DE KOSTERSTEEN. Nummer 101 Augustus 2007

Transcriptie

1 DE KOSTERSTEEN Nummer 101 Augustus 2007

2 DE KOSTERSTEEN Nummer 101 Augustus 2007 Open Monumentendag 2007 Redactie Elk jaar worden tijdens een weekend in september de Open Monumentendagen georganiseerd, dit jaar op 8 en 9 september. In de gemeente Ede beperken we ons tot zaterdag 8 september. Elk jaar is er ook een thema, gekozen door het Landelijk Bureau Open Monumentendag; voor 2007 is dat: Monumenten van de 20 ste eeuw. De Historische Verenigingen van Ede, Lunteren en Bennekom maken een programma voor hun woonplaats. Samen stemmen zij hun activiteiten af binnen het Comité Open Monumentendag Ede, waarin ook de Vereniging van Eigenaren van Monumenten is vertegenwoordigd. In Bennekom zal op deze dag speciale aandacht worden geschonken aan het werk van de architect A.H. van der Waal. Hij heeft in Bennekom veel panden getekend, variërend van enkele vooraanstaande villa s tot de kleedkamers voor de eerste Bennekomse voetbalvereniging op de Laar. Twee villa s staan op de gemeentelijke monumentenlijst. Op 8 september zal een gedocumenteerde fietstocht langs panden van Van der Waal worden aangeboden. Het zal geen bijzonder lange tocht worden. Niet alles wat Van der Waal heeft ontworpen, heeft de tand des tijds doorstaan, en bovendien ligt zijn belangrijkste werk binnen de grenzen van het vooroorlogse Bennekom. Met één belangrijke uitzondering, namelijk de rij huizen aan de Hartenseweg in Wageningen-Hoog. Ook in deze Kostersteen besteden we aandacht aan Van der Waal. Alle artikelen hebben direct of zijdelings betrekking op het werk van deze architect. Bovendien zal in het Kijken Luistermuseum tijdens de Open Monumentendag op bescheiden wijze aandacht worden geschonken aan zijn werk; op een later tijdstip zal een meer uitgebreide tentoonstelling worden gehouden. Drukkerij Modern De Kostersteen 101; augustus

3 De Bennekomse architect A.H. Van der Waal Kees Heitink Adrianus Hendricus van der Waal ( ) kreeg zijn opleiding als architect aan de afdeling Bouwkunde van de Academie voor Kunsten en Wetenschappen te Rotterdam. In 1922 begint hij voor zichzelf in een ruimte boven de garages van Hotel Neder Veluwe, op de hoek van de Heelsumseweg en de Bovenweg. Daar ontwerpt hij de villa De Berk, waarvoor op 25 oktober 1922 de bouwvergunning wordt afgegeven. Het is zijn eerste in eigen beheer ontworpen huis. Later, in 1925, vraagt hoteleigenaar Th.J. van Went hem een serre te maken die tegen de voorkant van het hotel moet komen. Het wordt een gezichtsbepalend ontwerp dat de aanblik van het hotel flink verandert. Na De Berk zullen nog vele woningen volgen. Tientallen huizen, villa s en bungalows in Bennekom en omgeving zijn op de tekentafel van het Bureau voor Architectuur Waal ontstaan. Aad van der Waal werd op 16 februari 1892 geboren aan de Oude Dijk in Kralingen, tegenwoordig Rotterdam. Zijn vader had een grossierderij in specerijen en hij was, na twee zussen, de eerste zoon in het gezin. Later zouden nog twee broers en een zus volgen. Zes kinderen in totaal. Het gezin was vegetarisch, de levensbeschouwing remonstrants 1. Na de middelbare school en een avondschool Bouwkunde ging Aad naar de Academie voor Kunsten en Wetenschappen in Rotterdam, een tweejarige dagopleiding welke hij afmaakte. Half november 1915 vond hij korte tijd een baan als bouwkundig tekenaar bij de Gemeente Rotterdam. Een half jaar later bleek er geen werk meer voor hem en werd hij ontslagen. Er brak een periode aan van veel solliciteren en veelvuldig wisselen van werkgever. Zo werkte hij korte tijd bij de bekende onderneming Jamin. In het jaar 1916 kreeg de dan 24-jarige Aad een oproep om als militair te dienen bij het onderdeel Landstorm en werd ingedeeld A.H. van der Waal bij de hospitaaldienst 2. Dit vanwege zijn weigering om mensen te doden 3. Na zijn diensttijd, in 1918, vond hij emplooi bij het bureau van architect / aannemer Cornelis van der Vlugt, weer in 2 De Kostersteen 101; augustus 2007

