FAIR TRADE & MILIEU Derde spanningsveld: het productieafval. Is eerlijke handel een duurzame handel? F a i r T r a d e e n m i l i e u

Transcriptie

1 Derde spanningsveld: het productieafval Is eerlijke handel een duurzame handel? F a i r T r a d e e n m i l i e u Een publicatie F A E

2 Redatie: Olivier Bailly Verantwoordelijke uitgever: Carl Michiels BTC, Belgisch ontwikkelingsagentschap, april Alle rechten voorbehouden. De inhoud van deze publicatie mag enkel vermenigvuldigd worden mits toestemming van BTC en mits bronvermelding. De inhoud van deze publicatie van het Trade for Development Centre vertegenwoordigt niet noodzakelijk het standpunt van BTC 2

3 Voorwoord 4 Inleiding : 5 Fair trade en milieu, een gespannen verhouding? Fair trade en milieu Eerste spanningsveld: 6 Het transport van de producten 1. Alle factoren met een ecologische impact in overweging nemen 6 2. De ene kilometer is de andere niet 8 3. Fair trade en milieuvervuiling, een grote uitdaging? Zijn verantwoordelijkheden niet ontvluchten Oplossingen voor het fair trade transport? Minder vervuiling per kilometer Minder kilometers 13 Tweede spanningsveld: 14 De landbouwproductie en haar impact op het milieu 1. Mechanisatie Bio, pesticiden en ggo s Natuurlijke rijkdommen en biodiversiteit 18 Derde spanningsveld: 20 Het productieafval 1. Produceren met een minimum aan afval Recycleerbare producten en verpakkingen Afval valoriseren 21 Tot slot Het milieu, de ontbrekende schakel voor een duurzame solidariteit? 23 Glossarium: enkele concepten en instellingen 25 3

4 Voorwoord VOORWOORD Moet eerlijke handel*, teken van solidariteit tussen de volkeren, zo snel mogelijk opgegeven worden voor het welzijn van onze planeet? Deze vraag zou voor de jaren 90 absurd geleken hebben, maar wordt vandaag alsmaar relevanter nu de mensheid geconfronteerd wordt met belangrijke ecologische uitdagingen. Eerlijke handel brengt producten van het Zuiden naar het Noorden, en aan dit vervoer is een ecologisch prijskaartje verbonden. Kan die vermeden worden? Moet men geen voorrang geven aan lokale en seizoensproducten? Fair trade heeft een impact op onze planeet, niet enkel via zijn transporten, maar ook door de pesticiden en de verpakkingsmaterialen die gebruikt worden en omwille van het niet-recycleerbare afval. Welke engagementen gaat fair trade aan tegenover de planeet? We willen het bestaan van de boeren in het Zuiden verbeteren, maar brengen we daardoor hun leven en het onze niet in het gedrang? Deze brochure analyseert de verhouding tussen milieu en fair trade. Ze vertolkt niet het officiële standpunt van BTC* en geeft geen volledig overzicht van alle opinies over dit onderwerp. Ze wil slechts een bijdrage leveren aan het lijvige dossier van een eerlijke handel voor de 21ste eeuw, klaar voor de nieuwe uitdagingen van onze huidige maatschappij. BTC Termen met een * worden in het glossarium verklaard. 4

5 Inleiding: fair trade en milieu, een gespannen verhouding? INLEIDING: FAIR TRADE EN MILIEU, EEN GESPANNEN VERHOUDING? FAIR TR ADE Handel, het verwerven van goederen of diensten in ruil voor geld, is zo oud als de mensheid zelf. Fair trade* voegt daar een extra dimensie aan toe. Fair trade of eerlijke handel is gebaseerd op het idee dat al wie werkt recht heeft op een eerlijke vergoeding die hem en zijn gezin een menswaardig bestaan verzekert (artikel 23 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens). Coöperaties 1, partnerships tussen Noord en Zuid en langetermijncontracten zijn andere kenmerken van fair trade. Dit type van economische betrekkingen impliceert dus een prijs die de productiekosten dekt, die de werknemers een fatsoenlijke levensstandaard garandeert en die investeringen in gemeenschapsgoederen en persoonlijk sparen mogelijk maakt. Bovendien moet het werk in coöperaties democratisch georganiseerd zijn. Ten slotte moeten in heel de productieketen van het fairtradeproduct de basisregels van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) gerespecteerd worden. Maar fair trade is ook veel meer dan een louter materiële uitwisseling, en persoonlijke verrijking is niet zijn enige bestaansreden. Eerlijke handel wil door middel van een solidariteit op wereldvlak gunstige levensomstandigheden creëren voor de minst bedeelde werknemers van de planeet. EN MILIEU Simon Rawles 2007 Fairtrade Foundation De grootschalige ontginning van mijnen en bossen, de stijging van de levensstandaard en de toegang van een (alsmaar groter) deel van de bevolking tot steeds meer consumptiegoederen- en diensten hebben de druk van de mens op het milieu onhoudbaar groot gemaakt. Het industriële tijdperk heeft vernietigingen veroorzaakt die ongezien zijn in de geschiedenis van de mens. Vandaag, aan het begin van de 21ste eeuw, is de situatie catastrofaal. Daarenboven heeft ze een directe weerslag op de belangrijkste actoren van de eerlijke handel: de kleine boeren van het Zuiden. Enkele gevolgen van deze situatie: studies voorspellen dat er tegen miljoen klimaatvluchtelingen zullen zijn, andere studies gewagen van niet minder dan 700 miljoen klimaatvluchtelingen in De IOM (Internationale Organisatie voor Migratie) zit daar ergens tussenin en schat dat tegen miljoen mensen zullen migreren vanwege van het klimaat 2. Fair trade en milieubescherming delen dus dezelfde zorg: de verbetering (of bescherming) van de levensomstandigheden van de bevolking in het Zuiden. Toch worden deze gemeenschappelijke doelstellingen voor duurzame ontwikkeling* in het Noorden en het Zuiden vaak voorgesteld alsof ze tegenstrijdig zijn. De reden? De vervuiling die fair trade met zich meebrengt. De drie spanningsvelden worden verder uitgediept. 1 De meerderheid van de kleine fairtradeproducenten werkt in coöperaties. Toch produceren ook grote plantages fairtradevoedingswaren. De arbeiders- en directievertegenwoordigers vormen dan samen paritaire comités die beslissen over de aanwending van de fair trade premie. 2 In Search of Shelter - Mapping the Effects of Climate Change on Human Migration and Displacement, mei 2009, ( 5

