Beter zonder proefdieren. Wetenschappelijke en economische voordelen van proefdiervrije methoden.
|
|
- Maria Bauwens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Beter zonder proefdieren Wetenschappelijke en economische voordelen van proefdiervrije methoden.
2 De winst van proefdiervrij werken in beeld In deze bijlage komen wetenschappers en ondernemers aan het woord over concrete voorbeelden van proefdiervrije innovaties. Kleine kijkjes in de keuken die laten zien dat innovatieve benaderingen winst kunnen betekenen voor wetenschap, patiënten en bedrijven.
3 1. Het einde van vanzelfsprekendheden Een algemene inleiding, voor iedereen die nog niet zo vertrouwd is met de nieuwe proefdiervrije ontwikkelingen. 6. Stamcelsysteem meet of stoffen toxisch zijn Het Leidse bedrijf Toxys gebruikt stamcellen om te bepalen of stoffen kankerverwekkend zijn en welke mechanismen daarvoor verantwoordelijk zijn. 1 het einde van vanzelfsprekendheid vanzelfsprekendheid 2. Botcellen in kweek laten zien hoe kanker uitzaait Een Rotterdamse onderzoeksgroep ontwikkelde een nieuwe proefdiervrije methode om uitzaaiingen van prostaatkanker en borstkanker te onderzoeken die tot belangrijke nieuwe inzichten geleid heeft. 3. test met cellen voor speciaal product allergische baby s Danone Nutricia Research gebruikt een nieuw testsysteem om te meten of een gespecialiseerd product voor allergische baby s veilig is. 4. geen dierproeven bij begin van productontwikkeling Friesland Campina daagt zichzelf uit door in de beginfase van de ontwikkeling van nieuwe producten geen dierstudies meer te gebruiken. 7. ONZE BENADERING IS ECONOMISCH RENDABELER Pluriomics is een jonge onderneming die met hartspiercellen uit stamcellen onderzoekt of (nieuwe) geneesmiddelen veilig zijn voor het hart. 8. hdmt: Organen en chips samen ontwikkelen Onderzoekers uit verschillende disciplines uit bedrijven en verschillende kennisinstellingen werken samen aan de ontwikkeling van organen op een chip. 9. Systematisch literatuuronderzoek Een systematische transparante methode om alle beschikbare kennis boven water te halen helpt onderzoekers om experimenten beter te plannen. 5. meten wat een mengsel doet Het Amsterdamse bedrijf Biodetection Systems (BDS) ontwikkelt testsystemen gebaseerd op menselijke cellen om te onderzoeken welke giftige effecten een mengsel heeft.
4 praktijkvoorbeeld bij INLEIDING 2 Het einde van vanzelfsprekendheden Botcellen in kweek laten zien hoe kanker uitzaait Van oudsher is het proefdier een onmisbaar instrument in wetenschap, ontwikkeling en veiligheidstests. Die vanzelfsprekendheid echter begint af te kalven en er wordt zelfs soms gesproken van een toekomst zonder proefdieren. Dat is het resultaat van verscheidene ontwikkelingen: meer maatschappelijke aandacht voor dierenwelzijn, wetenschappelijke ontwikkelingen en een groeiend besef van het economisch potentieel. Dierenwelzijn is een thema waarover brede politieke en maatschappelijke consensus bestaat; het terugdringen of zelfs mogelijk afschaffen van dierproeven sluit hierbij aan. De wetenschappelijke ontwikkelingen die zorgen dat er veel minder proefdieren nodig zijn, ontstonden uit nieuwsgierigheid en pioniersdrang, vaak in combinatie met ontevredenheid over de beperkingen van diermodellen. Zo kwamen de grensverleggende methoden tot stand die in deze notitie beschreven worden. Een derde belangrijke drijvende factor achter de vernieuwing is een economische. Innovatieve bedrijven en startups vanuit de universiteiten zien mogelijkheden om met de nieuwe concepten de markt te veroveren. Zo kan er bij de ontwikkeling van bestrijdingsmiddelen, high-tech voeding- en geneesmiddelen nog veel bespaard worden met nieuwe methoden gebaseerd op menselijke cellen en innovatieve technologie. Besparingen in geld en tijd, verbeteringen in effectiviteit en veiligheid worden nu al gerealiseerd. En we staan nog maar aan het begin van deze ontwikkeling.
