Conferentie eerstelijnsgezondheidszorg 11 december 2010 Antwerpen

Transcriptie

1 Conferentie eerstelijnsgezondheidszorg 11 december 2010 Antwerpen Eindrapport Werkgroep 6 Geestelijke gezondheidszorg Voorzitter: Chantal Van Audenhove m.m.v. Gert Scheerder 1

2 1. Inleiding Bij aanvang van de werkzaamheden heeft de werkgroep ervoor gekozen om te vertrekken van een brede gedachtenwisseling over de noden op het vlak van de Geestelijke Gezondheidszorg in de eerstelijn. Al snel werd duidelijk dat er op vele terreinen dringende noden en prioriteiten te formuleren zijn. De werkgroep heeft zich bij de besprekingen niet beperkt tot de bevoegdheden van de Vlaamse overheid. Bij het formuleren van een conclusie is er wel voor gekozen om toe te werken naar één of twee concrete aanbevelingen aan de minister. In samenspraak met de Werkgroep Preventie en de Stuurgroep is beslist dat de preventie op het vlak van de geestelijke gezondheid ook door de werkgroep ELGGZ zou worden opgenomen. Verder dient vermeld dat ggz een zeer breed domein is. Hoewel een heel divers aantal thema s aan bod kwam in de werkgroep, zijn sommige belangrijke domeinen toch achterwege gebleven, zoals verslavinggerelateerde problematieken. 2. Situering Situering stuurgroep en werkgroepen: identiek voor alle werkgroepen Situering werkgroep GGZ met doelstelling en vragen De werkgroep GGZ kreeg als opdracht een antwoord te geven op de volgende drie vragen: Welke actoren (zorgverstrekkers, zorgaanbieders) realiseren een aanbod in de GGZ in de eerstelijn? Welke zijn de knelpunten op dit vlak? Hoe kan het aanbod verbeterd worden? 3. Methode Op 23 maart 2010 vond de installatievergadering plaats van de werkgroep geestelijke gezondheidszorg in de eerstelijn. (kortweg werkgroep ELGGZ). Een overzicht van de deelnemerslijst en de vertegenwoordiging in deze werkgroep is opgenomen in bijlage 1. De werking begon met een uitvoerige brainstorm over de vraag wat er belangrijk is in de ontwikkeling van een eerstelijnsggz. Op basis van het verslag van deze vergadering werd een overzicht gemaakt van topics die men als prioritair naar voren heeft geschoven, geordend in samenhangende clusters. De tweede bijeenkomst van de werkgroep ELGGZ heeft op basis van de vermelde knelpunten een aantal punten aangeduid waarop men met prioriteit zou moeten werken. En omwille van de veelheid van verbeterpistes is ervoor geopteerd om één of enkele punten verder te concretiseren. Meer bepaald gaf men prioriteit aan de ontwikkeling van de psychologische functie in de eerstelijn. In de derde vergadering vond een discussie plaats over de wijze waarop deze functie zou moeten gepositioneerd worden. In de vierde en laatste vergadering op 29 oktober 2010 werd de voorliggende tekst aangevuld en is uitvoerig van gedachten gewisseld over verschillende voorstellen met betrekking tot de invoering van een eerstelijns psychologische functie. 2

3 4. Analyse De werkgroep GGZ kreeg als opdracht een antwoord te geven op drie vragen: Welke actoren (zorgverstrekkers, zorgaanbieders) realiseren een aanbod in de GGZ in de eerstelijn? Welke zijn de knelpunten op dit vlak? Hoe kan het aanbod verbeterd worden? In deze paragraaf geven we een antwoord op deze vragen. Eerst wordt een overzicht geboden van actoren in de eerstelijns ggz. Vervolgens behandelen we de knelpunten inzake eerstelijns ggz en mogelijke verbeterpunten WIE ZIJN DE ACTOREN IN DE EERSTELIJNS GGZ? Binnen de eerstelijnszorg in Vlaanderen zijn zowel organisaties, zelfstandigen als overkoepelende diensten uit verschillende sectoren actief. Deze actoren spelen reeds geruime tijd een belangrijke rol in de zorg van personen met psychische problemen. De aandacht voor de structuur en de organisatie van de geestelijke gezondheidszorg binnen de eerstelijnsgezondheidszorg is echter vrij recent. Het feit dat zo vele actoren een rol opnemen in de ELGGZ in Vlaanderen leidt ertoe dat de samenhang en de samenwerking niet zichtbaar en soms niet aanwezig is. In deze alinea worden alle actoren opgesomd met een korte beschrijving van hun taak en rol op het vlak van de geestelijke gezondheidszorg. Een centrale rol binnen de ELGGZ wordt ingenomen door de huisarts, hetzij binnen een huisartsenpraktijk, een groepspraktijk of in een wijkgezondheidscentra. De huisarts is immers in de gezondheidszorg de centrale figuur die continuïteit van zorg garandeert evenals de toegang tot specialistische zorg. Op het vlak van de geestelijke gezondheidszorg is dit niet anders: de meeste personen die een tweede of derdelijnsdienst raadplegen worden door hun huisarts verwezen. De Centra voor Algemeen Welzijnswerk en de sociale diensten van de OCMW zijn in de eerste lijn de grootste spelers op het vlak van psychosociale begeleiding. Zij zijn tevens vlot toegankelijk voor mensen in armoede. De centra voor leerlingenbegeleiding spelen dan weer een hoofdrol op het vlak van de detectie, diagnose en begeleiding van kinderen en jongeren met psychische problemen en hun ouders. Ook andere zorgverstrekkers spelen een voorname rol in de verlening van ELGGZ. De laatste jaren worden ook diensten voor thuisverpleging en de dienstencentra in toenemende mate geconfronteerd met personen met psychische problemen. Deze diensten hebben steeds meer aandacht voor deze doelgroep. De projecten voor psychiatrische zorg in de thuissituatie zijn eveneens belangrijke spelers in de zorg voor mensen met ernstige en langdurige psychische problemen. Zorgverstrekkers die traditioneel binnen de tweedelijns gezondheidszorg gepositioneerd worden mogen hierbij niet vergeten worden. Zelfstandig gevestigde psychiaters, zelfstandig gevestigde psychologen - psychotherapeuten en Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG s) kunnen de eerstelijnszorg ondersteunen en versterken. De ELGGZ is dus geen zaak van één of enkele organisaties. Samenwerking en netwerking is, in het huidig landschap, een onontbeerlijke vereiste om efficiënte ELGGZ aan te bieden. Samenwerkingsinitiatieven Eerstelijnszorg (SEL), Gespecialiseerde Trajectbepaling en begeleiding (GTB) en locoregionaal gezondheidsoverleg en organisatie (Logo s) zijn voorbeelden van overkoepelende initiatieven met een coördinerende en ondersteunende rol. 3