4 Rotterdam 4. Ook deze verbintenis duurde kort. Van der Waal solliciteerde en werd aangenomen in Apeldoorn waar hij ging werken bij de architect Henk Wegerif, die in zijn Apeldoornse tijd veelal landhuizen bouwde en in zijn werk onder meer beïnvloed werd door de Amsterdamse School, van welke stroming ook in de ontwerpen van Van Der Waal stijlkenmerken te vinden zijn 5. Bennekom Op 28 oktober 1920 trouwde Adrianus Hendricus van der Waal na een verlovingstijd van zeven jaar met Elisabeth Cornelia Magdalena Reuvers ( ) uit hartje Rotterdam. Hoe het echtpaar elkaar heeft leren kennen, is niet bekend. Misschien kenden de vaders elkaar want Elisabeth s vader bezat een kruidenierswinkel met grossierderij annex koffiebranderij en was zo een collega van de vader van Aad. Door zijn huwelijk kreeg Van der Waal meer contact met zijn zwager en eveneens architect Leo Kuipers, die getrouwd was met een andere dochter uit het gezin Reuvers. Kuipers was een eigen bureau in Nijmegen gestart. Beiden kenden elkaar ook al via andere wegen: als collega s bij het bureau van Cornelis van der Vlugt waar ze een korte periode tegelijk in dienst waren. Kuipers sprak met Aad over een mogelijke vestiging als zelfstandig architect en maakte zijn zwager hierbij opmerkzaam op het zuid Veluwse plaatsje Bennekom. Hij wist dat er in Bennekom nogal wat bouwgrond te koop was. Misschien lagen er kansen. Op 1 mei 1922 schreef het echtpaar Van der Waal zich in als burgers van de gemeente Ede en betrok het huis (huur) De Larix (Hullenbergpark 5A, tegenwoordig Hullenberglaan 6). In 1923 volgde een verhuizing naar de Sara s Hoeve. Dit huis stond aan de tegenwoordige Oostinglaan, bijna in het verlengde van de Hullenbergweg. Op Wageningse grond. Drie jaar later, in juli 1926, vestigde het gezin Van der Waal zich voor het eerst in een zelf ontworpen eigen huis: Hartenseweg 2. Het gezin Van der Waal bestond in 1926 uit vier personen 6. De nieuwe woning kreeg de toepasselijke naam Pionier en werd gebouwd door aannemer Chris Loo uit de Alexanderweg met wie van der Waal veel samen deed. De bouwkosten, op 1000 m2 eigen grond, bedroegen fl inclusief kolengestookte centrale verwarming. Aad van der Waal stopte met het werken vanuit zijn kantoor achter Neder Veluwe en deed vanaf toen zaken vanuit huis. Neveninkomsten waren er door verhuur van kamers aan studenten en, in de zomer, aan vakantiegangers 7.Toen de Tweede Wereldoorlog Nederland bereikte, ging het werk als architect gewoon door al kwamen er langzaam maar zeker wel steeds minder opdrachten. Na een tip solliciteerde Van der Waal daarom in 1943 naar een baan in Ellecom waarin ook de Duitse bezetter betrokken was. Daar heeft hij ongeveer een half jaar gewerkt als opzichter en adviseur. Inmiddels was er een onderduikster aan de Hartenseweg gekomen. Ze heette Mien Waas Piller en was van Joodse afkomst. Zij zou de verdere oorlog blijven 8. In de loop van de oorlog werd door het uitblijven van voldoende werk de (financiële) situatie steeds moeilijker. Piet Schoorl 9 woonde op de boerderij De De Kostersteen 101; augustus

5 De Berk; fotoarchief A.H. vd Waal Soetendael, maar had ook in één van de Van der Waal -huizen aan de Hartense weg gewoond en kende Aad van der Waal zodoende goed. Hij bood aan de Pionier te kopen onder de conditie dat Van der Waal het na de oorlog weer voor dezelfde prijs terug kon kopen. En zo is het ook gebeurd. Na de oorlog heeft de familie nog een kleine zeven jaar aan de Hartenseweg gewoond. Van der Waal, na de oorlog door de gemeente Ede aangesteld als schadetaxateur, kreeg in de tijd van wederopbouw weer opdrachten binnen. In 1952 verhuist het gezin, na vijfentwintig jaar, naar Keijenbergseweg 17 als eerste bewoners van een nieuw (huur)huis dat Van der Waal in opdracht van de familie Marx ontworpen had 10. Uiteindelijk vond Aad van der Waal in 1956 zijn definitieve bestemming aan de Eekhoornlaan 5. Hij kocht er een stuk grond en ontwierp een nieuw huis dat er zoveel jaren later heel anders uit zag dan De Pionier, waarin duidelijke stijlkenmerken van de Amsterdamse school te herkennen zijn. Als architect had hij nu, na vijfendertig jaar wonen en werken in de omgeving van Bennekom nu vele tientallen huizen ontworpen en was intussen bijna vijfenzestig jaar oud. Het werk ging echter door. Eind jaren 50 en begin jaren 60 was zijn portefeuille gevuld met opdrachten van particulieren uit Bennekom, Wageningen, Oosterbeek, Wolfheze en niet te vergeten zijn eigen Wageningen-Hoog. Hij ging hier tot het einde van zijn leven mee door. Er kwamen ook, in plaats van complete huizen, steeds vaker verbouwingen. Groot of klein, dat maakte niet uit. Aad van der Waal overleed op 18 oktober 1974, 82 jaar oud. Zijn werk Architect Van der Waal geniet geen landelijke bekendheid. Pas de laatste jaren is zijn werk, zeker in Bennekom en omgeving, meer onder de aandacht gekomen. Aanleiding hiervoor vormt het Monumenten Inventarisatie Project ( ) dat een aantal jaren geleden in de gemeente Ede werd uitgevoerd. Hierbij vielen twee ontwerpen van Van der Waal met nadruk op: het landhuis De Berk 4 De Kostersteen 101; augustus 2007