6 Eerste spanningsveld: het transport van de producten EERSTE SPANNINGSVELD: HET TRANSPORT VAN DE PRODUCTEN Fair trade is (voornamelijk) handel tussen producenten in het Zuiden en consumenten in het Noorden. Dit brengt dus onvermijdelijk transport mee over lange afstanden. Elk transport, per vliegtuig, boot of vrachtwagen, veroorzaakt vervuiling. Deze vaststelling leidt tot de volgende vraag: moeten we ophouden met de invoer van producten uit verre streken, omdat dit de planeet schaadt? 1. ALLE FACTOREN MET EEN ECOLOGISCHE IMPACT IN OVERWEGING NEMEN Alter Eco Het antwoord is genuanceerd. Bij identieke ecologische, sociale en economische parameters, zijn korte trajecten en een lokale economie uiteraard altijd te verkiezen. Maar wanneer men enkel de factor transport in overweging neemt om de reële ecologische impact van een product te bepalen, krijgt men nooit een nauwkeurig beeld van de vervuiling die zijn productieproces veroorzaakt. Analyses hebben aangetoond dat men tot heel andere conclusies kan komen wanneer men meer gegevens over de productiemethode in aanmerking neemt. Een studie van de Britse universiteit van Cranfield heeft bijvoorbeeld berekend dat het vijf keer minder schadelijk is voor het milieu om rozen in Kenia te produceren en naar het Verenigd Koninkrijk te vervoeren, dan om in Nederland bloemen in verwarmde serres te telen. 3 Toch roept deze studie enkele vragen op: waarom vergelijkt ze twee vervuilende productiemethoden, zonder een derde, lokale en biologische optie te vermelden? Waarom niet alle vervuilende productiefactoren in beschouwing nemen (pesticiden, vervuiling van natuurlijke rijkdommen, enz.) om een nauwkeuriger beeld van de ecologische impact te krijgen? En ten slotte de meest fundamentele vraag: moet fair trade zich in de huidige ecologische noodsituatie geen vragen stellen over het feit dat bloemen duizenden kilometers per vliegtuig vervoerd worden? Moeten de actoren van fair trade bang zijn voor een verplaatsing van de economie? Blijkbaar niet altijd, want precies die herlokalisering is een van de criteria van een referentiesysteem voor fair trade, de ESR* (van ECOCERT*). 3 Comparative Study of Cut Roses for the British Market Produced in Kenya and the Netherlands, Précis Report for World Flowers, Dr Adrian Williams, 12 februari 2007, Cranfield University. Studie aangehaald door Samuel Poos, Eerlijke handel in 2009, Trade for Development Centre, werkdocument - maart

7 Eerste spanningsveld: het transport van de producten Vergelijkende studie van snijrozen voor de Britse markt, geteeld in Kenia en in Nederland Rozen uit Kenia Primaire energie: MJ (waarvan 15% fossiele brandstof) Uitstoot van broeikasgassen: 2200 kg CO2. Rozen uit Nederland Primaire energie: MJ (waarvan 99% fossiele brandstof) Uitstoot van broeikasgassen: kg CO2. Gebruik van primaire energie E missies van broeikasgassen Rozen uit Kenya Rozen uit Nederland 53,000 K g C O2 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5, ,200 35, ,000 Rozen uit Kenya Rozen uit Nederland Bron: Ook Oxfam-Wereldwinkels onderzoekt in een recente studie de relevantie van bepaalde types export 4 en vraagt zich af of het transport van bloemen per vliegtuig wel te verzoenen is met een model van duurzame ontwikkeling. Mag fair trade met andere woorden elk type product aan het Noorden verkopen? Moet fair trade rekening houden met de aanwezigheid van lokale producten, zoals honing, wijn of olie, om de impact van zijn activiteiten te evalueren en te bepalen of deze fiar trade producten al dan niet op de markten van het Noorden aanwezig moeten zijn? Volgens Stéphane Leborgne, voorzitter van de Franse Fédération Artisans du Monde (en een erkende milieuauditor voor de Bilan Carbone -certificering*) zou de bevordering van lokale productie het mogelijk maken om het vervoer over lange afstand af te schaffen. Maar deze producten (NVDR: bijvoorbeeld honing en wijn) worden vooral om politieke redenen verdeeld en omdat de Franse productie niet volstaat om de behoefte te dekken ( ). In alle gevallen streeft men vooral naar de economische en sociale voordelen van fair trade, omdat de inkomsten uit de verkoop van deze producten op korte termijn van vitaal belang zijn voor de producenten 5. We mogen fair trade niet van zijn ecologische verantwoordelijkheden ontslaan, maar het belang van eerlijke handel voor het overleven van de kleine boeren is een factor om rekening mee te houden. 4 Commerce équitable et environnement: une relation durable, studie van François Graas gepubliceerd op 18 maart 2009 op de website van Oxfam-Magasins du Monde 5 Betoog in: Les impacts environnementaux du commerce équitable, persdossier voor de voorstelling van het thema van de Semaine Equitable 2009 in Frankrijk (mei): commerce équitable et environnement, p. 6 tot 8 7