4 In dit hoofdstuk bieden we een zo volledig mogelijk overzicht van de actoren in de ELGGZ. De instanties die in de Vlaamse ELGGZ een rol opnemen worden beknopt beschreven in hun activiteiten en doelgroep. Voor meer uitgebreide info wordt verwezen naar recent bronnenmateriaal en websites. Eerst komen de samenwerkingsinitiatieven aan bod (1.). Daarna de partners die een hoofdrol spelen in detectie, diagnose, behandeling en begeleiding: de CAW, de huisarts, de (psychiatrische) thuiszorg en de thuisverpleging (2.). Vervolgens bespreken we partners in ELGGZ die traditioneel een tweedelijns rol toebedeeld krijgen: CGG, zelfstandig gevestigde psychiater, de zelfstandig gevestigde psycholoog (3.). Op basis van dit overzicht komen we tot conclusies over knelpunten en verbeterpunten en formuleren we een aantal suggesties voor aanpassingen in het aanbod. 1. Samenwerkingsinitiatieven en Overlegplatformen 1.1. Samenwerkingsinitiatieven inzake thuisverzorging (SIT s) de Geïntegreerde diensten voor de thuiszorg (GDT s) de Samenwerkingsinitiatieven Eerste Lijnsgezondheidszorg (SEL s) Een Samenwerkingsinitiatief inzake thuisverzorging (SIT) is een samenwerkingsverband in een bepaalde regio tussen vertegenwoordigers van representatieve huisartsenkringen, erkende teams voor thuisverpleging, erkende diensten voor gezinszorg, erkende centra voor algemeen welzijnswerk, OCMW s en ten minste drie andere vertegenwoordigers van medische of paramedische beroepsverenigingen (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). De SIT s werden door de Vlaamse regering opgericht via het Besluit van de Vlaamse Regering houdende coördinatie en ondersteuning van de thuisverzorging d.d. 21/12/1990 (het besluit Weckx), gewijzigd bij het Besluit van de Vlaamse Regering d.d. 07/04/1998 (het besluit Demeester), met als doelen de samenwerking tussen de verschillende zorgverleners en organisaties in de thuiszorg in een regio te bevorderen, en op die manier een kwaliteitsvolle zorgverlening te verzekeren. Een SIT functioneert niet enkel als overlegplatform maar coördineert de zorg- en hulpverlening rond de patiënt zodat een zorgenplan kan opgesteld worden. Deze SIT s waren een Vlaams initiatief, maar op 05/03/2002 werd op federaal niveau het KB op de Geïntegreerde Diensten voor Thuisverzorging (GDT) goedgekeurd. Een GDT is een gezondheidsvoorziening die, per zorgzone, het geheel van de toegetreden praktijken van eerstelijnszorg omvat en integreert, waarop mensen een beroep doen teneinde hun gezondheidstoestand zowel op het somatisch als op het psychisch en het sociaal vlak, stabiel te houden of te verbeteren (KB 05/03/2002). Hierbij gaat het zowel om huisartsen, verpleegkundigen, tandartsen, apothekers, kinesitherapeuten als beoefenaars van andere paramedische beroepen. De taken van de GDT s vallen ongeveer samen met die van de SIT s. De Vlaamse overheid heeft de Geïntegreerde Diensten voor Thuisverzorging erkend, zodat het werkingsgebied van de SIT s en GDT s samenvalt (KB 05/03/2002; Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Met het oog op een vereenvoudiging van bovenvermelde structuren, werd een nieuw Vlaams Decreet betreffende de eerstelijnsgezondheidszorg en de samenwerking tussen de zorgaanbieders goedgekeurd in maart Op die manier werden de Samenwerkingsinitiatieven Eerste Lijnsgezondheidszorg (SEL) opgericht. Het gaat hierbij om samenwerkingsverbanden tussen vertegenwoordigers van zorgaanbieders werkzaam in de eerstelijnsgezondheidszorg van een bepaalde regio. 4

5 Zoals bepaalt in het besluit van de Vlaamse Regering betreffende de samenwerkingsinitiatieven eerstelijnsgezondheidszorg (19/12/2008) vervangen de erkende SEL s vanaf 1 januari 2010 de SIT s die tevens samenvallen mat de GDT s. Deze samenwerkinginitiatieven zijn gericht op het optimaliseren van de eerstelijnsgezondheidszorg, waarbij ze zich vooral richten op de organisatorische activiteiten binnen de eerste lijn. Concreet wordt de samenwerking tussen alle zorgaanbieders binnen de eerstelijnsgezondheidszorg, tussen zorgaanbieders en gebruikers, mantelzorgers en vrijwilligers, en tussen de organisaties, diensten en personen met een meer gespecialiseerd zorgaanbod als doelstelling voorop gesteld. Er zijn een aantal kenmerken waaraan de Samenwerkingsinitiatieven Eerste Lijnsgezondheidszorg moeten beantwoorden. Zo dienen ze vooreerst minstens de diensten voor gezinszorg, de huisartsen, de locale dienstencentra, de openbare centra voor maatschappelijk welzijn (OCMW), de rusthuizen, de verpleegkundigen en vroedvrouwen, en de ziekenfondsen te vertegenwoordigen, waarbij de samenwerking tussen alle zorgverleners wordt bevorderd. De opdrachten en de taken van een SEL zijn de volgende: het opmaken en regelmatig actualiseren en bekendmaken van een volledig overzicht van de zorgaanbieders, verenigingen van mantelzorgers en gebruikers en de vrijwilligersorganisaties binnen zijn eigen werkgebied. het sluiten van samenwerkingsovereenkomsten met minstens de ziekenhuizen, rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen, dagverzorgingscentra en centra voor kortverblijf om het zorgcontinuüm te verzekeren. het ondersteunen van de progressieve invoering van multidisciplinaire zorgtrajecten het aanreiken en promoten van het elektronische zorgplan; het organiseren of ondersteunen van multidisciplinaire vormingen voor zorgaanbieders het bewaken van de procedures die betrekking hebben op de evaluatie van het zelfzorgvermogen en de kwaliteitsvolle uitwerking van het zorgplan; het verlenen van adviezen en het signaleren van goede praktijkvoorbeelden en probleemsituaties het toezicht houden op de organisatie van een multidisciplinair overleg in het kader van een zorgplan het faciliteren van het multidisciplinair overleg door de personen toe te leiden naar een regionaal dienstencentrum of een sociale dienst van een openbaar centrum voor maatschappelijk welzijn of naar een zorgaanbieder of het zelf organiseren van een multidisciplinair overleg als deze organisaties nalaten dat overleg te laten plaatsvinden binnen een redelijke termijn het adviseren van de lokale besturen bij de opmaak van het onderdeel eerste lijn van hun lokaal sociaal beleidsplan. Het werkgebied van een SEL komt overeen met de zorgregio van een regionale stad in Vlaanderen. Er wordt ook een SEL voorzien voor het Brussel Hoofdstedelijke Gewest. Bijgevolg zijn er 14 SEL s Vlaamse Patiëntenplatform Het Vlaams Patiëntenplatform (VPP) is een onafhankelijke koepelorganisatie van patiëntenverenigingen uit Vlaanderen. Het VPP streeft naar toegankelijke zorg op maat van de patiënt en zijn omgeving. Om dat te bereiken is het nodig dat patiënten actief deelnemen aan de uitbouw van gezondheidsbeleid en 5

6 gezondheidszorg. De projecten van het VPP worden gedragen door ervaringsdeskundigen uit de patiëntenverenigingen. Patiëntenrechten, onafhankelijk klachtrecht voor patiënten, toegankelijkheid van zorg, gelijke kansen op vlak van verzekeringen, werkgelegenheid, medicatie,... zijn belangrijke aandachtspunten in de werking. Mensen met een chronische ziekte zitten vaak met vergelijkbare vragen en worstelen met dezelfde knelpunten. Het Vlaams Patiëntenplatform ziet het gezamenlijk aanpakken van gemeenschappelijke noden als een belangrijk werkterrein. Er wordt zonder twijfel hard gewerkt aan de uitbouw van betaalbare kwaliteitszorg. Maar het perspectief van de patiënt is veel te weinig doorslaggevend. De stem van de gebruikers moet gehoord en gewaardeerd worden. Daadwerkelijke inspraak, vertegenwoordiging en participatie realiseren op basis van een gedeeld standpunt van de patiënt: dat is een opdracht voor het Vlaams Patiëntenplatform. Het Vlaams Patiëntenplatform vzw streeft naar zorg op maat voor de patiënt en zijn omgeving. Om dit te bereiken moet de patiënt een effectieve stem krijgen in het beleid. Dit betekent voor het Vlaams Patiëntenplatform vzw : de verdediging van de algemene belangen van de patiënt; informatie geven over beleidsbeslissingen aangaande gezondheidszorg; gemeenschappelijke noden en problemen van patiënten aankaarten; oplossingen zoeken in overleg met patiënten; patiënten vertegenwoordigen op beleidsniveau, zowel op Vlaams als Federaal niveau; actieve participatie van patiënten in de uitbouw en organisatie van de gezondheidszorg Overlegplatforms Geestelijke gezondheidszorg De Overlegplatforms hebben volgende wettelijke opdrachten: 1. Overleg plegen over de behoefte aan psychiatrische voorzieningen in hun werkingsgebied (in Vlaanderen valt dat telkens samen met de provincie) 2. Overleg plegen over taakverdeling en complementariteit van het aanbod om zo beter te beantwoorden aan de behoeften van de bevolking en om de kwaliteit van de gezondheidszorg te verbeteren 3. Overleg plegen over mogelijke samenwerking en taakverdeling met betrekking tot een geïntegreerde geestelijke gezondheidszorg 4. Overleg voeren met andere overlegplatforms 5. Meewerken aan gegevensverzameling en gebruik van deze gegevens, o.a. in het kader van het nationaal behoefteonderzoek geestelijke gezondheidszorg 6. Overleg plegen over het te voeren opname-, ontslag- en doorverwijzingsbeleid en over de coördinatie van het medisch en psychosociaal beleid 7. Beschikken over een ombudsfunctie zoals bepaald in de wet betreffende de rechten van de patiënt Wettelijk zijn er 6 categorieën voorzieningen die lid kunnen zijn van de overlegplatforms: 1. Algemene ziekenhuizen die over een erkende psychiatrische ziekenhuisdienst beschikken (PAAZ) 6