6 Hartenseweg in aanbouw; architect A.H. van der Waal (Heelsumseweg 39) en het woonhuis De Flierefluiter (Heelsumseweg 20). Beide zijn intussen door de gemeente Ede aan gewezen als gemeentelijk monument en hebben daardoor een beschermde status gekregen. Beide woningen zijn gerestaureerd en, met monumentenvergunning, omgevormd voor moderne bewoning. Andere prominente ontwerpen van Aad van der Waal zijn te vinden aan de Hartenseweg, de nummers 2 tot en met 38. Een hele serie afwisselende ontwerpen naast elkaar met de door Van der Waal zelf bewoonde Pionier als eerste: Van der Waal als portier van een toonkamer met eigen werk. De huizen aan de Hartenseweg werden ontworpen in opdracht van de in s-gravenhage gevestigde ontwikkelingsmaatschappij Salem vertegenwoordigd door het Bennekomse woningbureau van Geurt van de Brink (Casa Cara) die in de vooroorlogse jaren veel bezig was met het ontwikkelen van bouwgrond in en om Bennekom. Bij huisnummer 10 is een architectensteen aangebracht, gelegd door de oudste zoon en naamgenoot Adrianus Hendricus ( ). Ook in het huis De Berk zit een eerste steen welke met geometrische motieven is versierd. Het opschrift luidt: A.H. v.d. Waal jr. Architect Enkele andere kenmerkende en nu nog goed herkenbare woningen uit de vroege periode van Van der Waal in Bennekom zijn de Vuurpijl en de Toorts (Selterskampweg 46 en 48), het landhuis De Zaan (Selterskampweg 28) en de vroegere slagerij met slachthuis aan de Veen- De Kostersteen 101; augustus

7 derweg 19. (Deze woningen zijn elders in deze Kostersteen beschreven). Uiteindelijk ontwierp Van der Waal vele tientallen woningen in Bennekom die soms verdwenen zijn maar waarvan er velen, al dan niet verbouwd, het dorpsbeeld nog altijd sieren. Ook op Wageningen-Hoog zijn relatief veel ontwerpen van het Bureau voor Architectuur Waal terug te vinden. Helaas heeft geen enkel pand in de gemeente Wageningen, waartoe ook Wageningen-Hoog behoort, een beschermde status 11. Het vooroorlogse werk van Van der Waal vertoont opvallende kenmerken van de Amsterdamse school. Laddervensters, soms steile daken, versieringen in de gevels met hulp van baksteen en ook bijzondere schoorstenen als bekroning komen in de vooroorlogse ontwerpen van de Waal meer dan eens terug. Met het Nieuwe Bouwen in de jaren dertig voelde hij zich weinig verwant. Slechts een ontwerp uit 1931 voor vier winkelpanden met woonhuizen aan de Kerkhoflaan in Bennekom (tegenwoordig bekend als Geels ) doet in een aantal opzichten modern aan. Datzelfde geldt voor een nooit uitgevoerd ontwerp voor een aantal geschakelde woningen in de Dorpsstraat op de plaats van de voormalige Prinsenhof. Na de oorlog veranderde zijn stijl radicaal. De vooroorlogse kenmerken kwamen niet meer terug en de ontwerpen werden minder opvallend en meer gericht op de functionaliteit in het gebruik 12. Daarbij voelde hij de wensen van zijn opdrachtgevers goed aan. Zijn klantenkring neemt eerder toe dan af. Veel door Van der Waal ontworpen woningen staan nog steeds. Soms zijn ze gemoderniseerd. Sommige van zijn landhuizen of bungalows zijn of worden afgebroken vanwege de huidige trend van verkaveling van grote percelen, bijvoorbeeld op Wageningen Hoog (vgl. noot 11). Aad van der Waal was in het Bennekom voor en na de Tweede Wereldoorlog een veel gevraagde architect. Door zijn ontwerpen die vooral in zijn vooroorlogse periode, ook vanuit hedendaags perspectief, van hoge kwaliteit zijn, is hij van blijvende betekenis voor de architectuur in de regio. Noten 1 Ook Aad van der Waal voedde zijn kinderen later vegetarisch op. Toen er in de Pionier (Hartenseweg 2) kamers voor vakantiegangers te huur werden aangeboden gebeurde dit met de vermelding vegetarisch (vgl. Gids voor Bennekom, 1938). 2 De Landstorm was in die tijd het onderdeel waarin de oudste dienstplichtigen konden worden opgeroepen. In 1918 komt er ook een vrijwillige tak: de Bijzonder Vrijwillige Landstorm 3 Van der Waal maakte hier een principiële keuze maar sloot zich niet aan bij de beweging van het antimilitarisme. 4 Cornelis van der Vlugt was de vader van de bekende Leendert Cornelis van der Vlugt die zich in Van der Waal is dan al in Bennekom neergestreken - associeert met 6 De Kostersteen 101; augustus 2007