5 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 1 3 Botcellen in kweek laten zien hoe kanker uitzaait Waarom ontstaan er bij borstkanker en prostaatkanker vaak uitzaaiingen naar het skelet? Traditionele diermodellen leverden maar weinig aanknopingspunten op. Onderzoekers aan het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam ontwikkelden een model van gekweekte botcellen, waarmee nu al baanbrekende resultaten bereikt zijn. Test met cellen voor speciaal product allergische baby s Ruim twintig jaar geleden koos ik al voor het werken met menselijke cellen, zegt Hans van Leeuwen, hoogleraar Calcium en Botstofwisseling en leider van de Rotterdamse onderzoeksgroep op het gebied van bot en calcium. Het werd me duidelijk dat botcellen van muizen en ratten wezenlijk anders functioneren dan menselijke cellen. Voor de uitzaaiing van kanker geldt dat helemaal. In de huidige dierexperimentele modellen om uitzaaiing naar bot te bestuderen, moeten kankercellen ingespoten worden bij muizen van een paar weken oud. Bij volwassen muizen gebeurt er te weinig in de botten, waardoor er geen uitzaaiingen ontstaan. Mensen krijgen pas op oudere leeftijd borstkanker of prostaatkanker die naar het skelet uitzaait. Nieuw inzicht Dit project, dat geleid wordt door Marjolein van Driel, bouwt voort op jarenlange kennis over zich ontwikkelende botcellen. In het kweekbakje simuleert men een zich ontwikkelend stukje bot, zoals dat op verschillende plaatsen in menselijke botten te vinden is. Door vervolgens kankercellen toe te voegen, kan men de wisselwerking tussen jonge botcellen en kankercellen goed bestuderen. Kankercellen uit uitzaaiingen van prostaatkanker in het bot blijken in staat te zijn om de regie helemaal over te nemen van deze botcellen. Prostaatkankercellen uit uitzaaiingen naar lymfeklieren slaagden hier niet in en gingen in grote meerderheid dood. Van Leeuwen: We wilden alleen maar een systeem waarin we geneesmiddelen makkelijker konden testen. Maar het levert ons nu al heel veel meer inzicht op in het proces van uitzaaiing naar het bot. Daar kunnen doelwitten voor nieuwe geneesmiddelen uit ontstaan, of nieuwe toepassingen van bestaande middelen. We zijn ook nieuwsgierig naar de kankercellen die afkomstig zijn uit lymfeklieren en die in het bot in leven blijven. Misschien kunnen zij later toch uitgroeien, net zoals we bij mensen zien dat er na jaren toch nog uitzaaiingen ontstaan. Zo zijn er nog veel meer nieuwe mogelijkheden die we nooit hadden kunnen verzinnen. Het ontwikkelen van zo n model kost veel tijd en geld, het is gissen en missen. En het levert je op korte termijn geen publicaties op. Het is fijn als daar subsidie voor is, zoals wij dat hebben gehad van ZonMw en Stichting Proefdiervrij.
6 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 1 en 2 4 Test met cellen voor speciaal product allergische baby s Geen dierproeven bij begin van productontwikkeling Danone Nutricia Research ontwikkelt flesvoeding voor baby s, ook voor kinderen met bijzondere voedingsproblemen zoals koemelkallergie. Van deze producten moet de veiligheid worden aangetoond. Dat kan nu met gekweekte cellen uit muizen, zonder dat daar nu nog meer proefdieren voor nodig zijn. Vanwege wettelijke verplichtingen en onze eigen veiligheidseisen willen we natuurlijk zeker weten dat zo n speciaal product ook echt geen allergische reactie veroorzaakt, zegt onderzoeker Karen Knipping. We weten dat ongeveer tien procent van de koemelkallergische kinderen zelfs zo n gespecialiseerd product niet verdragen, maar alle andere kinderen kun je op deze manier wel helpen. Het product is een hydrolysaat, dat wil zeggen dat het melkeiwit wordt afgebroken tot kleine stukken, peptiden. De test moet aantonen dat dat mengsel van peptiden veilig is. De normale test of een hydrolysaat allergie veroorzaakt, is een dierproef. Volgens Knipping kan het soms lastig zijn om de resultaten daarvan te interpreteren. Sommige dieren worden allergisch, andere niet en daarom is het bijna nooit een simpel ja of nee. Knipping en haar collega s ontwikkelden een test, die een allergische reactie als het ware nabootst in een kweekbakje. Biotechnologisch vervaardigde antilichamen herkennen het doelwit ( allergeen ) als dat in een hydrolysaat aanwezig is. Zij binden aan gekweekte afweercellen die verantwoordelijk zijn voor de aanmaak van signaalstoffen zoals histamine, die de allergische reactie veroorzaken. Dankzij slim biotechnologisch knutselwerk vormen deze cellen en antilichamen samen een betrouwbaar testsysteem. Knipping: Het komt erop neer dat we onze gehydrolyseerde producten met die antilichamen samenbrengen met de gekweekte cellen. Als de antilichamen binden aan doelwitten in het product, zien wij een reactie van de cellen. Dan weten we dat er toch peptiden in zitten die een allergische reactie kunnen opwekken bij baby s met een koemelkallergie. Johanneke van der Harst, voorzitter van de Instantie voor Dierwelzijn bij Danone Nutricia Research vult aan: De muizencellen zijn in het verleden eenmalig verkregen uit een klein aantal proefdieren, maar kunnen nu zo vaak als we willen op kweek worden gezet, zonder dat het ook maar één proefdier ongemak bezorgt.