7 2. Psychiatrische ziekenhuizen (PZ) 3. Psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT) 4. Centra voor geestelijke gezondheidszorg (CGG) 5. Initiatieven Beschut Wonen (BW) 6. (sinds 2003) Voorzieningen met een RIZIV-conventie die tot opdracht hebben een specifiek aanbod binnen de geestelijke gezondheidszorg te organiseren In sommige overlegplatforms worden vertegenwoordigers van de huisartsen en van de patiënten- en familie-organisaties uitgenodigd. Dit is (nog) niet overal het geval Locoregionaal gezondheidsoverleg en organisatie (Logo) Logo staat voor locoregionaal gezondheidsoverleg en -organisatie. De Logo s vormen geografisch afgebakende netwerken waarbinnen verschillende organisaties samenwerken om het Vlaamse preventieve gezondheidsbeleid uit te voeren op locoregionaal niveau. Logo s helpen dus in hun werkgebied de maatregelen en acties uit te voeren die de Vlaamse overheid neemt om de gezondheid van de bevolking te bevorderen, te beschermen of te behouden. De Logo s in Vlaanderen zijn verenigingen zonder winstoogmerk. Het Logo werkzaam in Brussel- Hoofdstad wordt ingericht door de Vlaamse Gemeenschapscommissie. De Vlaamse overheid erkent de Logo s voor een periode van 6 jaar en subsidieert hun werking. Er zijn 15 Logo's in Vlaanderen en Brussel. Ze hebben een werking binnen een vastgelegd geografisch gebied. Het werkgebied van 14 Logo s valt samen met het gebied van een regionale stad. Die indeling gebeurt op basis van het zorgregiodecreet. Daarnaast is er 1 Logo werkzaam in het tweetalige gebied Brussel- Hoofdstad. Een Logo ondersteunt de uitvoering van het Vlaamse preventieve gezondheidsbeleid en de realisatie van de Vlaamse gezondheiddoelstellingen. Het treedt daarbij op als aanspreekpunt voor de Vlaamse overheid en voor zijn locoregionaal netwerk van preventieorganisaties. Om een maximale gezondheidswinst in hun regio te realiseren heeft een Logo de volgende opdrachten: een Logo maakt de preventieorganisaties wegwijs in de gevalideerde preventiemethodieken en materialen; een Logo spoort de preventieorganisaties aan tot samenwerking en onderling overleg; een Logo ondersteunt de preventieorganisaties bij de uitvoering van acties en coördineert en evalueert de gezamenlijke acties. Onder bepaalde voorwaarden kan een Logo ook zelf acties uitvoeren; een Logo signaleert de nood aan nieuwe preventiemethodieken en materialen en werkt mee met partnerorganisaties aan de ontwikkeling van dergelijke materialen; een Logo adviseert de lokale besturen over preventieve gezondheidszorg in hun lokaal sociaal beleid. Logo s werken rond verschillende thema s zoals: 7

8 bevordering van de geestelijke gezondheid; het aanmoedigen tot deelname aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker; het bevorderen van gezonde voeding en het stimuleren van meer beweging; het tegengaan van roken; het voorkomen van ongevallen; het aanmoedigen tot vaccinatie, bijvoorbeeld tegen griep; op vlak van gezondheid en milieu de eerstelijnsfunctie vervullen binnen het Vlaams medisch milieukundig netwerk. Logo's zijn samenwerkingsverbanden van preventieorganisaties en functioneren als motor voor locoregionale initiatieven. De preventieorganisaties die minstens moeten worden uitgenodigd om deel uit te maken van het Logo en die het Logo ondersteunen, zijn: de huisartsenkringen; de centra voor leerlingenbegeleiding (CLB s); de externe en interne diensten voor preventie en bescherming op het werk; de lokale besturen (gemeentebesturen en OCMW s); de diensten van de ziekenfondsen die de gezondheidsbevordering behartigen; de consultatiebureaus van Kind en Gezin. Alle andere organisaties die wensen deel te nemen aan de Logo-werking zijn uiteraard welkom. Elk Logo beschikt over een team van deskundige medewerkers in de preventieve gezondheidszorg Gespecialiseerde Trajectbepaling en begeleiding GTB De centrale opdracht van de GTB is de professionele integratie van mensen met een arbeidshandicap. Een arbeidshandicap is een langdurig en belangrijk probleem van deelname aan het arbeidsleven dat te wijten is aan het samenspel tussen functiestoornissen van mentale, psychische, lichamelijke of zintuiglijke aard, beperkingen bij het uitvoeren van activiteiten en persoonlijke en externe factoren. De begeleiding bij GTB vertrekt steeds vanuit het respect voor de eigenheid en de vraagstelling van de individuele persoon en het geloof in de individuele mogelijkheden en de motivatie van de klant. Via een empowerende benadering wordt de klant uitgenodigd om het eigen traject (mee) vorm te geven. Het doel van de begeleiding overstijgt de pure toeleiding naar een job, het is de bedoeling om mensen sterker te maken om op basis van de eigen keuzes en mogelijkheden een loopbaan uit te bouwen en kwalitatief te kunnen continueren. GTB doet dit in nauwe samenwerking met de reguliere en gespecialiseerde partners zoals de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling & Beroepsopleiding (VDAB), Gespecialiseerde Opleidings-, Begeleidings- en bemiddelingsdienst (GOB), Gespecialiseerde Arbeidsonderzoekdienst (GA) en Jobkanaal. Ook in de relatie met de werkgevers staat een individuele professionele benadering voorop. GTB zal hierbij zorgen voor een degelijke informatieverstrekking inzake tewerkstellingsbevorderende maatregelen en verdere loopbaanbegeleidingsvormen voor de doelgroep. 8

9 2. Partners die een hoofdrol spelen in detectie, diagnose, behandeling en begeleiding 2.1. De huisarts De huisarts staat in voor de continue medische verzorging, voorlichting, preventie, opvoeding, hulp en begeleiding aan zorgvragers in hun gezin en samenlevingsverband. De zorg die hij verleent is persoonsgericht, continu en integraal, en beperkt zich niet tot één ziekteperiode. Ook na opname in een residentiële GGZ voorziening of verzorgingsinstelling blijft de huisarts een belangrijke rol spelen in de verdere verzorging van de persoon (De Lepeleire & Paquay, 2002; Devroey e.a., 2004). Huisartsen kunnen hun rol opnemen in een wijkgezondheidscentrum, in een groepspraktijk of als zelfstandig gevestigde. De huisarts speelt een belangrijke rol bij het vroegtijdig detecteren en diagnosticeren van psychische problemen. Dankzij zijn regelmatige en in tijd gespreide contacten met de patiënt, de typische vertrouwensrelatie en zijn biopsychosociaal model van werken, wordt de huisarts meestal als eerste hulpverlener geconfronteerd met veranderingen in het psychisch functioneren van de patiënt ( NICE, 2004; Schotte et al., 2003). In de literatuur wordt hiervoor de term case-finding gebruikt. Huisartsen kunnen psychische problemen opmerken op momenten dat patiënten op consultatie komen voor andere klachten. Een specifiek aandachtspunt voor de huisarts is dan ook de frequente co-morbiditeit van chronische fysieke aandoeningen, zoals chronische pijn, kanker, cardiovasculaire aandoeningen en diabetes, met psychische problemen zoals angst en depressie (Moussavi et al., 2007). Natuurlijk worden psychologische problemen ook vaak door naaste familieleden opgemerkt of staan de relationele problemen op de voorgrond bij een eerste aanmelding. Dat de huisarts een spilfiguur is in de detectie en behandeling van psychische problemen blijkt bijvoorbeeld uit schattingen van hulpgebruik door mensen met depressie. Uit internationaal onderzoek blijkt dat 50 tot 80% van de mensen die hulp zoeken voor depressie dit (in eerste instantie) bij de huisarts doet (Burns et al., 2000; Lepine et al., 1997; Parslow & Jorm, 2000; Spijker et al., 2001). Depressie is dus een vaak voorkomende aandoening in de huisartsenpraktijk, met schattingen van ongeveer 10% van de patiëntenpopulatie (King et al., 2008; Tiemens, VonKorff & Lin, 1999). Volgens de ESEMeD studie zou in België 85% van diegenen die hulp zoeken voor depressie zorg krijgen van de huisarts; ongeveer 35% exclusief van de huisarts, en 50% van de huisarts in combinatie met een psychiater (Bruffaerts et al., 2004). In de internationale literatuur worden heel wat screeningsinstrumenten beschreven die hulp kunnen bieden bij het detecteren en diagnosticeren van psychische ziekten zoals depressie, angststoornissen, eetstoornissen of dementie. Deze zijn niet steeds zonder meer toepasbaar en bruikbaar in de huisartsenpraktijk. In deze setting is het van belang dat instrumenten kort en gemakkelijk hanteerbaar zijn, zodat het scoren en evalueren snel kan verlopen. Om hieraan tegemoet te komen, zijn specifieke instrumenten voor de eerste lijn ontworpen, zoals de PRIME-MD voor depressie, of de zelfrapporteringsversie ervan, de PHQ-9 (Dowrick et al., 2009; Duffy et al., 2008; Spitzer et al., 1997; Van Audenhove et al., 2007; Wittkampf et al., 2007). Wat de behandeling betreft, kan de huisarts deels zelf voor de begeleiding instaan, zeker voor de milde tot matige aandoeningen. Naast medicatie benadrukt een recente aanbeveling het belang van de nietmedicamenteuze aanpak, zoals psychosociale begeleiding, psycho-educatie en activering (Heyrman et al., 2008). Het is essentieel dat de huisarts samen met de patiënt bekijkt wat precies het probleem is en welke de meest aangewezen behandelmogelijkheden zijn. 9