8 Eerste spanningsveld: het transport van de producten BELGIË E T H I C S T O R E Ethicstore.be, een laureaat van de BE Fair Awards 2007, is een online winkel die uitsluitend eerlijke of ethische producten verkoopt. In totaal worden vierhonderd producten tegen voordelige prijzen aangeboden. In zijn Handvest van duurzame handel somt Ethicstore verschillende principes op, zoals Al onze partners leveren de nodige inspanningen om de aarde te respecteren, wat betreft de productie, het vervoer en de distributie van hun goederen, en Geen verkoop van producten die lokaal geproduceerd kunnen worden. Dat laatste engagement wordt niet echt streng nageleefd. Ethicstore verkoopt immers producten uit het Zuiden waarvoor vergelijkbare maar niet identieke lokale tegenhangers bestaan (bijvoorbeeld kamerjassen of kinderspeelgoed). 2. DE ENE KILOMETER IS DE ANDERE NIET Met het concept van de voedselkilometer bestaat het gevaar van een gemakkelijke veralgemening: hoe langer de afstand die het product aflegt, hoe groter de vervuiling. Maar de ene kilometer is de andere niet, naargelang die kilometer afgelegd wordt op de weg, op het water of in de lucht. Onderzoekers 6 van het Department for Environment, Food and Rural Affairs (DERFA) hebben een model ontwikkeld dat de verscheidene parameters samenbrengt (gewicht van de productie, benutte capaciteit van het transportmiddel, verhouding afgelegde ton/km over land tegenover totale ton/km, enz.). In dit complexe model blijken twee parameters bepalend te zijn voor de vervuiling per kilometer: het transportmiddel waarmee het product wordt vervoerd en de afstand tussen de productie- en consumptieplaats. Wat de transportmiddelen betreft, is het schip te verkiezen boven de vrachtwagen, die op zijn beurt weer een betere keuze is dan het vliegtuig. Volgens het ADEME (Frans agentschap voor milieu- en energiebeheer) is wegtransport (vrachtwagens) vier keer meer vervuilend dan spoortransport en zes keer meer vervuilend dan vervoer over water. Dit zou betekenen dat een sinaasappel die per vrachtwagen uit Granada (Spanje km) naar Brussel wordt vervoerd, even slecht is voor het milieu als een sinaasappel die per schip uit Brazilië komt

9 Eerste spanningsveld: het transport van de producten Emissies (in gram) van broeikasgassen voor een gelijke afstand (1 km) Vliegtuig Vrachtwagen Auto Trein Boot De CO2-uitstoot voor het transport van een (1) ton levensmiddelen bedraagt: Schip: 15 tot 30 g/km Trein: 30 g/km Auto: 168 tot 186 g/km Vrachtwagen: 210 tot g/km (De waarden verschillen sterk volgens het type vrachtwagen. Als regel geldt dat grotere trucks meer CO2 produceren dan kleinere en dat koelwagens tot 800g meer CO² per ton/km uitstoten dan niet-gekoelde vrachtwagens. Vliegtuig: 570 tot g/km (E. Millstone & Tim Lang The atlas of food: who eats what, where and why.) Bron: Brussels Observatorium voor Duurzame Consumptie Guayapi Tropical, een Frans bedrijf dat voedingssupplementen verkoopt, heeft de milieu-impact van één van zijn producten geanalyseerd. De conclusies voor het transport zijn gewoon onthutsend. Zo is het transport per schip van doosjes van 70 g guarana (een stimulerende plant) van Belem (Brazilië) naar Le Havre (Frankrijk), een afstand van 9000 km, goed voor een CO2-uitstoot van 0,1456 ton. Als de doosjes over dezelfde afstand met het vliegtuig worden vervoerd, bedraagt de CO2-uitstoot ton en is de luchtverontreiniging dus bijna 70 keer groter. Op dat moment is het product echter nog niet bij de consument, het bevindt zich nog in de haven van Le Havre. Om de voedselkilometers zo nauwkeurig mogelijk te bepalen, moet men ook rekening houden met de kilometers dat het product aflegt naar de kleinhandel 7. Nu blijkt uit de studie over de doosjes guarana dat de meeste transportvervuiling veroorzaakt wordt door de trajecten tussen het distributiecentrum en de kleinhandelaren. Op deze trajecten werd maar liefst ton CO2 geproduceerd, ongeveer drie keer meer dan voor het luchttransport en 210 keer meer dan voor het watertransport! 8 Als men de lage milieu-impact van het transport als een relevant criterium beschouwt, is de herkomst van het product dus niet representatief voor het totaal van de afgelegde kilometers 9. 7 Een volledig en amusant overzicht van de broeikasgassen die tijdens een volledige productiecyclus van een voedingsproduct worden uitgestoten is te vinden in de brochure van ADEME: Broeikasgassen op mijn bord? : 8 Commerce équitable et environnement, une alliance pour un développement durable, Plate-Forme pour le Commerce Equitable, Parijs, In het beste geval geeft de herkomst van het product een idee van het minimaal aantal afgelegde kilometers. 9

10 Eerste spanningsveld: het transport van de producten Wanneer men de volledige afstand die het product aflegt in beschouwing neemt, is fair trade niet noodzakelijk minder milieuvriendelijk dan conventionele handel. Denk bijvoorbeeld aan de garnalen die in de Noordzee worden gevist en aan de Belgische kust worden verorberd nadat ze in Marokko zijn gepeld en weer naar België zijn vervoerd 10. Ten slotte is de vervuiling die we allemaal zouden moeten bestrijden die van... de eindgebruiker! Joël Pain, directeur van Up&Up Développement, een onderneming die onder meer producenten uit het Zuiden wil helpen om toegang te krijgen tot onze markten en zich te ontwikkelen, stelt dat studies aantonen dat de milieu-impact ongeveer 10 keer hoger is voor het traject verkooppunt - woning dan voor het traject land van herkomst - verkooppunt ( ). Het echte probleem ontstaat dus door de manier waarop de consument zich verplaatst om zijn aankopen te doen ( ) 11 Deze stelling klinkt mooi maar is gevaarlijk omdat ze alle andere actoren van de consumptieketen vrijspreekt... Fair trade mag niet in deze val trappen. BELGIË A L T E R V O Y A G E S ( B E)LOO N T AlterVoyages is een reisbureau dat reizen organiseert op basis van eerlijk toerisme. Wat mobiliteit betreft, benadrukt de coöperatie dat zij gebruik maakt van milieuvriendelijke transportmiddelen en hernieuwbare energie. Zij stimuleert vooral de CO2-compensatie* van haar toeristen en heeft voor dit initiatief de Belgische Energie- en Milieuprijs 2009 gewonnen. Het reisbureau steunt het project Frontière de vie, als compensatie voor de uitstoot van broeikasgassen die zijn toeristische reizen veroorzaken. Frontière de vie is actief in het tropische Amazonewoud, een van de bestemmingen van AlterVoyages. Het project verzet zich op een vreedzame manier tegen de invasie van oliemaatschappijen in Sarayaku, het territorium van de Kichwa-gemeenschap ten zuidoosten van Quito. Om de groeiende dreiging te trotseren, heeft de inheemse bevolking beslist om rond haar gebied een meer dan 300 km lange rij gekleurede bomen te planten. Vandaar de naam, Frontière de vie. 3 FAIR TR ADE EN MILIEUVERVUILING, EEN GROTE UITDAGING? Wanneer we een en ander in het juiste perspectief plaatsen, krijgen we een beter idee van het belang van de uitdaging fair trade/milieu op wereldvlak. In 2008 was fair trade goed voor een omzet van 2,9 miljard euro 12. In hetzelfde jaar bedroeg de mondiale goederenexport miljard euro 13. Fair trade vertegenwoordigde dus slechts 0,27% van de wereldwijde export. Is dit echt de ideale hefboom om de ecologische parameters te beïnvloeden? 10 Lees de verklaring van Heiploeg, de grootste garnalenleverancier van Europa, op 11 Blog C est beau un monde qui change, 12 Communiqué van FLO van 4 juni 2009: Global Fairtrade sales increase by 22% 13 Omgerekend op 7 juli met de website 10