7 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 2 Geen dierproeven bij begin van productontwikkeling In het voedingsonderzoek en de ontwikkeling van nieuwe voedingsproducten kan de rol van dierproeven nog verder teruggedrongen worden. Dat blijkt uit het voorbeeld van zuivelbedrijf FrieslandCampina. Wij moeten zorgen dat we de claims die op de verpakking van onze producten staan, ook wetenschappelijk waar kunnen maken, zegt Rolf Bos, Director Global Nutrition Development bij zuivelbedrijf FrieslandCampina. Dierproeven hadden traditioneel een plaats bij de ontwikkeling van nieuwe producten, maar FrieslandCampina heeft ervoor gekozen om in die eerste verkenningsfase zelf zonder proefdieren te werken. Dan loop je soms best tegen grenzen aan. Maar als je eenmaal gezegd hebt dierproeven doen we niet meer, dan ga je vanzelf op zoek naar andere benaderingen. Organoïden bijvoorbeeld. Dan zeggen mensen: dat is nog maar een model. Dat is waar, en er moet nog het een en ander aan ontwikkeld worden, maar een proefdier is ook een model. En een heel beperkt model voor onderzoek naar voeding. Bos legt uit dat bij onderzoek naar voeding de verschillen tussen mens en dier soms nog lastiger zijn dan bij geneesmiddelenonderzoek. Een geneesmiddel is meestal een enkele lichaamsvreemde stof, die nog niet aanwezig is en die zich richt op een beperkt aantal doelwitten in het lichaam. Voedingsstoffen maken deel uit van complexe mengsels, zijn vaak wel al in het lichaam aanwezig en hebben vaak veel verschillende werkingen. Een klassieke reductionistische benadering werkt niet goed bij voeding. Ik verwacht veel meer van de combinatie van data uit bijvoorbeeld genomics, non-invasieve metingen van het hart, ademanalyses en metabolomics uit bloedonderzoek. En dan bij mensen, want je kunt de leefstijl van mensen niet nabootsen in een experimentele setting met dieren. Dat wij kiezen voor proefdiervrij onderzoek in het begin van productontwikkeling, komt niet alleen voort uit oog voor dierenwelzijn, maar is ook economisch belang. We geloven niet dat we echt nuttige informatie halen uit dierproeven en we willen onszelf dwingen om de vernieuwing op te zoeken. Hopelijk mogen we in de toekomst ook alternatieven gebruiken voor de verplichte dierproeven voordat een product op de markt komt.