10 Naast zijn rol op het vlak van vroegtijdige detectie en behandeling van psychische problemen, speelt de huisarts een belangrijke rol bij het doorverwijzen naar andere specialisaties. In die zin vervult de huisarts de rol van poortwachter in de gezondheidszorg. Dankzij zijn kennis op het vlak van het zorgaanbod in de regio kan hij advies verlenen over de bestaande thuisondersteunende diensten, zodat personen met psychische problemen zo goed mogelijk in hun gewone omgeving kunnen blijven functioneren De Centra voor Algemeen Welzijnswerk Centra voor algemeen welzijnswerk (CAW) zijn voorzieningen die algemeen welzijnswerk organiseren en daartoe door de Vlaamse regering erkend zijn als één van de volgende types: centrum voor teleonthaal, centrum voor algemeen welzijnswerk in het kader van de ziekenfondsen en autonoom centrum voor algemeen welzijnswerk (decreet 19 december 1997 algemeen welzijnswerk B.S.17.II.1998). Ook de Jongeren Advies Centra (JAC) leveren een laagdrempelig aanbod specifiek voor jongeren. Algemeen willen deze centra bijdragen tot een menswaardig bestaan, door de toegankelijkheid en bereikbaarheid van maatschappelijke basisvoorzieningen te bevorderen, door problemen op het gebied van sociale integratie en bevredigend persoonlijk functioneren te voorkomen en ten slotte door oplossingen aan te bieden voor problemen van de personen die beroep doen op deze centra. Elk type van de hierboven vernoemde centra zal hier een eigen invulling aan geven. Om dit duidelijk te maken, worden de verschillende centra hieronder kort beschreven. Een centrum voor teleonthaal is een centrum voor algemeen welzijnswerk dat zich specifiek richt op algemene, persoonlijke, relationele en maatschappelijke problemen via een permanente (7 dagen op 7, 24u op 24) telefonische bereikbaarheid (decreet 19 december 1997 algemeen welzijnswerk B.S.17.II.1998). De hulpvrager kan er eveneens terecht in geval van eenzaamheid, boosheid of verdriet, of gewoon om stoom af te laten. Er wordt maximaal één centrum voor tele-onthaal geprogrammeerd per provincie. Deze telefonische hulpdienst zorgt voor emotionele opvang, voor het verstrekken van informatie en advies, en indien nodig voor een doorverwijzing naar de meest geschikte vorm van professionele hulpverlening. In Vlaanderen beantwoorden de deskundige vrijwilligers van de vijf teleonthaaldiensten jaarlijks ongeveer oproepen (decreet 19 december 1997 algemeen welzijnswerk B.S.17.II.1998; website Vlaamse overheid Algemeen Welzijnswerk, 2008, website teleonthaal, 2008). Een centrum voor algemeen welzijnswerk in het kader van de ziekenfondsen (icaw of ingebouwde centra voor algemeen welzijnswerk), ook wel een dienst maatschappelijke werk of sociale dienst genoemd, is een centrum voor algemeen welzijnswerk dat wegens zijn organisatie of werking behoort tot een landsbond of ziekenfonds (decreet 19 december 1997 algemeen welzijnswerk B.S.17.II.1998). Er zijn zes ingebouwde centra voor algemeen welzijnswerk in Vlaanderen actief. Deze diensten worden door de Vlaamse Gemeenschap erkend en gesubsidieerd. Hun hulp- en dienstverlening richt zich tot alle personen met vragen of problemen in verband met de kinderbijslag, pensioenen, thuiszorg, zorgverzekering, ziekte- en invaliditeitsverzekering, financiën, administratie en het sociale leven, en richt zich hierbij dan meer speciaal tot personen die door ouderdom, ziekte of handicap tijdelijk of blijvende problemen ondervinden of dreigen te ontwikkelen. Aangezien deze centra deel uitmaken van een ziekenfonds bieden ze vooral hulp aan de eigen leden. De dienst zorgt hierbij voor het verstrekken van informatie, het bijbrengen van kennis en vaardigheden, het begeleiden van de zorgvragers, en indien nodig voor een doorverwijzing naar meer gespecialiseerde instellingen of personen. De medewerkers van deze centra kunnen op de zitdagen in het ziekenfonds gecontacteerd worden, waarna een huisbezoek eveneens mogelijk is. In het nieuwe ontwerp van welzijnsdecreet zijn enkel de autonome centra voor welzijnswerk opgenomen en vallen de ingebouwde centra voor welzijnswerk onder het ontwerp van Woonzorgdecreet. 10

11 Personen met psychische problemen en hun familieleden kunnen in verband met vragen rond financiële tegemoetkomingen, thuiszorgdiensten, juridische hulp, opvangmogelijkheden of gespreksgroepen het best dit type centra contacteren. Vaak bieden deze diensten bijkomende hulp bij het betalen van rekeningen, het invullen van papieren en dergelijke meer (decreet 19 december 1997 algemeen welzijnswerk B.S.17.II.1998; website Vlaamse overheid Algemeen Welzijnswerk, 2008, Demaerschalk, 2007). Een autonoom centrum voor algemeen welzijnswerk ten slotte, is een centrum voor algemeen welzijnswerk dat een gedifferentieerde en verantwoorde hulp- en dienstverlening aanbiedt voor alle personen van wie de welzijnskansen bedreigd of verminderd worden ten gevolge van persoonlijke, relationele, gezins- of maatschappelijke factoren (decreet 19 december 1997 algemeen welzijnswerk B.S.17.II.1998). Deze centra richten zich tot alle personen met vragen of problemen in verband met relaties, sociale administratie, zingeving, werk, huisvesting, vrije tijd, drugs en dergelijke. Hun hulp- en dienstverlening kan hierbij gaan van informatie en advies naar partiële of integrale (op één of alle levensdomeinen) begeleiding, al dan niet in combinatie met residentiële opvang. Vlaanderen en Brussel tellen sinds januari autonome centra, verdeeld over 20 regio s (website Vlaamse overheid Algemeen Welzijnswerk, 2008). De programmatie laat maximaal 35 autonome CAW s toe met een werkgebied van minimum inwoners Centra voor Leerlingen begeleiding (CLB) De centra hebben als opdracht bij te dragen tot het welbevinden van leerlingen nu en in de toekomst om hun kennis en vaardigheden in de beste omstandigheden te kunnen ontwikkelen. Hierdoor wordt bij de leerlingen de basis gelegd van alle leren, zodat zij door hun schoolloopbaan heen de competenties kunnen verwerven en versterken die de grondslag vormen voor een actuele en voortdurende ontwikkeling en maatschappelijke participatie. Om deze opdracht te realiseren, situeert de begeleiding van de leerlingen door het CLB zich op de volgende domeinen : - het leren en studeren (bv. problemen met lezen, schrijven, studiemethode, het maken van huiswerk) - de onderwijsloopbaan (bv. vragen bij de studiekeuze, studierichtingen, attesten en diploma s) - de preventieve gezondheidszorg (bv. stress, faalangst, pestproblemen, gewelddadig gedrag, spijbelen) - het psychisch en sociaal functioneren (o.a. inentingen, groeistoornissen, druggebruik, overgewicht) Sinds 1 september 2000 vervangen de CLB s de vroegere psycho-medisch-sociale centra (PMS) en de equipes voor medisch schooltoezicht (MST). In het CLB werkt een team van o.a. artsen, maatschappelijk werkers, pedagogen, psychologen. Zowel leerlingen zelf als ouders, leerkrachten en schooldirecties kunnen (kosteloos) een beroep doen op het CLB voor informatie, hulp en begeleiding. De CLB-begeleiding werkt dus vraaggestuurd. Indien de school zelf aan het CLB vraagt om een leerling in het basisonderwijs te begeleiden, dan zal het CLB altijd de toestemming van de ouders vragen. Bij de inschrijving van een kind moet de school de ouders informeren over het CLB waarmee het samenwerkt en wat die samenwerking inhoudt. CLBbegeleiding kan niet verplicht worden, met twee uitzonderingen: bij (frequent) spijbelgedrag bij sommige medische onderzoeken of inentingen, en bij besmettelijke ziekten op school 11