11 Eerste spanningsveld: het transport van de producten 4. ZIJN VERANTWOORDELIJKHEDEN NIET ONTVLUCHTEN Toch moet fair trade zich bewust zijn van zijn ecologische impact en er alles aan doen om die te beperken. Dat geldt des te meer omdat de kleine producenten van het Zuiden als eersten worden blootgesteld aan de klimaatveranderingen. De actoren van de eerlijke handel mogen hun groene geweten niet het zwijgen opleggen, ook niet wanneer de boeren van het Zuiden de nieuwe ecologische eisen van het Noorden als groen protectionisme beschouwen en evenmin wanneer zij zich niet aangesproken voelen door de ecologische uitdagingen (omdat onderwijs of gezondheid op korte termijn belangrijkere prioriteiten zijn). Wanneer de actoren van de eerlijke handel hun verantwoordelijkheid niet opnemen, zullen anderen, bijvoorbeeld de geïnformeerde consumenten, dat in hun plaats doen. Er bestaan verscheidene mogelijkheden om de daad bij het woord te voegen. BELGIË T O H I, CHOCOLADE M E T E E N G O E D G EW E T E N De Tohi-chocolade is biologisch en draagt het fairtradekeurmerk. Nog mooier is dat fabrikant Dolfin (die niet alleen biologische en fairtradeproducten maakt) zich de eerste CO2-neutrale chocoladefabrikant in België mag noemen. Het bedrijf heeft daarvoor eerst samen met CO2logic een Bilan Carbone uitgevoerd, een CO2-audit van Dolfins directe activiteiten. Toen de resultaten bekend waren, besloot de fabrikant zijn uitstoot van broeikasgassen met 15% te beperken. Om dat doel te bereiken, stelde hij een sociaal en een milieucharter op. Enkele punten van dat charter: uitsluitend gebruik van natuurlijke ingrediënten, gebruik van karton uit goed beheerde bossen, sorteren van afval. Voor de meeste logistieke activiteiten heeft de chocoladefabrikant een beschutte werkplaats als partner. Hij zal bovendien geleidelijk aan zijn wagenpark vervangen door milieuvriendelijkere wagens. Dolfin is nu ook overgeschakeld naar groene energie en gebruikt timers voor zijn verlichting en verwarming. De temperatuur van de lokalen is met 1 C verminderd, w at overeenkomt met een CO2-beperking van 7%. Ten slotte zijn alle gloeilampen vervangen door spaarlampen.. Om zijn resterende CO2-uitstoot te compenseren, steunt Dolfin een project in Rajasthan (India). Het project benut ongebruikt landbouwafval van traditioneel gekweekte gewassen om groene energie op te wekken. Het is officieel erkend door de Verenigde Naties en de SGS Group (Société Générale de Surveillance)*. 11

12 Eerste spanningsveld: het transport van de producten 5. OPLOSSINGEN VOOR HET FAIR TR ADE TRANSPORT? Om de vervuiling die tijdens het productieproces ontstaat te beperken is een holistische aanpak wenselijk. Volgens recente studies van de levenscyclus (LCA) of van de milieubalans is een verbetering van het distributienetwerk in het Noorden (winkels en transport) voor fair trade de doeltreffendste manier om ecologischer te werk te gaan. De sociale en publieke druk zal de sector echter verplichten om eerst na te denken over en te antwoorden op het vraagstuk van het vervoer van producten van het Zuiden naar het Noorden. Voor dit probleem kan elke organisatie twee benaderingen kiezen om de impact van haar activiteiten te beperken: de vervuiling per kilometer verminderen of het aantal kilometers verminderen. Beide opties gelden zowel voor het Noorden als voor het Zuiden. 5.1 MINDER VERVUILI NG PER KILOMETE R Voor de Zuid-Noord trajecten is het beter om het vliegtuig te vermijden (indien mogelijk). Het ECOCERT-keurmerk houdt rekening met het transport en raadt met name luchtvervoer af. Het vraagt de handelaren alle realistische alternatieven voor weg- en watertransport te bestuderen. Als de handelaar toch het vliegtuig als transportmiddel kiest, moet hij zijn keuze rechtvaardigen 14. BELGIË T O U T L'OR DU M O N D E O P D E F I E T S Tout l Or du Monde is een winkel/café met billijke producten in hartje Brussel. De winkel verkoopt biologische en fairtradeproducten uit Zuid-Amerika, Azië, Afrika en de Caribische eilanden, maar ook lokale producten uit België of andere Europese landen. De ruimte wordt op een ecologisch verantwoorde manier beheerd: er wordt gebruik gemaakt van spaarlampen, biologisch afbreekbare schoonmaakproducten, recycleerbaar papier en kantoormateriaal, het afval wordt gesorteerd, enz. Bovendien heeft Tout l Or du Monde in samenwerking met de nieuwe organisatie Dioxide de Gambettes een fietskoerierdienst opgericht. ( De keuze voor transport over het water zal gevolgen hebben voor de organisatie van de voorraden. Zo schat Peau Ethique, een bedrijf dat kleding van biokatoen importeert, dat men voor producten uit Laos, India of Peru gemiddeld 45 dagen verliest met het vervoer per schip (in plaats van per vliegtuig) 15. De langere duur vereist een betere inschatting van de bestellingen maar kan ook een kostbare bondgenoot zijn in de strijd tegen modetrends en de druk van de markt. De ultieme oplossing: de vrijwillige compensatie* van de broeikasgassen die tijdens de productie of het vervoer van een product worden uitgestoten. Deze oplossing moet men als een laatste redmiddel beschouwen en mag enkel gebruikt worden wanneer men al inspanningen heeft geleverd om de uitstoot tot het minimum te beperken. 14 Criteria inzake transport:(esr-t-32) in critères du référentiel Echanges équitables, solidaires, responsables, versie van 29 oktober Commerce équitable et environnement, une alliance pour un développement durable, Plate-Forme pour le Commerce Equitable, Parijs,