8 Johannes Andreas Brinkman, opvolger van de in februari 1925 overleden architect Michiel Brinkman die begin jaren twintig de eerste aanzetten tot het Nieuwe Bouwen had gegeven. Het bureau Brinkman en Van der Vlugt bouwde tussen 1925 en 1930 onder meer de beroemde Van Nelle fabriek en in 1936 Stadion Feijenoord.Leendert van der Vlugt en Aad van der Waal waren leeftijdgenoten en waren beide afkomstig uit Kralingen. Bovendien studeerden ze aan dezelfde opleiding. Ze hebben elkaar ongetwijfeld van jongs af aan gekend. 5 Henk Wegerif ( ) is als architect begonnen in Apeldoorn, maar omdat hij steeds meer opdrachten kreeg in het westen van het land verhuisde hij in 1925 naar Wassenaar. 6 Aad van der Waal en Bep Reuvers kregen samen vijf kinderen: Elisabeth Alida (27 september oktober 1921), Adrianus Hendricus ( 8 januari augustus 2000), Mientje Ali Elly (15 april 1925), Jan (11 maart juli 1997) en Elsie Elizabet Elvira (23 september 1936.). 7 Gids voor Bennekom, 1938, blz.37 8 De baan in Ellecom, waar in feite voor de Duitsers gewerkt werd, kwam in dit verband mooi uit. De onderduikster zou dan minder snel opvallen omdat er misschien minder op het huis en haar bewoners gelet zou worden. Er waren af en toe ook studenten die, tijdelijk, in de Pionier verbleven. Mien Waas werd volledig opgenomen in het gezin van der Waal. Toen een Duitse militair-kok, die hoorde dat Van der Waal net als hijzelf ook vegetariër was en daarover wel eens van gedachten wilde wisselen, onverwachts een bezoek kwam brengen, bediende de onderduikster hem net als ze normaal andere gasten of huurders deed en viel niet op. In oktober 1944 evacueerde ze met het gezin mee naar Ede en ging later door naar Lunteren waar ze, samen met haar eveneens ondergedoken zus Betsie de bevrijding meemaakte. Hoe ze bij de familie terecht is gekomen is niet duidelijk. Ze kwam uit Amsterdam. 9 Piet en Annie Schoorl deden in de oorlog veel goed werk. Zij zijn het meest bekend vanwege hun hulp aan voornamelijk Joodse onderduikers. Dit gebeurde vanuit De Soetendael. 10 Op deze plaats stond eerder de villa Berkenrode. Dit pand werd in de oorlogsjaren volledig vernield. De eigenaren, de familie Marx, woonden in Engeland. 11 Van de unieke serie huizen aan de Hartenseweg zijn er enkele nagenoeg ongeschonden, maar is er ook een verdwenen. Een kenmerkend rietgedekt landhuisje op Wagenings grondgebied werd in 2007 te koop aangeboden en is inmiddels gesloopt (Eekhoornlaan 10). 12 Bennekomse voorbeelden: Bosmeesterkamp 2, Edeseweg 23 en 76, Eikenlaan 18, Prins Bernhardlaan 67 en 72, Vossenweg Nawoord: Dit artikel was niet mogelijk geweest zonder de welwillende medewerking en gastvrijheid van Elsie van der Bilt - van der Waal en haar man, waarvoor ik ze van harte wil bedanken. De Kostersteen 101; augustus

9 Veenderweg 19-21, Slagerij Ben Bosch. Diet van den Bosch Wout Hol Vele tientallen jaren lang is Bennekom vertrouwd geweest met slagerijen van de familie Van den Bosch. Rond 1900 is in Bennekom slager P.J. van den Bosch actief. Hij bezit een pand - woonhuis en slachterij - aan de Krulweg nr.18. Het bedrijf houdt op te bestaan als twee van zijn zonen zich als slager in Bennekom vestigen. Thijs aan de Dorpsstraat (het pand is inmiddels afgebroken) en Ben aan de Veenderweg. Het pand aan de Krulweg is tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest door de inslag van een V-1. De familie bouwde na de oorlog op die plek twee woonhuizen: Krulweg 3 en 5. De slagerij van Ben Bosch Het pand waarin Ben (Benjamin) zijn bedrijf in 1927 begint, bestaat nog en heeft nu het adres Veenderweg 19. Ben oefende daar 37 jaar zijn bedrijf uit in al zijn facetten. In zijn tijd waren er nog geen centrale slachthuizen en de verpakkingsindustrie bestond ook nog niet. Ben kocht het vee zelf in de Kraats en het De bouwtekening van Van der Waal werd levend bij hem aangevoerd. In 1964 deed hij zijn bedrijf over aan zijn neef Piet van Eden die al vele jaren in de zaak meewerkte. Het bedrijf bestaat niet meer. Het pand is nu een karakteristiek woonhuis met een grote schuur daarachter, een vroege creatie van architect Van der Waal. Hij tekende een ontwerp in twee delen. Een winkel met woonhuis en afzonderlijk daarvan, achter het woon 8 De Kostersteen 101; augustus 2007