12 Indien de CLB-begeleiding ontoereikend is, wordt verwezen naar meer gespecialiseerde hulp.daarom werkt een CLB nauw samen met diverse andere voorzieningen: centra voor behandeling van leerproblemen, diensten voor geestelijke gezondheid, revalidatiecentra, 2.4. Het OCMW en het lokaal sociaal huis Personen met psychische problemen doen soms ook een beroep op het OCMW. Dat kan gaan om budgetbegeleiding, juridisch advies of in het kader van de zoektocht naar poetshulp of karweihulp. Lokale overheden onder de vorm van OCMW s zijn immers vaak aanbieders van deze laagdrempelige vormen van dienstverlening. Veel OCMW s richten naast poetshulp, karweihulp of oppas ook maaltijdbedeling in (al dan niet in hun eigen dienstencentrum) die toelaten dat de persoon langer kan thuis blijven wonen. Het recente decreet voor het Lokaal Sociaal Beleid beoogt het realiseren van de sociale grondrechten van alle burgers. Gemeentes en OCMW s dienen hiervoor een Sociaal Huis in te richten waar burgers terecht kunnen met al hun vragen omtrent sociale dienstverlening. Het Sociaal Huis vervult hiermee een éénloketfunctie en een doorverwijsfunctie. Het valt te verwachten dat bijvoorbeeld oudere personen die hulpbehoevend worden onder meer terecht zullen komen met hun vragen bij dit Sociaal Huis. Aandacht voor psychische problemen en gerichte doorverwijzing naar meer gespecialiseerde instanties is van belang. Vermits deze Sociale Huizen nog volop in ontwikkeling zijn, is het afwachten hoe deze voorziening de zorg voor personen met psychische problemen ten goede kan komen Telefonische en online hulp - en crisislijnen Hulp- en crisislijnen worden omwille van het informele en anonieme karakter vaak gezien als 0 e lijnsvoorziening. Aangezien zij echter vaak als eerste in contact komen met en hulp bieden aan mensen met psychische problematieken, zijn ze ook in dit overzicht relevant. Meestal richten hulp- en crisislijnen zich op specifieke doelgroepen (kinderen en jongeren, holebi s, etc.) of specifieke problemen (drugs en alcohol, suïcide, levensvragen etc.). Voorbeelden zijn onder meer Tele-Onthaal, de Zelfmoordlijn, de Druglijn, Kinder- en Jongerentelefoon en de Holebifoon. Het doel is een laagdrempelige ondersteuning aan te bieden en oproepers indien nodig door te verwijzen naar andere hulpverleningsdiensten. De crisislijnen bieden naast informatie en ondersteuning ook crisisopvang aan en zijn permanent bereikbaar. Deze hulplijnen worden doorgaans bemand met specifiek daartoe opgeleide vrijwilligers. De laatste jaren werden verschillende hulp- en crisislijnen uitgebreid met een chatapplicatie Projecten voor psychiatrische zorg in de thuissituatie De projecten richten zich tot psychiatrische patiënten met een complexe en chronische problematiek in de thuissituatie, bijvoorbeeld bij het begeleiden van het maatschappelijk functioneren na opname in een residentiële psychiatrische voorziening. Zij hebben tot doel: 1. de reguliere thuiszorg te sensibiliseren voor psychiatrische zorg voor patiënten in de thuissituatie, 2. de zorgen voor deze patiënten te coördineren, 3. de reguliere thuiszorg te coachen in de behandeling en/of verzorging van patiënten met een psychiatrische problematiek. 12

13 Deze pilootprojecten willen de samenwerking tussen de reguliere thuiszorg en de geestelijke gezondheidszorg versterken. Het is niet de bedoeling dat er een alternatief circuit zou ontstaan waarbinnen parallel aan of los van de reeds bestaande thuiszorgvoorzieningen zou gewerkt worden. De projecten zijn er ter ondersteuning van de zorg- en hulpverleners in de thuissituatie. De zorg van de psychiatrische patiënten in de thuissituatie blijft in de handen van de reguliere thuiszorg De teams voor thuisverpleging De thuisverpleging is de dienstverlening die gespecialiseerd is in de verpleging en verzorging van zorgvragers in de thuissituatie. Deze zorg wordt enkel verstrekt door verpleegkundigen die naast de specifieke verpleegkundige activiteiten (wondzorg, hygiënische zorg, inspuitingen, bloedafnames, blaassondages, blaasspoelingen, ), eveneens instaan voor het opvolgen van de psychische, de sociale en de gezondheidstoestand van cliënten, voor het verstrekken van advies en voorlichting, en voor het verlenen van psychosociale begeleiding van zorgvragers en hun familie (De Lepeleire & Paquay, 2002; Demaerschalk e.a., 2007). Deze hulp kan 24u op 24 aangeboden worden, zowel door verpleegkundigen van een dienst voor thuisverpleging (vb. Wit-Gele Kruis) of een dienst voor thuiszorg (vb. Bond Moyson, Solidariteit voor het Gezin, ), als door zelfstandige verpleegkundigen. Ongeacht de tewerkstellingsmogelijkheden (dienstverband of zelfstandig statuut) kunnen verpleegkundigen eveneens functioneren in Teams voor thuisverpleging. Het gaat hierbij om teams van verpleegkundigen waartussen een structureel verband (schriftelijke overeenkomst) bestaat en samengesteld is uit ten minste 5 voltijdse verpleegkundigen of hun equivalent (website Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Deze teams werden door de Vlaamse overheid erkend om de kwaliteit, de samenwerking en de continuïteit van de verpleegkundige thuiszorg te waarborgen. Om deze doelstellingen te bereiken dienen de teams aan een aantal voorwaarden te voldoen. Het opstellen van een permanentieregeling, het opstellen en bewaren van patiëntendossiers, het volgen van bijscholing van minimaal acht uur en het beschikken over een contactverantwoordelijke zijn hiervan een aantal voorbeelden. De teams voor thuisverpleging worden erkend voor een periode van maximum 4 jaar, waarna de erkenning kan vernieuwd of ingetrokken worden. Deze beslissing wordt deels gebaseerd op de jaarverslagen die de teams voor thuisverpleging jaarlijks uiterlijk op 31 maart dienen te bezorgen aan het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (Vlaams Agenschap zorg en gezondheid, 2008). In 2005 werden in Vlaanderen 207 teams erkend. Via de invoering van een nieuwe code en pseudocode sedert 1 oktober 2007 heeft het wit-geel- kruis zicht op het aantal chronisch psychiatrische patiënten die lijden aan schizofrenie of een bipolaire stemmingsstoornis en die een beroep hebben gedaan op verpleegkundige hulp bij de voorbereiding en het toedienen van medicatie. In 2008 waren dit 512 patiënten. Aangezien mantelzorgers een sterke behoefte hebben aan psychosociale steun en begeleiding, hangen ze in belangrijke mate af van de deskundigheid van de thuisverpleegkundige(n) en de ondersteuning die ze aanbieden. Naast een betrokken houding en verpleeg-technische vaardigheden zijn er een aantal bijkomende vereisten noodzakelijk om als verpleegkundige op een professionele manier hulp te kunnen bieden aan mensen met psychische problemen en hun familieleden. Het beschikken over kennis van psychische problemen en de verzorging van personen die eraan lijden, en het beschikken over goede observationele en communicatieve vaardigheden om zowel patiënten als familieleden te ondersteunen en begeleiden, zijn hier voorbeelden van. Om deze vaardigheden te verwerven worden regelmatig cursussen (intern of extern) georganiseerd. 13