13 Eerste spanningsveld: het transport van de producten De compensatie herinnert ons er terecht aan dat vervuiling een prijs heeft, maar houdt het risico in dat organisaties zich voor weinig geld een groen geweten kopen. In het slechtste geval kan de compensatie een rebound-effect uitlokken, waarbij de ecologische voordelen teniet worden gedaan door de overconsumptie van het gecompenseerde product MI N DER KILO METERS In het Noorden is de keuze voor lokale producten de eenvoudigste en meest doeltreffende oplossing voor de consument. De producenten in het Noorden moeten het transport optimaliseren, hun vrachtwagens zo efficiënt mogelijk laden en de frequentie van de ritten beperken, dat alles om de afgelegde kilometers tot het minimum te beperken. In het Zuiden en op wereldschaal ontwikkelt het keurmerk FairForLife een unieke benadering van het energiebeheer en de klimaatverandering, waarbij het niet uitsluitend naar de kilometers kijkt. Net als in zijn andere sociale en ecologische criteria legt FairForLife de nadruk op de kennis en de evaluatie van het elektriciteits- en brandstofverbruik. Het geeft een lijst van inspanningen die men in een periode van drie jaar moet leveren om het verbruik te verminderen en hernieuwbare energie* te bevorderen 16. BELGIË D E W E R E L DW I N K E L S I N E E N G R O E N J A S J E In 2005 heeft Oxfam-Wereldwinkels zijn milieubalans opgemaakt en op basis van de evaluatie van zijn ecologische voetafdruk een concreet actieplan opgesteld in vier domeinen: de productie, de hoofdzetel, de 205 winkels en de goederenstroom. Dit duurzame plan van Oxfam-Wereldwinkels heeft ambitieuze doelstellingen. Het wil bijvoorbeeld zijn CO2-uitstoot tegen 2010 met 50% verminderen en zijn negatieve milieu-impact met 20%. Producten: er wordt gewerkt aan een volledige analyse van de productieketens van koffie, chocolade, wijn en vruchtensap. Om de milieukosten te beperken, geeft men voorrang aan een grootschalige productie. In 2010 zou de CO2-uitstoot van de partners in het Zuiden met 40% gedaald moeten zijn. Hoofdzetel: de hoofdzetel van Oxfam-Wereldwinkels is gevestigd in een ecologisch gebouw. Er wordt belang gehecht aan milieuvriendelijke materialen, energiebesparingen en afvalbeheer (vooral met betrekking tot water). Tegen 2010 zal de uitstoot van broeikasgassen met 80% gedaald zijn en zullen de werknemers een kwart minder materiaal en energie verbruiken. Energiezuinige systemen, maar ook de bevordering van eco-efficiëntie en permanent ecologisch gedrag, worden gestimuleerd. De 205 winkels: een zestigtal filialen hebben gekozen voor groene energie. Wat de laatste uitdaging betreft, de goederenstroom, is Oxfam-Wereldwinkels nog geen concrete engagementen aangegaan. 16 IMO Social & Fairtrade certification programme, versie februari 2008, Bio Foundation, Zwitserland 13

14 Tweede spanningsveld: de landbouwproductie en haar impact op het milieu TWEEDE SPANNINGSVELD: DE LANDBOUWPRODUCTIE EN HAAR IMPACT OP HET MILIEU Simon Rawles 2006, Fairtrade Foundation Paradoxaal genoeg vormt het beroep dat het dichtst bij de aarde staat, de landbouw, vaak een bedreiging voor de bodem. Slecht landbouwbeheer, doorgedreven mechanisatie, overmatig gebruik van pesticiden en zelfs ggo s zorgen ervoor dat landbouw een grote druk uitoefent op de natuurlijke rijkdommen en meer algemeen op de biodiversiteit. De uitdaging voor de landbouw van morgen bestaat erin zowel de mens als de Aarde te voeden. Zal fair trade hierin slagen? Voor sommigen is fair trade er al in geslaagd. Het bewijs? 50% van zijn voedingsproducten is afkomstig uit de biologische landbouw* (al dan niet gecertificeerd), ggo s zijn verboden, er wordt vaak agrobosbouw toegepast en de artisanale voorwerpen worden vervaardigd van gerecycleerde producten. Fair trade zou synoniem zijn met 35 jaar succes en respect voor het milieu 17. Maar dat lijkt wel erg optimistisch. Ten eerste is het logisch dat een landbouwer die honger lijdt of schulden heeft, zal proberen zijn gronden maximaal te benutten, desnoods met chemische producten. Ook als hij deel uitmaakt van het fairtradenetwerk. Bovendien wijst niets erop dat fair trade in 1970, in volle groene revolutie* 18 (met irrationeel gebruik van pesticiden en een ernstig verlies aan biodiversiteit) milieuvriendelijke praktijken heeft ontwikkeld. Dat stond niet in het eerlijke contract en paste ook niet in de toenmalige tijdsgeest. Anderzijds valt niet te ontkennen dat fair trade, door zich op de boerenlandbouw te baseren, de landbouw niet alleen gediversifieerder (de teelt van voedingsgewassen, geen grootschalige monocultuur) maar ook milieuvriendelijker (minder of geen impact op de omliggende ecosystemen) heeft gemaakt. Kortom, geïntegreerde landbouw* avant la lettre. G E Ï N T E G R E E R D E L AN D B O U W I N E N K E L E W O O R D E N E N P I J L E N Gezonde planten en dieren De teeltpraktijken en de veeteelttechnieken Adequate bemesting en evenwichtige voeding Een globale benadering Keuze van de variëteiten en de rassen Respect voor de dierenwereld en de natuurlijke omgeving Afwisseling van de gewassen die geteeld worden Bron:: 17 Le commerce équitable résistera-t-il à la menace carbone?, Stéphane Le Borgne, voorzitter van de Fédération Artisans du Monde, html 18 Groene revolutie op Wikipedia: 14