8 Inleiding De winst van werken zonder proefdieren Onderzoek en productontwikkeling zonder daarvoor proefdieren te gebruiken. Dat klinkt niet alleen sympathiek, het is ook een wetenschappelijk en economisch winstgevende strategie, die de steun verdient van diverse topsectoren. Die stelling staat in deze verkenning centraal. Wetenschappelijke innovaties, zoals menselijke (stam)cellen, organen en weefsels op chips en verfijndere meettechnieken, maken nieuwe proefdiervrije benaderingen mogelijk en aantrekkelijk. Maar er is meer: grote datasets ( big data ), biobanken, data mining in patiëntgegevens, laagdrempelige rapportages en continue metingen die doorgegeven worden via smartphones. De sterke ICT-, kennis- en zorginfrastructuur in ons land bieden dus steeds meer mogelijkheden. De synergie tussen al deze ontwikkelingen brengt het ideaal van proefdiervrij onderzoek dichterbij. Maatschappelijk gezien zou dat zeer gewenst zijn. Er bestaat immers groeiende aandacht voor dierenwelzijn, terwijl tegelijkertijd de roep om veiligheid en werkzaamheid van producten toeneemt. De wetenschappelijke kracht van de nieuwe strategieën is dat zij uitgaan van metingen bij mensen en in menselijke cellen. De veiligheid van consumenten en patiënten kan erop vooruitgaan doordat relevantere informatie wordt verzameld. En bovenal: de ontwikkeling van nieuwe producten in de chemie, in de gezondheidszorg, in de farmacie en op diverse andere terreinen kan sneller, effectiever en goedkoper. De potentiële winst hiervan is moeilijk te becijferen. Niemand weet bijvoorbeeld hoeveel effectieve blockbuster geneesmiddelen nu in de prullenbak belanden voordat zij aan mensen worden toegediend, omdat zij in diermodellen niet effectief leken. We weten wel dat bedrijven regelmatig miljoenen kwijt zijn doordat pas in een laat stadium duidelijk wordt dat een kandidaat-geneesmiddel in mensen gevaarlijke bijwerkingen heeft, terwijl het in dieren veilig leek. Mede daardoor zien steeds meer bedrijven en wetenschappers de voordelen in van metingen die op mensen of menselijke cellen gebaseerd zijn. Veel van deze ontwikkelingen beginnen net de markt te bereiken. In de bijlagen bij deze notitie komen enkele pioniers aan het woord. Nederland heeft een goede uitgangspositie om proefdiervrije technieken succesvol in de markt te zetten. De kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek is hoog, kennisinstellingen hebben steeds meer belangstelling voor valorisatie, Nederland is goed in multidisciplinaire samenwerking en onze kennis- en ICT-infrastructuur bieden volop mogelijkheden. Om het economische potentieel dat hier ligt te ontsluiten, is actievere ondersteuning gewenst. Onderzoekers en bedrijven verdienen een steuntje in de rug om de vertaalslag van onderzoek naar praktijk te faciliteren en de noodzakelijke onderbouwing en validering mogelijk te maken. 2
9 1. Beperkingen van proefdiermodellen Dierexperimenten hebben bijgedragen aan de kennis van onder meer medici, biologen, chemici en voedingswetenschappers. Maar onderzoekers worden ook steeds geconfronteerd met de beperkingen van het dier als model voor de mens. Een verkenning aan de hand van enkele voorbeelden. Mensen verschillen van (proef)dieren, zowel in onze hersenen als in andere orgaansystemen. Zeker nu er sterke menselijke alternatieven in ontwikkeling zijn, komt de wetenschappelijke meerwaarde van dierproeven ter discussie te staan. Van muizen en mensen Een veel voorkomende reden om een geneesmiddel van de markt te halen, zijn onverwachte bijwerkingen aan hart en vaten. Al die middelen zijn ooit getest op dieren. Op muizen bijvoorbeeld. Maar juist het hart en de bloedsomloop van muizen zijn niet te vergelijken met die van de mens. Een muizenhart klopt 500 keer per minuut, bij de gemiddelde mens is dit zestig keer. Belangrijker nog is dat ons hart sneller gaat kloppen als we ons inspannen, terwijl een muis dezelfde hartslag houdt, al moet hij voor zijn leven rennen. Hartspiercellen van mens en muis blijken dan ook duidelijke verschillen te vertonen, bijvoorbeeld in de manier waarop zij elektrische prikkels voortgeleiden. Een middel dat ernstige hartritmestoornissen bij de mens veroorzaakt, hoeft daarom bij muizen geen problemen te geven. Ook bij het begrijpen van chronische ziekten zoals suikerziekte (type 1 diabetes) en zelfs acute ziekten zoals bloedvergiftiging blijft het behelpen met proefdiermodellen. In een klassiek muizenmodel voor type 1 diabetes ontstaat een afweerreactie tegen de insulineproducerende cellen in de alvleesklier, net als