14 Hierbij dient specifiek melding gemaakt te worden van de referentieverpleegkundigen psychiatrische zorg in de thuissituatie (gespecialiseerde thuisverpleegkundigen). Zij kunnen een belangrijke rol spelen in het uitbreiden van de GGZ expertise, gezien hun taak in het coachen en ondersteunen van betrokken zorgverleners, de patiënten en de informele zorgverleners De diensten voor gezinszorg Gezinszorg is de hulp- en dienstverlening die bestaat uit persoonsverzorging, huishoudelijke hulp en schoonmaakhulp, alsook de daarmee verband houdende algemene psychosociale en pedagogische ondersteuning en begeleiding (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008; De Lepeleire en Paquay, 2002). Deze zorg wordt alleen verstrekt in het natuurlijke thuismilieu van de hulpaanvrager wanneer blijkt dat deze persoon of zijn omgeving niet meer in staat is om zelf in te staan voor de persoonsverzorging en huishoudelijke taken. Op die manier kunnen deze diensten hulpaanvragers helpen bij het uitstellen van een ziekenhuisopname of opname in een instelling (De Lepeleire & Paquay, 2002; Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008; Demaerschalk e.a., 2007). De programmatie van de diensten voor gezinszorg gebeurt op basis van de leeftijdsprognoses per gemeente per provincie. Voor 2008 komt de programmatie neer op uren gezinszorg (waarvan uren in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest). De minister bepaalt jaarlijks het maximaal subsidiabel urencontingent dat kan ingevuld worden van deze programmatie. Op 21/3/2008 is door de Vlaamse Regering goedgekeurd dat het gaat om uren of bijna 70% van de programmatie. Dit is een uitbreiding van uren ten opzichte van Vervolgens werden in twee ministeriële besluiten het urencontingent van elke dienst voor gezinszorg (zowel de openbare als de private) vastgelegd. In 2007 zijn gezinnen geholpen door gezinszorg, wat neerkomt op 3,07% van de private huishoudens op 31 december 2007 (Studiedienst Vlaamse Regering). Gezinszorg is niet specifiek gericht op personen met een psychische problematiek, maar 4,8% van de gepresteerde uren was gericht op deze doelgroep. Psychische problemen is één van de belangrijkste redenen waarom gezinnen beroep doen op gezinszorg (Jaarverslag Familiehulp Vlaanderen, 2007). De geboden hulp kan ondersteunend, aanvullend of vervangend zijn en omvat de gewone gezins-, huishoudelijke en verzorgende taken, maar geen buitengewone, zware of gevaarlijke taken. Het takenpakket van de gezinshulp omvat vijf grote activiteiten. Naast huishoudelijke hulpverlening, zoals de zorg voor maaltijden, wassen en strijken, naaien en herstellen en het onderhoud van de woning, kunnen verzorgende en eenvoudige verplegende activiteiten aangeboden worden. Hierbij gaat het om activiteiten zoals het bieden van hulp bij het dagelijkse of wekelijkse toilet, het voorbereiden van dieetvoeding en het toedienen van medicatie. De psychische hulpverlening omvat het bieden van morele steun en stervensbegeleiding, waarin luisterbereidheid centraal staat. Vervolgens wordt er ook ondersteuning bij gezinsactiviteiten aangeboden, zoals opvang en verzorging van kinderen, en het op gang brengen van contacten met familie en vrienden. Ten slotte biedt de gezinshulp ook algemene en praktische bijstand. Concreet betekent dit dat de verzorgende kan helpen met kleine administratieve taken, met het doen van boodschappen en het vergezellen van hulpvragers naar een artsenconsultatie (De Lepeleire & Paquay, 2002; Demaerschalk, 2007, Thuiszorgdecreet, 14 juli 1998). Zoals eerder aangegeven heeft deze hulpverlening tot doel de verzorgde zo lang mogelijk in zijn vertrouwde omgeving te laten vertroeven. Ondanks alles blijft de zelfredzaamheid van de cliënt centraal staan. Dit impliceert dat de gezinshulp enkel een tussenkomst voorziet voor taken waar een duidelijke hulp nodig is. In het streven naar dit behoud van zelfredzaamheid van de patiënt wordt het tijdelijk 14

15 karakter van deze hulpverlening in de wetgeving benadrukt. Natuurlijk wordt dit principe afgezwakt bij zwaar zorgbehoevende personen (De Lepeleire & Paquay, 2002). Private diensten voor gezinszorg zijn vaak verbonden aan een mutualiteit, maar de keuze voor een dienst is onafhankelijk van lidmaatschap. Vele OCMW s beschikken ook over een dienst voor gezinszorg en in dat geval gaat het over openbare diensten. Sommige van deze diensten beschikken over een eigen referentiepersoon voor psychische problematieken, met wie steeds contact kan opgenomen worden. Een interessant project op het vlak van Gezinszorg voor patiënten met psychische problemen vond plaats in de provincie West-Vlaanderen. Meer informatie kan gevonden worden in het eindrapport van Bart Deltour (2005) De diensten voor oppashulp Oppashulp is de hulp en bijstand die bestaat uit het bieden van gezelschap en toezicht aan de afhankelijke persoon en dit bij afwezigheid van mantelzorg of met het oog op een tijdelijke vervanging van de mantelzorg (De Lepeleire & Paquay, 2002; besluit Vlaamse regering december 1998), en kan zowel overdag als s nachts aangewend worden. De dienst coördineert deze hulp in samenwerking met vrijwilligers, en zijn minstens 32 uren per week bereikbaar. Het beschikken over vrijwilligers is hierbij erg belangrijk, aangezien dit type diensten jaarlijks minstens 5000 uren oppas door vrijwilligers moet coördineren om voor subsidiëring in aanmerking te komen (De Lepeleire & Paquay, 2002; Vlaams Agentschap zorg en gezondheid, 2008). Hun dienstverlening richt zich tot een heterogeen publiek, maar binnen eigen werking kan een individuele dienst wel specifieke doelgroepen afbakenen. Men denkt hierbij aan bijvoorbeeld chronische zieken, personen met een handicap en personen met dementie (Vlaams Agentschap zorg en gezondheid, 2008). Er bestaan in Vlaanderen zowel erkende als niet-erkende diensten voor oppashulp. In 2006 werden er 47 erkende diensten geregistreerd (Vlaams Agentschap zorg en gezondheid). Ondanks het feit dat deze diensten vaak onmisbaar zijn, bijvoorbeeld voor personen die ouderen met dementie alleen begeleiden, heeft deze vorm van dienstverlening geen statuut en worden hun prestaties niet erkend door het RIZIV (Alzheimer Liga, 2008). We vermelden nog dat oppashulp ook soms wordt geboden in het kader van een dienst voor logistieke hulp en aanvullende thuiszorg (zie verder) De personenalarmcentrale Een personenalarm, ook wel noodoproepsysteem genoemd, is een draagbaar zendertje dat in verbinding staat met een alarmcentrale. In geval van nood kan een zorgbehoevende 24 uur op 24 in contact treden en een gesprek voeren met het team van de centrale (OCMW Antwerpen, 2005; Demaerschalk, 2007). Indien nodig zullen de hulpverleners van deze centrale contact opnemen met familie, buren of kennissen van de patiënt, of in dringende gevallen de hulpdiensten contacteren. Dankzij dit systeem kunnen zorgbehoevenden langer in hun vertrouwde omgeving blijven wonen. Personenalarmsystemen zijn bij alle mutualiteiten verkrijgbaar, en worden deels terugbetaald aan mensen in een bepaalde zorgcategorie (Demaerschalk, 2007). Ook de lokale en regionale dienstencentra spelen een belangrijke rol in de bekendmaking en verspreiding van deze dienstverlening De dienstencentra (regionale en lokale) 15