15 Tweede spanningsveld: de landbouwproductie en haar impact op het milieu 1. MECHANIS ATIE Fair trade heeft van bij het begin een familiaal landbouwmodel gestimuleerd voor de kleine boeren van het Zuiden, een landbouw op mensenmaat (met lastdieren en eigen spierkracht). Mechanisatie zou het zware werk van de boeren verlichten, maar het menselijke model is milieuvriendelijker dan de gigantische, ultragemechaniseerde Amerikaanse of Europese landbouw. Deze vaststelling is niet onbelangrijk: op basis van een studie naar de levenscyclus* van verschillende soorten (niet-geëxporteerde) Nieuw-Zeelandse appelen, besluiten de onderzoekers dat de impact grotendeels veroorzaakt wordt door energiegerelateerde emissies, meer bepaald emissies die het resultaat zijn van de mechanisering van de oogst. Het werk op het land vertegenwoordigt meer dan 60% van het energieverbruik, vooral wanneer er geoogst wordt. Het gebruik van machines, meststoffen, pesticiden en herbiciden heeft een veel kleinere milieu-impact. FairForLife controleert de milieuprestaties van de landbouwpraktijken van grote coöperaties en besteedt daarbij ook aandacht aan de vervuiling die veroorzaakt wordt door de mechanisatie van de oogst. De coöperaties moeten een minimaal brandstofverbruik nastreven. Hernieuwbare energie*, biogas* en biodiesel* worden aangemoedigd, net als het verantwoorde gebruik van tractoren en vrachtwagens tijdens de oogst 19. Naast de mechanisatie van de oogst is ook de impact van meststoffen en pesticiden op de landbouwproductie niet te onderschatten. De studie over de Nieuw-Zeelandse appelen toont aan dat voor bepaalde velden de grootste bijdrage aan de opwarming van de aarde niet wordt geleverd door de mechanisatie en dus het energieverbruik, maar wel door meststoffen 20. BELGIË ( H)EERLI J K E K O F F I E De groep Miko is actief op het terrein van koffieproducten en kunststofverpakkingen. Miko heeft een koffiemerk ontwikkeld, Puro Fairtrade Coffee, dat het Max Havelaarlabel draagt en met zijn verkoop de organisatie World Land Trust financiert. Deze organisatie koopt stukjes tropisch regenwoud in Ecuador om ze duurzaam te beschermen. Naast het duurzaam beheer en de bescherming van de bedreigde delen van het regenwoud, wil het WLT ook de levensomstandigheden van de plaatselijke bevolking verbeteren, zonder hun natuurlijke bronnen aan te tasten. Puro heeft al 940 hectaren tropisch regenwoud in Ecuador gekocht, het equivalent van meer dan voetbalvelden BIO, PESTICIDEN EN GGO S Bij de grote meerderheid van de fair trade landbouwproducten let men op het gebruik van kunstmest en pesticiden tijdens de teelt. Het gebruik van chemische producten wordt door verschillende fairtradekeurmerken en -certificaten gereglementeerd. 19 IMO Social & Fairtrade certification programme, versie februari 2008, Bio Foundation, Zwitserland

16 Tweede spanningsveld: de landbouwproductie en haar impact op het milieu Alter Eco Het bekendste en meest gangbare keurmerk, FLO*-Max Havelaar, vraagt de boeren geen gebruik te maken van een lijst van chemische producten, waaronder de pesticiden die horen tot de klassen 1 a+b van de WGO, de pesticiden op de lijst van de zogenaamde Dirty Dozen* van het actienetwerk pesticiden en de pesticiden op de lijst FAO/UNEP van de zogenaamde PIC-procedure (Prior Informed Consent) en de bijgewerkte versies van deze lijsten. Andere fairtradecertificaten en -keurmerken passen hetzelfde verbod toe of zijn nog strenger. Fair trade verbiedt ggo s. FLO-Max Havelaar bepaalt dat producenten niet opzettelijk gebruik mogen maken van producten die genetisch gewijzigde organismen (ggo s) bevatten. 21 Ondanks de sterke principes van FLO-Max Havelaar bleek zijn standpunt inzake genetisch gewijzigde organismen dubbelzinnig toen Max Havelaar in 2008 fairtradekatoen wou produceren en daarvoor een samenwerking aanging met Dagris, de belangrijkste Franse katoenfabrikant in West-Afrika en sponsor van onderzoek naar de ontwikkeling van ggo-katoen in Afrika. 22 FLO-Max Havelaar stelt geen uitgebreide milieuvoorschriften op maar geeft criteria voor betere milieuprestaties. In de specifieke criteria voor afzonderlijke producten (met uitzondering van bloemen 23 ) beperkt het hoofdstuk milieuontwikkeling zich tot één enkele zin: Er zijn geen bijkomende specifieke milieunormen voor het onderzochte product. Het Max Havelaarkeurmerk wil zich in de eerste plaats toespitsen op zijn kernactiviteit, het bevorderen van economische en sociale ontwikkeling. Het is moeilijk om bevolkingsgroepen te sensibiliseren voor het milieu wanneer ze in extreme armoede leven, zegt Louise Luttikolt, het hoofd van de afdeling Strategie van FLO. Liever dan de uitstoot van broeikasgassen te analyseren, wil FLO-Max Havelaar de producenten verantwoordelijkheid geven, hen in staat stellen om teeltmethoden te gebruiken die minder gevoelig zijn voor de klimaatveranderingen, en hen helpen om een veerkrachtiger systeem te ontwikkelen. BELGIË M O O I E N S C H O O N: ETHIC W E A R Ethic Wear is een organisatie die met ecologische en natuurlijke materialen werkt: biokatoen (100% van het gebruikte katoen is afkomstig uit de gecertificeerde biologische landbouw*), hennep, linnen, gerecycleerde producten, in plaats van synthetische materialen op basis van petroleum (polyester, nylon, ) of kunststoffen (viscose, bamboe, soja). Bovendien worden er bij het verven en andere technieken geen zware metalen en azokleurstoffen gebruikt. 21 Fair Trade, Document explicatif sur la norme Fairtrade appliquée aux organisations de petits agriculteurs, maart Lees Max Havelaar dérape sur le coton OGM, L Humanité, 29 april Als na het plukken chemische producten worden gebruikt voor de behandeling van bloemen, moeten zij tot het minimum beperkt worden. Ze zijn alleen toegelaten in geval van noodzaak (te bewijzen door het bedrijf) en in geavanceerde veiligheidsomstandigheden. Men moet een plan opstellen voor het vinden van de minst schadelijke substanties/technieken. Als er een alternatief wordt gevonden, moet het onmiddellijk toegepast worden. Bovendien moet het bedrijf het milieu en de omringende bewoners beschermen tegen de schadelijke effecten van de producten. 16