10 huis, een slachthuis met kleine stal. Een goed doordacht concept met moderne faciliteiten. De blauwdrukken geven dat aan: winkel met koelcel, marmeren etalage en toonbank, woonkamer, zitkamer en vier slaapkamers. En het slachthuis wordt voorzien van goede afvoermogelijkheden, een rokerij, een koestal en een varkenshok met uitloop. Geraamde bouwkosten Fl ,-. Van der Waal had de aanvraag van de bouwvergunning goed voorbereid. Op 12 juli werd de aanvraag ingediend. Op 13 juli tekende de directeur Gemeentewerken voor Geen bezwaar. De bouwvergunning werd op 20 juli verstrekt. Ben is dan 28 jaar oud. Slager van huis uit. Na de lagere school is hij eerst nog enkele jaren bakkersjongen. Maar dat is niets voor hem. Al spoedig vent hij met hondenkar - vlees in de regio Veenendaal. Op veertienjarige leeftijd koopt hij zelfstandig de eerste koe. Hij trouwt in 1930 met Jannie Aalbers, dochter van bakker Aalbers, hoek Edeseweg/Bakkerstraat, nu restaurant. Ze krijgen vier dochters. Ongetwijfeld herinneren velen zich het echtpaar werkend in de winkel. Ben vaak aan het enorme houten hakblok. En de wachtruimte vóór de toonbank die veel te klein is. Bomvol gevuld met klanten die voortdurend op hun hoede zijn om niet geplet te worden door de winkeldeur die naar binnen open draait. Voor de klanten in het buitengebied is er het systeem van bestelboekjes. In de vijftiger jaren bedraagt de gemiddelde omzet op zaterdag rond de 1200 gulden. En in de Kraats was Ben veekoopman. Een karakteristieke verschijning met sigaar en zijn motorfiets: een Royal Enfield. Het bedrijf verwerkte in die tijd wekelijks twee koeien, vijf varkens en één kalf. En gewoontegetrouw kocht Ben elk jaar de koe die de eerste prijs heeft gekregen op de paaswedstrijd. Bladerend door het fotoalbum van de familie worden we herinnerd aan meer spannende dingen uit vroeger dagen. Een foto van de Bennekomse jachtclub Brom der maar op poserend voor twee neergeschoten everzwijnen. We schrijven dan Bennekom wordt geteisterd door wilde zwijnen die zich veel te ver in de De Kostersteen 101; augustus

11 bebouwde kom ophouden. De jagers weten daar wel raad mee. Vier zwijnen worden er omgelegd. Bij de foto treffen we een heus certificaat aan. Op naam van Benjamin van den Bosch: Uit dankbaarheid voor het panklaar maken van vier zwijnen. In de klas bij juffrouw Van Kooten werd dagelijks aandacht gegeven aan dit gebeuren. Bij elk afgeschoten zwijn tekende zij een varkentje op het schoolbord, het werden er vier, alle vier met een krulstaartje. Wat zou een onderwijzeres tegenwoordig op het bord tekenen? Ben en Jannie Bosch in de winkel Gijs Pannekoek bij een prijskoe Ter gedachtenis aan het panklaar maken van de vier Everzwijnen geschoten nabij het kerkpad op de Brink te Bennekom. De Bennekomse jachtclub. 19 mei Brom der maar op. Op de achterzijde staan de namen: A. v.d. Brink, J. Mekking, A. Bothof, G. Bothof. Jagers: W. Fluit, M. Roozenboom, K. Heyink, D.J. v.d. Voort, J. de Brink, H. Jacobs, A. de Gooijer. Drijvers: J. Beukhof, H. v. Harn, E. v.d. Kamp, v. Peursem 10 De Kostersteen 101; augustus 2007

12 Het schooltje van Juffrouw Scholten Margreet van Rooijen Het nu volgend verhaal is opgebouwd uit feiten, verhalen van betrokkenen en veronderstellingen. Ik hoorde voor het eerst iets over het schooltje van Juffrouw Scholten toen wij bezig waren met een onderzoek naar de geschiedenis van Huize Erica en het Woonpark Erica. 1 Bij het Archief van de gemeente Ede waren geen gegevens te vinden over dit schooltje, maar wel een paar over Jufrouw Scholten. Een nieuw gebouw ontworpen door Van der Waal voor de school van juffrouw Scholten aan het Papenpad; nader beschreven op blz. 13 en 14. Op de achterzijde van deze foto geeft Van der Waal een omschrijving van de foto. (foto-archief vd Waal) De start van het schooltje. In het begin van de twintiger jaren kwam Johanna Scholten (Tiel, 27 feb ?) vanuit Huis ter Heide naar Bennekom. Zij kocht daar het huis genaamd De Paap aan de Alexanderweg no In deze villa startte zij een particulier schooltje voor kleine kinderen, hoofdzakelijk kinderen van de gegoede burgerij die hun kroost bij voorkeur niet naar de openbare school wilde sturen, maar evenmin om welke reden dan ook geen behoefte had aan confessioneel onderwijs. Al gauw bleek haar onderwijsmethode succes te hebben, het schooltje groeide en er kwamen ook kinderen van buiten Bennekom die bij haar in pension kwamen; zo werd het een soort kostschooltje. Juffrouw Scholten kocht het huis aan de overkant van de Alexanderweg 3, waar haar assistente en de leerlingen gingen wonen, tenminste voorzover ze niet uit Bennekom kwamen. Het schooltje zelf bleef in De Paap. De leerlingen kwamen uit het hele land en uit het toenmalige Indië, een aantal ging tijdens het weekend naar huis, anderen alleen in de vacanties. De onderwijzers/essen waren De Kostersteen 101, Augustus