16 Een dienstencentrum is een centrum dat er vooral voor zorgt dat diensten van materiële, hygiënische en sociale aard worden verleend aan bejaarden van een wijk, teneinde hen te helpen zo lang mogelijk hun zelfstandigheid en hun integratie in de gemeenschap te behouden (Belgisch Staatsblad, 20 augustus 1992). Op 14 juli 1998 werden deze centra in Vlaanderen door het thuiszorgdecreet zowel op lokaal als op regionaal niveau ingevoerd. Een lokaal dienstencentrum heeft een tweeledige opdracht. Enerzijds biedt deze dienst activiteiten aan van informatieve, recreatieve en educatieve aard met het oog op het versterken van het sociale netwerk van de hulpvrager. Dit kan gebeuren in samenwerking met lokale sociaal-culturele verenigingen en organisaties. Anderzijds geeft een lokaal dienstencentrum ondersteuning aan de activiteiten van het dagelijkse leven, onder andere via het aanbieden van warme maaltijden, het doen van boodschappen, het leveren van personenalarmsystemen, het aanbieden van hulp bij huishoudelijke klussen, het nemen van initiatieven ter verbetering van de mobiliteit en het aanbieden of binnen het bereik brengen van hygiënische zorg aan de gebruikers (Thuiszorgdecreet, 1998; De Lepeleire & Paquay, 2002; Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). In Vlaanderen zijn op 1/1/ lokale dienstencentra erkend, wat overeenstemt met een realisatiepercentage van 27,29% (zie tabel 1). Bij de programmatie van lokale dienstencentra wordt rekening gehouden met bevolkingsprognoses en met het bevolkingsaantal in de gemeente (per schijf van inwoners). Er zijn bijgevolg sterke verschillen in programmatie per regio, maar ook de realisatiegraad verschilt van provincie tot provincie. Tabel 1: Invulling van de programmatie lokale dienstencentra in Vlaanderen (toestand 1/1/2008) Provincie Programmatie Erkende lokale dienstencentra 16 Erkenning met opschorting Realisatie in % (erkenning / programmatie) Antwerpen ,26% Limburg ,97% Oost-Vlaanderen ,67% Vlaams-Brabant ,18% West-Vlaanderen ,96% Vlaanderen totaal ,29% (zonder Brussel) Bron: Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008 Lokale dienstencentra worden vaak georganiseerd door de OCMW s. Hun cliënteel bestaat voornamelijk uit ouderen. De centra zijn minstens 32 uur per week toegankelijk voor iedereen die behoefte heeft aan thuiszorg. Men denkt hierbij aan chronisch zieken en gehandicapten. Ook ouderen met dementie en hun familieleden kunnen beroep doen op deze centra, maar hoeveel dit er zijn is niet te achterhalen (Jaarverslag OCMW Kortrijk, 2005, Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Dankzij hun lokale opdracht en de laagdrempeligheid van hun aangeboden activiteiten, spelen lokale dienstencentra een belangrijke rol in de strijd tegen vereenzaming van ouderen in de buurt (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Een regionaal dienstencentrum werkt voor een grotere regio. Er wordt in de programmatie ook maximaal één regionaal dienstencentrum voorzien per inwoners per provincie. In 2006 waren er 50 regionale dienstencentra erkend (Brussel inbegrepen). Hiermee is de programmatie voor 96% gerealiseerd. In tegenstelling tot de lokale dienstencentra, worden de regionale centra ingericht door mutualiteiten (De Lepeleire & Paquay, 2002; Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008).

17 De opdracht van een regionaal dienstencentrum sluit aan bij die van een lokaal dienstencentrum, aangezien deze dienst eveneens een informatieve, educatieve en adviserende taak heeft. Meer specifiek hebben ze de opdracht informatie te verstrekken en advies te geven aan hulpvragers, mantelzorgers en vrijwilligers, vorming aan te bieden aan vrijwilligers, en de vrijwilligerszorg te organiseren en te ondersteunen. Op die manier is het mogelijk alle vormen van hulp- en dienstverlening binnen het bereik van de hulpvragers te brengen, en de zelforganisaties van hulpvragers, mantelzorgers en vrijwilligers te ondersteunen (Thuiszorgdecreet, 1998; De Lepeleire & Paquay, 2002; Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Zo organiseren regionale dienstencentra regelmatig informatie- en vormingsactiviteiten, praatgroepen en dementiecafés. Bijkomend bieden deze diensten ook thuiszorgondersteunende activiteiten aan, zoals het uitlenen van alarmtoestellen en verschillende soorten hulpmiddelen, verstrekken ze advies over woningaanpassingen en bieden ze ergotherapeutische begeleiding (Thuiszorgdecreet, 1998) De diensten voor logistieke hulp en aanvullende thuiszorg De diensten voor logistieke hulp en aanvullende thuiszorg bieden poetshulp, klusjeshulp en/of oppashulp aan in het natuurlijke thuismilieu van de gebruiker. Er wordt enkel zorg verleend als uit een sociaal onderzoek blijkt dat de draagkracht van de gebruiker of zijn omgeving onvoldoende is, hetzij omwille van geestelijke of lichamelijke ongeschiktheid, hetzij omwille van bijzondere sociale omstandigheden (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Poetshulp wordt georganiseerd om ouderen, zieken en personen met een handicap bij te staan in hun huishoudelijke activiteiten (OCMW Zottegem, 2008; Familiehulp, 2008). De poetshulp staat enkel in voor het onderhoud van de woning. Wanneer men ook andere hulp nodig heeft, kan hij terecht bij de Dienst voor Gezinszorg. Klusjeshulp kan worden verleend aan bejaarden en invaliden die door hun lichamelijke, geestelijke en/of sociale toestand, niet of onvoldoende kunnen instaan voor het uitvoeren van een bepaalde herstelling of onderhoudswerk (OCMW thuiszorgdiensten, 2008). De klusjesman voert enkel kortdurende en praktisch uitvoerbare taken uit, zoals onderhoud van het gazon, algemeen tuinonderhoud, behangen, schilderen en kleine herstellingen betreffende sanitair (OCMW Lichtervelde, 2008; Socialistische mutualiteit Oost-Vlaanderen, 2008). Om een efficiëntere werking te garanderen wordt in het voorontwerp van het woonzorgdecreet voorgesteld om de werking van de diensten voor gezinszorg en de diensten voor logistieke hulp en aanvullende thuiszorg samen te voegen Maaltijdbedeling en vervoersdiensten Personen met psychische problemen die thuis wonen hebben niet enkel nood aan zorg, maar ook aan dienstverlening op het vlak van maaltijden en vervoer. Vaak wordt deze dienstverlening opgenomen door het plaatselijke OCMW. De dienst maaltijdenbedeling biedt warme maaltijden aan aan personen of gezinnen die wegens ziekte, invaliditeit of ouderdom problemen hebben met het bereiden van maaltijden (Demaerschalk, 2007; OCMW Ichtegem, 2008). Vooral ouderen hebben nood aan deze dienst. Dit kan enerzijds verklaard worden door beperkingen in hun mobiliteit en activiteit, en anderzijds door financiële problemen. Warme maaltijden kunnen aan huis, in het dienstencentrum of bij de dagverzorging aangeboden worden (Demaerschalck, 2007; OCMW Kortrijk, 2008). 17