17 Tweede spanningsveld: de landbouwproductie en haar impact op het milieu De manier waarop de fairtradeproducenten werken komt trouwens al dicht in de buurt van een biologisch model. Volgens Johan Declercq van Max Havelaar, al 18 jaar op het terrein, moeten de fairtradeproducenten slechts een kleine extra inspanning leveren om een ecologisch keurmerk, zoals Rainforest Alliance*, te verkrijgen. Ecocert, een certificaat met meer aandacht voor het milieu, heeft een aparte clausule voor katoen. In het specifieke geval van de productie of de verwerking van katoen, wordt de omschakeling naar de biologische teelt geëist vanaf het tweede jaar, vanwege de bijzonder negatieve ecologische en sociale impact van de conventionele teelt. 24. Dezelfde biologische eis geldt ook voor bananen en bloemen. Zoveel strengheid is vrij uitzonderlijk. Dit is het enige geval waarin een fairtradelabel biologische landbouw oplegt. 50 van de 170 voedingsproducten van Oxfam-Wereldwinkels dragen het Biogarantielabel, maar de organisatie stelt slechts minimale milieu-eisen aan haar partners (zowel voor voeding als voor handgemaakte producten). Ze verzoekt de partners alleen om de nationale en internationale wetgeving na te leven inzake de toepassing en het gebruik van pesticiden, de bescherming van de natuurlijke waterlopen, het oerwoud en andere ecosystemen met een grote ecologische waarde, de strijd tegen erosie en het afvalbeheer 25. Kortom, het volstaat dat men zich aan de wet houdt. BELGIË S A T Y A P U R E E L E M E N T S : PLAN T A A R D I G V E R V E N De kleding van SATYA, van naad tot draad gemaakt van biologisch en fairtrademateriaal, wil het milieu op verschillende productieniveaus beschermen. De fabriek waar het breigoed van Satya (onder andere jersey) wordt geverfd, is goedgekeurd door Skal*, een Nederlandse stichting die het biologische karakter van de afgewerkte producten inspecteert en certificeert. De fabriek zuivert en recycleert het water van haar verfcyclus en gebruikt een AZO-free verfproces, een industrieel procedé met kleurstoffen zonder zware metalen. Satya werkt al sinds het prille begin met plantaardige verf voor het kleuren van de weefgarens. De Indiase partner van het bedrijf, die in Tamil Nadu gevestigd is, neemt dit proces voor zijn rekening en werkt met verfbaden op plantaardige basis. Een van de redenen die worden aangehaald om deze zwakke eis te verklaren, is de noodzaak om te kiezen voor een geleidelijke evolutie van de teeltmethoden, om de verbetering van de teelt in een redelijk tempo te laten verlopen. Met andere woorden, Oxfam-Wereldwinkels verwacht niet dat zijn fairtradepartners van de ene dag op de andere in staat zullen zijn om een hoog ecologisch niveau te bereiken. Wel worden de initiatieven voor milieubescherming van de partners uit het Zuiden positief beoordeeld, om inspanningen voor duurzame ontwikkeling aan te moedigen. 26. Het blijft echter een feit dat fair trade zich op grond van zijn geschiedenis, economische opportuniteit of overtuigingen zeer dikwijls aansluit bij de waarden en ook steeds meer en meer bij het label van de biologische landbouw Criteria van het referentiesysteem Echanges Equitables, solidaires, responsables, versie van 23 oktober Samenwerking met onze partners, een vernieuwde benadering, OXFAM-Wereldwinkels en Les partenariats Made in dignity d Oxfam-Magasins du monde, document goedgekeurd door de Algemene vergadering van 20 mei Commerce équitable et environnement: une relation durable, studie van François Graas, gepubliceerd op 18 maart 2009 op de website van Oxfam-Magasins du Monde. 27 Ook al zijn de administratieve obstakels om een dergelijk keurmerk te behalen talrijk en omslachtig. 17