13 De Paap inwonend of kwamen uit Bennekom e.o.. Er was een grote verscheidenheid aan leerlingen; van kleuter tot lagere school; hun aantal was niet groot, maar ze waren wel van verschillende leeftijd. Daardoor kwam het er in de praktijk op neer dat de meesten nagenoeg privé-onderwijs kregen. De grotere jongens zaten op de RijksHBS in Wageningen, zij waren alleen en pension. Een paar waren bij de padvinderij in Bennekom. Het dagelijks leven op het Schooltje De huishoudelijke verzorging was in handen van Mevrouw T. van Amersfoort met een meisje uit het dorp als dagelijkse hulp. Mevrouw van Amersfoort woonde met haar man aan de Bosweg 4, haar man werkte op de melkfabriek in Wageningen en deed de klusjes bij en om de school, zoals kachel stoken en kleine reparaties aan de school en in het huishouden. De hulp uit het dorp moest al voor het ontbijt aanwezig zijn en bleef tot na de middag. De inwonende kinderen leefden volgens een streng schema, tussen half zes en zes uur werden ze door mevrouw van Amersfoort gewekt, want om half acht was het ontbijt.dan werd er gezamenlijk ontbeten met alle kinderen, mevrouw van Amersfoort, juffrouw Scholten en de inwonende docenten. Niet alleen het ontbijt, ook de andere maaltijden werden gezamenlijk gebruikt. Om acht uur begon de school voor de interne leerlingen, de kinderen uit het dorp kwamen een uur later; dan volgde een normale schooldag zoals op elke school in die jaren. Het onderwijssysteem vertoonde veel overeenkomst met het Montessorionderwijs. Net als bij dit systeem was elk moment van het schoolleven een leersituatie. De kinderen kregen niet alleen de vakken lezen, rekenen, schrijven enz, maar ze leerden ook hoe zich goed te gedragen in allerlei situaties. Daarnaast kregen ze taken die ze zelf mochten kiezen, maar dan wel goed moest volbrengen. De gezamenlijke maaltijden waren eveneens leermomenten, je leerde er je tafelmanieren. Er was geen standsverschil tussen leiding, kinderen en de huishoudelijke hulp, het waren allemaal huisgenoten. De jongens die op de HBS in Wageningen zaten, maakten hun huiswerk in een lokaal dat grensde aan de werkkamer van juffrouw Scholten, als ze hulp nodig hadden, konden ze bij haar terecht en als ze klaar waren werden ze door haar over- 12 De Kostersteen 101, Augustus 2007

14 hoord. Over het algemeen waren hun schoolresultaten goed, op een enkele uitzondering na. Een van hen dacht dat ze eigenlijk geen echte onderwijzeres was, maar biologie had gestudeerd. De jongens hielpen ook bij het onderhoud van de tuin en het bos. Aan kunstvakken zoals tekenen en muziek werd weinig of geen aandacht besteed, dat moesten de kinderen maar in hun vrije uren doen (hier dus geen overeenkomst met Montessori-onderwijs). Pension Scholten Zondags ging juffrouw Scholten met de kinderen naar het bos; daar kregen ze biologieles, ze leerden veel over de bomen en andere planten, over de dieren; ze leerden goed opletten en observeren, want de volgende keer werd er gevraagd wat er veranderd was. Ze kregen ook praktisch onderwijs, b.v. hoe je een rups moet verpoppen en kuikentjes verzorgen. Ze gingen bosbessen plukken, cantharellen zoeken, niet alleen leren herkennen maar ook hoe te bereiden om ze te eten. Alle inwonende kinderen, ook de jongens, die niet op het schooltje zaten, moesten voor elkaar zorgen als er b.v. iemand ziek was. Er was een gehandicapte jongen die veel hulp nodig had, die kreeg hij vanzelfsprekend van de leiding maar ook van de andere kinderen. Mevrouw van Amersfoort was bij de meisjes erg gezien, maar de jongens vonden haar erg streng, vooral s morgens bij het vroege opstaan. De meisjes, er was er soms maar één, mochten altijd bij haar in de keuken komen, zij leerden daar van alles. Een van hen vertelde dat ze, toen ze na drie jaar de school verliet, niet alleen klaar was om naar de MULO te gaan, maar ook wist hoe je een huishouden moest runnen; daar heeft ze haar hele leven veel profijt van gehad. Achter het huis was een klein vacantiehuisje. En er waren veel dieren, eenden en kippen, een bokje, konijntjes, enz. daar moest voor gezorgd worden. Maar er werd ook veel gespeeld, zowel binnen als buiten in het bos. Omdat er maar een paar meisjes waren, deden die rustig mee met de spelletjes van de jongens zoals b.v. boompje klimmen. Het leven van de kinderen tijdens hun verblijf had veel overeenkomst met een thuissituatie, alleen misten ze hun eigen familie. De school werd te groot - Nieuwbouw Begin jaren 30 kocht juffrouw Scholten aan het Papenpad een groot perceel waarop zij een nieuwe school liet bouwen (zie foto, blz. 11). Officiëel lag het schooltje toen in Wageningen, maar in de volksmond is het altijd Bennekoms gebleven. Hierin woonde zij vanaf 24 januari 1934 met de interne kinderen, die De Kostersteen 101, Augustus