18 2.14. Organisaties voor mantelzorgers en gebruikersorganisaties Een vereniging voor gebruikers en mantelzorgers heeft als opdracht de gebruikers en hun mantelzorgers te ondersteunen en hun belangen te onderkennen en te behartigen Deze verenigingen richten zich hierbij tot alle personen en gezinnen die in het thuismilieu zorg dragen voor een zorgbehoevende oudere, een langdurige zieke of een persoon met een handicap. (Thuiszorgdecreet, 1998). Voor de mantelzorger hebben deze verenigingen een belangrijke informatieve functie. Enerzijds kan hij er terecht voor advies betreffende de rechten en plichten, en anderzijds voor informatie en advies over alle thema s binnen de thuiszorg. Daarnaast inventariseren deze verenigingen eveneens problemen die zorgbehoevenden en hun familieleden ondervinden (Thuiszorgdecreet, 1998; website Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). In Vlaanderen zijn er momenteel zes verenigingen voor gebruikers en mantelzorgers erkend, waarmee de programmatie volledig gerealiseerd is. Hierdoor kunnen er in principe geen nieuwe initiatieven erkend worden (website Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008). Naast de zes erkende verenigingen voor gebruikers en mantelzorgers, bestaan er een aantal verenigingen die specifiek opgericht zijn voor niet-professionelen die geconfronteerd worden met psychische problemen. Voorbeelden hiervan zijn Similes, Ups & Downs, KOPP, KOAP, Ambulante familiegroepen verbonden aan de dagcentra van De Sleutel, Vlaamse Alzheimer Liga, Werkgroep Verder, etc. Tenslotte zijn er ook verenigingen die gericht zijn op zelfhulp en lotgenotencontacten voor mensen die geconfronteerd worden met psychische problemen. Voor een overzicht verwijzen we naar Trefpunt Zelfhulp Apothekers Naast medische en para-medische beroepen spelen ook apothekers een belangrijke rol in de eerste lijn. Ondanks hun niet strikt zorgverstrekkende functie, hebben apothekers een zeer frequent contact met mensen met psychische aandoeningen, in de context van medicatieverstrekking. Recent onderzoek in Vlaanderen toonde bijvoorbeeld aan dat 75% van de apothekers wekelijks contact heeft met mensen met depressie, waarvan 40% dagelijks (Scheerder, De Coster & Van Audenhove, 2008). In ander onderzoek vond men dat tot 20% van de voorschriften die een apotheker vervult, een antidepressivum bevat (Badger, Kingscote-Davies & Nolan, 2002). De kerntaak van apothekers is uiteraard medicatieverstrekking, maar daarnaast zijn zij door de vertrouwensrelatie die zij vaak met patiënten onderhouden ook goed geplaatst om meer preventieve, ondersteunde en patiëntgerichte taken op te nemen (Brook et al., 2003a). Het gaat daarbij ondermeer over informatieverstrekking en voorlichting, zowel wat betreft ziektebeeld als medicatie, het opvolgen van medicatiegebruik, zoals neveneffecten en therapietrouw, maar ook het detecteren en verwijzen van nietbehandelde psychische problematieken, en de toegang tot geschikte zorg faciliteren (Bell et al., 2005; Boudreau et al., 2002). Dit is een relatief nieuwe rol voor apothekers, maar kadert binnen een duidelijke internationale tendens naar het bieden van pharmaceutische zorg (ACP, 2002). Dit concept stelt een veranderende rol voor 18

19 apothekers voorop, weg van de traditionele medicatie-georiënteerde rol naar een meer patiënt-gericht praktijk. (Brook et al., 2003b). Daarbij neemt de apotheker, in samenwerking met de voorschrijvende arts, mee verantwoordelijkheid op voor het resultaten van de behandeling, zoals therapietrouw, en gebruikt hij zijn expertise op het vlak van medicatie om patiënten te ondersteunen (Farris & Schopflocher, 1999; Fjortoft & Zgarrick, 2003; Pronk et al., 2002). 3. Tweedelijns zorg ter ondersteuning van de eerstelijn 3.1. De centra voor Geestelijke Gezondheidszorg In tegenstelling tot de voorgaande diensten gaat het hier om een tweedelijnsvoorziening. Toch is het belangrijk en relevant om deze hier te vermelden. De CGG ontwikkelen de laatste jaren immers meer en meer, naast therapie, psychosociale begeleiding en preventie, ook een outreachende werking waarbij men de 1ste en 3de lijn ondersteunt in de aanpak van psychische problemen. Een Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) is een erkende zorgvoorziening die op multidisciplinaire wijze ambulante geestelijke gezondheidszorg verleent in een extramuraal kader aan personen wiens geestelijke gezondheid verstoord is (De Lepeleire & Paquay, 2002). Concreet kan men er terecht voor advies, diagnose en behandeling bij problemen van psychische, relationele of psychosomatische aard. Om zorgvragers op een deskundige wijze te kunnen helpen, werken deze centra met teams bestaande uit psychiaters, s psychologen, maatschappelijk werkers en eventueel andere disciplines. CGG-teams ontwikkelen specifieke deskundigheid op het vlak van preventie, diagnostiek en ambulante behandeling en begeleiding op het terrein van ernstige psychosociale en psychiatrische stoornissen (website Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2008; website CGG OASE, 2008). Sedert de reorganisatie en schaalvergroting van de CGG anno 1999 kwam een nieuwe dynamiek tot stand die de CGG toelaat beter aan de noden van de regio tegemoet te komen. Om aan alle hulpvragers gespecialiseerde zorg te kunnen bieden, beschikken de CGG minimum over volgende basiswerking: een kinder- en jeugdteam, een volwassenenteam en een (beperkte) ouderenwerking. Sommige centra hebben zich gespecialiseerd in bepaalde problematieken, zoals bijvoorbeeld kindermishandeling of dementie. De CGG bieden echter niet enkel een psyhotherapeutisch zorgaanbod, maar zijn ook betrokken in verschillende innoverende projecten zoals VDIP, en projecten met betrekking tot de eerstelijns geestelijke gezondheidszorg, beter aansluitende tweedelijns geestelijke gezondheidszorg en getrapte zorg De zelfstandig gevestigde psychiater In tegenstelling tot psychologen, die een opleiding in de menswetenschappen kregen, hebben psychiaters een medische achtergrond. Zij hebben geneeskunde gestudeerd met een specialisatie-opleiding in de psychiatrie. Daarnaast hebben heel wat psychiaters aanvullend een psychotherapie-opleiding genoten. Omdat een psychiater een arts is,erkend door het RIZIV, kan hij medicatie voorschrijven en wordt een psychiatrisch consult gedeeltelijk terugbetaald. In een multidisciplinair team wordt dan ook vooral op de psychiater een beroep gedaan voor de medische en medicamenteuze aspecten van de behandeling van mensen met psychische aandoeningen. In vergelijking met de eerste lijn behandelt de psychiater doorgaans meer ernstige en complexe problematieken, waarvoor medicatie aangewezen is, en waarvoor een eerstelijnsbehandeling ontoereikend is. 19

20 Net zoals de centra voor geestelijke gezondheidszorg kan de zelfstandige gevestigde psychiater een adviserende en ondersteunende rol spelen voor de ELGGZ. Een voorbeeld hiervan is het eenmalig consult. Dit houdt in dat een huisarts eenmalig ter ondersteuning het advies vraagt van een psychiater in verband met de diagnostiek of behandeling van een specifieke patiënt. Dit kan nuttig zijn in het geval dat de huisarts onzeker is over een bepaalde diagnose of behandeling. Een eenmalig consult van de patiënt waarbij de psychiater een meer uitgebreide diagnostiek onderneemt of een behandeladvies formuleert, kan deze twijfels wegnemen en de huisarts in staat stellen om de behandeling van de patiënt zelf verder op te volgen. Dit kan ook aangewezen zijn indien de patiënt behandeling door een psychiater afwijst. Een pilootstudie van LUCAS exploreerde het gebruik van deze vorm van samenwerking en kwam tot positieve bevindingen: een eenmalig consult is aanvaardbaar voor zowel huisarts als psychiater, komt de samenwerking ten goede, en kan (onnodige) verwijzing voorkomen (De Coster et al., 2002; De Coster et al., 2004) De zelfstandig gevestigde psycholoog psychotherapeut Een psycholoog is iemand die een Master opleiding in de psychologie heeft genoten. De psychologie is de wetenschap die het gedrag van de mens bestudeert. Dit houdt niet enkel in wat mensen doen en hoe ze handelen, maar ook wat mensen voelen, denken en hoe ze tot beslissingen komen. De psychologie kijkt naar algemene kenmerken van menselijk gedrag, maar ook naar de verschillen, naar individuen en naar groepen, naar problematisch en naar normaal gedrag. Een psycholoog tracht via verschillende methoden, technieken en benaderingswijzen het menselijk functioneren te onderzoeken en te verklaren. Sinds de wet van 8 november 1993 ter bescherming van de titel van psycholoog van kracht werd, kan niet iedereen zich psycholoog meer noemen. Indien iemand de titel psycholoog wil dragen dan is men verplicht om op de lijst van de psychologencommissie ingeschreven te zijn. Zij gaan na af iemand over het geschikte diploma beschikt. Een psychotherapeut is een psycholoog, een psychiater of een maatschappelijk werker die een therapeutenopleiding gevolgd heeft in een van de vier erkende scholen: (cognitieve) gedragstherapie, client-centered therapie (counseling), systeemtherapie (relatie- en gezinstherapie), psychodynamische therapie (psycho-analyse). Deze scholen hebben gemeen dat zij psychische problemen behandelen aan de hand van gesprekstherapie. Toch bestaat er geen erkend diploma en is de titel psychotherapeut niet beschermd. Iedereen kan zich dus in principe psychotherapeut noemen, ook iemand die daartoe geen relevante kwalificatie heeft. 20