18 Tweede spanningsveld: de landbouwproductie en haar impact op het milieu 3 NATUURLIJKE RIJKDOMMEN EN BIODIVERSITEIT Aangezien fair trade geen grootschalige industriële productie heeft, is er slechts een beperkt gevaar voor verwoesting of uitputting van de natuurlijke rijkdommen. Men kan zich moeilijk voorstellen dat de productie van houten fairtradespeelgoed het Amazonewoud of het Congolese oerwoud zou doen verdwijnen. Maar elk type productie - landbouw, artisanaat of andere activiteiten - kan een ernstige druk uitoefenen op de natuurlijk rijkdommen zoals water, bossen en/of de genetica van de ontgonnen ecosystemen. Zelfs een kleinschalig ingrijpen van de mens kan een specifieke schakel van een voedselketen of van een opmerkelijk lokaal ecosysteem doen verdwijnen. De ESR-code van ECOCERT geeft een van de manieren waarop men het milieu kan beschermen: het afwijzen van van nature toxische of gevaarlijke producten, producten uit de mijnindustrie of -ontginning, producten die bijdragen tot de plundering van de natuurlijke rijkdommen of tot de verschraling van de biodiversiteit 28. Dit referentiesysteem voert bovendien een follow-up van de milieu-impact in, met concrete maatregelen en een termijnplanning. Op het vlak van de biodiversiteit bestrijkt ze alle aspecten van de productie, van de landbouwoogst tot de plukwijzen. De pluk heeft vooral betrekking op de traditionele geneeskrachtige planten. Volgens de WGO is het grootste gedeelte van de wereldbevolking, vooral in de ontwikkelingslanden, afhankelijk van de traditionele geneeskunde die gebaseerd is op kruiden en medicinale planten. In de traditionele en de moderne geneeskunde worden tot soorten gebruikt 29. Maar door de min of meer verregaande ontginning van woudecosystemen worden soorten met uitsterven bedreigd. Een grote meerderheid van deze planten wordt nog altijd in de natuur geplukt. Om een duurzame pluk aan te moedigen, heeft het IMO* (Institute for Marketecology) onlangs FairWild * in het leven geroepen. Deze internationale norm (die onder meer op de ISSC-MAP* 30 gebaseerd is) combineert de eisen van fair trade met duurzaamheidsprincipes 31. Bron: Certificering Beheer van de natuurlijke rijkdommen PLANTEN PRODUCTIE ISSC-MAP Vrijwillige gedragscodes BEVOLKING & POLITIEKE BESLUITVORMERS Wetgeving en beleid 28 Critères d éligibilité des filières, 29 International Standard for Sustainable Wild Collection of Medicinal and Aromatic Plants (ISSC-MAP), versie 1.0, International Standard for Sustainable Wild Collection of Medicinal and Aromatic Plants 31 Une norme internationale relative à la collecte sauvage soutenable de plantes médicinales et aromatiques (ISSC-MAP), 18

19 Tweede spanningsveld: de landbouwproductie en haar impact op het milieu Voor de ontginning van bossen verbiedt FLO elke nieuwe plantage in oerwoudzones, terwijl ESR de ontginning van primaire wouden verbiedt en het aanplanten van bossen aanmoedigt. Indien dat niet gebeurt, is een FGP-, FSC*-, RFA- of PEFC-label verplicht. Ook de visserij wordt niet vergeten: de visserijketens moeten hun goede trouw bewijzen met ofwel het MSC-label, ofwel een lokaal beleid voor duurzame visvangst met gelijkwaardige garanties. In die laatste sector gaat ook aandacht naar waterbeheer met respect voor het milieu en voor de lokale situatie. Het FairForLife -certificaat baseert zich niet alleen op de normen van FLO-Max Havelaar (of gelijkwaardige standaarden) maar bepleit ook een rationeel, economisch gebruik van het water, onder meer dankzij irrigatietechnieken die verspilling voorkomen. Men moet ook rekening houden met de waterzuivering, met als minimumvereiste dat afvalwater het milieu en/of de bevolking niet mag schaden. Een andere eis is dat al het afvalwater dat in de natuur wordt geloosd fysische en biochemische eigenschappen moet hebben die het ecosysteem niet schaden. FairForLife besteedt daarnaast speciale aandacht aan de bescherming van de ecosystemen en de biodiversiteit. Een van de vier milieucriteria van deze norm heeft betrekking op het beheer van de ecosystemen, zowel voor plantages als voor fabrieken. Het minimum dat FairForLife vereist (het criterium M van must ) is een goede kennis van het ecosysteem waarin de plantage of het bedrijf actief is. Men moet ook de zeldzame habitats kennen en de bedreigde dieren en planten. De productie mag deze bedreigde soorten in geen geval in gevaar brengen. Verder mag het bedrijf of de plantage geen ecosystemen vernietigen of omschakelen, of moet het voldoende compenserende beschermingsmaatregelen nemen. Deze vele beperkingen, daar waar FairForLife doorgaans uitgaat van een vooruitgang in een periode van drie jaar, gelden ook voor de ecosystemen in het water. BELGIË M E XI C A A N S E H O N I N G... SM U L L E N T E N K O S T E V A N D E N A T U U R?(1) Maya Honing is een ngo die meer dan 500 imkers en hun gezinnen in Chiapas (Mexico) steunt. De vereniging past de principes van eerlijke handel toe en haar producenten zijn door Max Havelaar erkend. Maya Honing heeft de milieu-impact van zijn producten onderzocht. Want in België gemaakte honing heeft natuurlijk een kleinere weerslag op het milieu. De Belgische productie is echter lang niet voldoende voor de vraag. België produceert zelfs minder dan 20% van zijn honingverbruik. Een groot gedeelte van de honing in de supermarkten is dan ook afkomstig uit het buitenland, voornamelijk uit Mexico, Argentinië en China. Van al die geïmporteerde honing zijn de fairtrade- en de bioproducten het milieuvriendelijkst. De Maya honing komt per schip naar Europa. Pesticiden en antibiotica zijn verboden. Sommige producenten hebben een biocertificaat, andere werken eraan. Ten slotte geeft Maya Honing voor het vervoer van zijn werknemers in de mate van het mogelijke voorrang aan bus en trein. Een voorbeeld: een Belgische verantwoordelijke nam voor een bezoek aan het terrein niet het vliegtuig maar de bus van Mexico naar Campeche. Sommige Mexicanen stonden daar van te kijken, want de reis duurt 18 uur met de trein tegen 2 uur met het vliegtuig. 19

20