15 nog bij haar op de lagere school zaten of op de RijksHBS in Wageningen. In de laatste jaren waren er intern totaal (niet allemaal tegelijk): 5 leerkrachten, 3 meisjes en 28 jongens. Het aantal externe leerlingen is niet bekend. Aan het begin van de tweede wereldoorlog vertrokken de meeste leerlingen. De laatste interne leerlingen zijn juli 1942 vertrokken, maar het schooltje is doorgegaan tot 1943, toen werd het (tijdelijk) opgeheven. Tot de evacuatie werd het gebouw bewoond door een paar gezinnen waaronder de schilder Jan Wittenberg 5 (Volgens zijn zoon Hans was het een schooltje voor moeilijk opvoedbare kinderen, maar daar heb ik geen enkele bevestiging van gevonden, integendeel!). Tijdens de evacuatie is de school door oorlogsgeweld totaal verwoest. Waar Johanna Scholten is gebleven, is een groot vraagteken. Vragen Ons rest nog een aantal vragen: - Wie was juffrouw Scholten? - Waarom begon ze juist in Bennekom een schooltje? - Waar is ze gebleven na 1943? - Wie kent mensen die op het schooltje hebben gezeten? als kleuter, als lagere schoolleerling of beide? Reacties van lezers worden zeer op prijs gesteld; u kunt hiervoor contact opnemen met de auteur of met de redactie van de Kostersteen. Noten 1 P. Smit e.c. Erica van Buitenplaats tot Woonpark Bennekom nu Vernylaan 27 3 nu no achter de Paap op een terrein dat oorspronkelijk bij dit huis hoorde, nu Bosweg 29 5 Ton Pelkmans, Leven en werk van J.H. Wittenberg, p. 11 Met dank aan Piet Smit, die de archieven van Ede en Wageningen heeft nageplozen Bronnen Gemeentearchief Ede Gemeentearchief Wageningen Interviews met: M. van den Bosch, Bennekom Mw. D. van den Nieuwenhuizen-Mettivier Meijer, Enschede Ir. E.C. van Schalkwijk, Delft Mw. H. van Surksum-van Schaik, Bennekom Foto s: Archief A.H. van der Waal, en M. van Rooijen 14 De Kostersteen 101, Augustus 2007

16 Uitgelicht. Enkele karakteristieke panden ontworpen door A. H. Van der Waal. Ad Nooij Hotel Neder-Veluwe; Bovenweg 1a Een van de vroegere panden die op de tekentafel van Van der Waal terecht kwamen, was het hotel Neder-Veluwe. Dit hotel was in 1884 gebouwd op initiatief van Mr. A.C. Van Daalen, een man die veel voor Bennekom heeft betekend. In het laatste kwart van de 19 e eeuw kwam Bennekom in de belangstelling van vermogende lieden uit het westen van het land. Zij bouwden hier enkele grote villa s. Van Daalen was de eerste voorzitter van de in 1895 opgerichte Bennekomse Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer. In September 1925 werd vergunning verleend voor de aanbouw van een serre. Opdrachtgever was Th. J. van Went. Met deze serre, ontworpen door Van der Waal, kreeg het hotel een open, uitnodigend karakter. Opvallend is de accentuering van de horizontale lijnen. De Berk, Heelsumseweg 39 Dit pand is reeds in 1922 door Van der Waal ontworpen. Ook op een ingemetselde stenen plaquette is dit jaartal te vinden. De De Kostersteen 101, Augustus

17 villa staat op de Heelsumseweg nummer 39, maar in 1922 was dit nog Hullenbergpark nummer 10. De opdrachtgever, Jan Daniël Brouwer, woonde in hotel Groenewoud, aan de overkant van wat nu de Hullenberglaan is. Dat hotel is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan. Zoals de tekening laat zien, heeft Van der Waal dit huis reeds op de tekentafel een naam gegeven: De Punt, gezien de ligging van het pand een zeer toepasselijke naam. Maar de bewoners gaven de voorkeur aan De Berk. Op de bouwtekening situeert Van der Waal de villa op de hoek van de Keienbergschen weg en de Beukenlaan. De noordgevel (links op de tekening) van de huidige villa ziet er anders uit dan op de oorspronkelijke bouwtekening. Hier is onder het dak een tweede verdieping gebouwd. De villa heeft een aantal kenmerken van de Amsterdamse School, zoals de grote variatie in gevels en de asymmetrie. De laddervensters en de sierbanden in het metselwerk benadrukken de horizontaliteit. Opvallend zijn ook de grote hoekschoorsteen en het grote boeiboord met de naam van het huis. Sinds oktober 2001 staat de villa op de gemeentelijke monumentenlijst. De Historische Vereniging Oud-Bennekom heeft zich daar zeer voor ingespannen. De Flierefluiter, Heelsumseweg 20 Dit is de tweede grote villa aan de Heelsumseweg die door Van der Waal is ontworpen. De Bouwvergunning werd verleend in Er werd toestemming gegeven om 18 m achter de rooilijn te bouwen wegens de grote tuin, mits er geen andere gebouwen voor de gevellijn zouden komen. Evenals De Berk staat de Flierefluiter op de gemeentelijke monumentenlijst. Ook in dit pand zien we de karakteristieke stijlkenmerken, zoals de laddervensters, en de variatie in de gevels. Opvallend is de ver overkragende rieten kap. Ook de auto staat op de bouwtekening te wachten in stijl. De Flierefluiter; (foto- archief vd Waal) 16 De Kostersteen 101, Augustus 2007

