstofdioxide) een gas is dat in de lucht zit, net als zuurstof ervaren of je kan zien, ruiken en

Nadere informatie

Het vervangen van de hall effect sensor op BMW 2 kleps motorfietsen met door de fabriek geïnstalleerde elektronische ontsteking.

Het vervangen van de hall effect sensor op BMW 2 kleps motorfietsen met door de fabriek geïnstalleerde elektronische ontsteking. Het vervangen van de hall effect sensor op BMW 2 kleps motorfietsen met door de fabriek geïnstalleerde elektronische ontsteking. Waarom? Wanneer de hall effect sensor kapot is dan is de methode die BMW

Nadere informatie