18 De Zaan, Selterskampweg 28 De villa De Zaan is de eerste villa die in de jaren dertig is ontworpen door Van der Waal aan de Selterskampweg. Hoewel de Geldersche Schoonheidscommissie veel bezwaren had tegen het ontwerp, met name over de kap en de indeling van de ramen, werd in november 1932 de bouwvergunning toch verleend. Ook bij deze villa zien we de laddervensters en de overkragende rieten kap met gebogen vensters. De Toorts, Selterskampweg 48 De bouwvergunning voor De Toorts werd verleend in april Van der Waal schreef boven zijn bouwtekening: Ontwerp van een landhuisje te Bennekom. Tegenwoordig zijn we minder bescheiden. Opdrachtgever was de beeldhouwer August Falise ( ), woonachtig in Wageningen aan het Delpad, later gedeeltelijk omgedoopt in August Faliseweg. Hij was leraar anatomisch tekenen en boetseren aan de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in s- Hertogenbosch. Een van zijn werken was De Zaaier, een beeld dat vele jaren heeft gestaan voor het hoofdgebouw van de universiteit van Wageningen aan het Salverdaplein. Thans staat het beeld in het bestuursgebouw aan de Costerweg. Ook bij De Toorts herkennen we weer enkele typische stijlkenmerken van Van der Waal, zoals de accentuering van de horizontale lijnen, de hoge haaks op elkaar staande zadeldaken, en de laddervensters. De Kostersteen 101, Augustus

19 De Vuurpijl, Selterskampweg 46 De panden op onderstaande bouwtekeningen zijn niet te vinden in Bennekom. Het zijn twee ontwerpen voor de Vuurpijl die nimmer zijn gebouwd. Tegen het eerste ontwerp, de tekening links, had de Geldersche Schoonheidscommissie grondige bezwaren: Het ontwerp mist begrip van architectonische vormgeving. Het karakteristieke verschil tusschen opgaande wand en afdekkend kapvlak is geheel verloren gegaan. Daar de eenvoudigste grondvorm, vooral bij kleinere gebouwen, de krachtigste massawerking geeft, is dit ontwerp zonder wijziging van den plattegrond niet te verbeteren. Gedateerd 29 februari Van der Waal heeft toen een tweede tekening gemaakt. Ondanks het advies van de Schoonheidscommissie liet hij de plattegrond ongewijzigd. In het tweede ontwerp beginnen de twee zadeldaken op de eerste verdieping, terwijl de nok hoger is dan in het eerste ontwerp. Door deze verandering van de dakpartij en het laten vallen van de horizontale accentlijnen heeft het huis een geheel ander aanzien gekregen. In eerste instantie een modern zakelijk gebouw, in tweede instantie een romantisch landhuis. In zowel de voor- als de zijgevel zien we het patroon van de hierboven beschreven villa De Toorts. De gelijkenis is uiteindelijk nog aanzienlijk verder gegaan, want ook het tweede ontwerp is niet gerealiseerd; de Vuurpijl is uiteindelijk gebouwd naar het idee van De Toorts. Opdrachtgever voor de Vuurpijl was Rutger Mulder. Hij is gestorven kort voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Zijn weduwe heeft tijdens de oorlog Joodse onderduikers in huis gehad. (zie Kostersteen 98, november 2006). Het huis is later verkocht, maar de zoon, Han Mulder, heeft het vele jaren later weer teruggekocht. Hij heeft daar gewoond tot hij in juni 2007 is overleden. 18 De Kostersteen 101, Augustus 2007

20 Geels, Kerkhoflaan Op de futuristisch aandoende tekening van Van der Waal, gedateerd oktober 1931, is min of meer het huidige pand van Geels woon- warenhuis te herkennen. Maar Geels heeft pas in de jaren vijftig van de vorige eeuw een deel van dit pand betrokken. Een bijzonder stijlelement is de ronde winkelpui; deze heeft Van der Waal dan ook zeer geprononceerd op zijn tekening weergegeven De ronde winkelpui is bewaard gebleven, maar in de loop der jaren hebben er talrijke verbouwingen plaats gevonden, inclusief verwoesting door brand en instorting. De ruimte rechts van de geprononceerde gevel werd door Van der Waal op de bouwtekening aangeduid als Plein Dit terrein is inmiddels goeddeels volgebouwd. In het ontwerp van dit pand kiest Van der Waal voor een moderne zakelijke stijl die radicaal verschilt van wat we bij de eerder genoemde villa s hebben gezien. Het pand was bestemd voor vier winkelhuizen met zoals dat toen gebruikelijk was - de vier gezinnen daarbij behorende gezinnen. Onder kop Moderne architectuur te Bennekom lezen we in een krant van weleer: Zaterdag werden de vier nieuwe winkelpanden, onder architectuur van den heer v.d. Waal gebouwd, onder zeer groote belangstelling geopend. Het gebouw brengt een merkwaardige verandering in de oude Schoolstraat.Vooral bij zonbeschijning komt de verhouding der architectuur nog beter uit. De lichtzuil doet het bij avond uitstekend; dan maakt het gebouw inderdaad een imposanten indruk. Niet alleen de lichtzuil is verdwenen, ook de vier gezinnen van destijds zijn inmiddels vertrokken. Geels betrok in 1957 een gedeelte van het pand, en daarna een steeds groter gedeelte. Andere neringdoenden die in de loop der jaren hier onderdak hebben gevonden zijn o.m.: de bloemenwinkel van Nagtegaal, kruidenier Berger, een coöp.-kruidenier, stomerij Gelria, vishandel Keus, slagerij Ooijhuizen, en slagerij Van Ingen. De Kostersteen 101, Augustus