bij mensen. Bij de muis ontstaat die afweerreactie echter door antilichamen, bij mensen zijn het afweercellen die de insulineproducerende cellen te lijf gaan. Een wezenlijk verschil dat de vooruitgang in het diabetesonderzoek jarenlang in de weg heeft gestaan. Bij een bloedvergiftiging (sepsis) ontstaan de dodelijke ziekteverschijnselen doordat het afweersysteem op hol slaat door de aanwezigheid van bacteriën en hun gifstoffen in het bloed. Middelen die effectief zijn tegen sepsis in muisstudies laten het afweten bij de mens. Mensen en muizen blijken op cruciale punten in hun afweerreactie te verschillen. Toxicologie: chemie en dierstudies geven geen 100 procent zekerheid De beperkingen van dierstudies bestaan niet alleen binnen geneesmiddelenonderzoek, maar ook voor de toxicologische proeven die gedaan worden om de veiligheid van geneesmiddelen en andere producten te vergroten (zie ook pagina..). Traditioneel toxicologisch onderzoek is vooral gebaseerd op chemie en dierproeven. Chemische analyses tonen aan welke stoffen er in een mengsel zitten. Vaak geldt een wettelijke eis dat er niet meer dan een TGN 1412 Op 15 maart 2006 werden zes proefpersonen in Londen opgenomen op de intensive care nadat zij het experimentele middel TGN1412 kregen toegediend. Tegen alle verwachtingen in overleefden zij, maar ten koste van ernstige schade aan hun lichaam en hun gezondheid. Toch was TGN 1412 van tevoren uitgebreid getest, onder meer in apen. Bovendien was de dosering die de proefpersonen kregen, vele malen lager dan de dosis die nog veilig was gebleken bij apen. Na een uitgebreide analyse bleek er een cruciaal verschil te bestaan in het afweersysteem van apen en mensen, dat juist bij deze stof tot uiting kwam. Uit fundamenteel onderzoek werd bovendien een proefdiervrije laboratoriumtest ontwikkeld voor mensen, waarmee de dodelijke bijwerkingen van het middel voorspeld konden worden. Het middel, dat nog steeds veelbelovend voor de behandeling van ziekten zoals reuma, wordt inmiddels onder een andere naam en door een ander bedrijf opnieuw bij mensen getest. In de wereld van de geneesmiddelenontwikkeling geldt het als een schoolvoorbeeld van een risico dat niet met dierstudies voorspeld had kunnen worden. 4
10 bepaalde hoeveelheid van specifieke giftige stoffen aanwezig mag zijn. Deze aanpak geeft helderheid, maar biedt hij ook genoeg zekerheid? Chemische mengsels zijn vaak ingewikkeld. Er kunnen stoffen in zitten waarvan de giftigheid nog niet bekend is en stoffen kunnen het effect van een andere stof beïnvloeden. Dierproeven laten het effect van een stof of mengsel op een gezond dier zien, maar het blijft gissen naar het achterliggende werkingsmechanisme. En een stof die veilig is voor proefdieren, hoeft niet altijd veilig te zijn voor mensen. Een klassiek voorbeeld hiervan is thalidomide (Softenon ). Dit slaapmiddel, dat zo goed hielp tegen de ochtendmisselijkheid van zwangere vrouwen, bleek de ontwikkeling van de armen en benen van ongeboren kinderen te remmen. Deze verschrikkelijke bijwerking was niet gevonden in uitgebreid onderzoek bij muizen en ratten. Achteraf blijkt dat de embryo s van deze knaagdieren door verschillen in de placenta en een actievere afbraak van radicalen beschermd waren tegen de schadelijke effecten van thalidomide. Vanuit het oogpunt van dierenwelzijn zijn toxiciteitsproeven altijd problematisch. Men gaat immers actief op zoek naar gezondheidsschade, ongemak of zelfs dodelijke bijwerkingen. Gelukkig zijn er methoden in ontwikkeling die voor veel vraagstellingen een zelfde mate van zekerheid kunnen bieden zonder dierenleed. 6 Bijna 9 van de 10 kandidaat-geneesmiddelen valt af in de klinische fase ondanks goede resultaten in dierstudies (bron: Paul et al., 2010)
11 2. Dierproeven en de veiligheid van patiënten en consumenten Cosmetica Voordat een geneesmiddel voor het eerst aan menselijke proefpersonen gegeven mag worden, moet er eerst voldoende zekerheid bestaan dat het veilig is. Ook voor voedingsmiddelen en andere producten is toxicologisch onderzoek vereist voordat de autoriteiten het product tot de markt toelaten. Maar zijn voor dit toxicologische onderzoek altijd (ook) dierproeven nodig? Op 11 maart 2013 ging de vlag uit bij organisaties op het gebied van dierenwelzijn vanwege het Europese test- en handelsverbod op diergeteste cosmetica. De nieuwe regelgeving verbood niet alleen het testen van cosmetica ingrediënten op dieren binnen Europa, maar zelfs de import van cosmetica die op dieren getest waren. Dit besluit is in elk geval een extra stimulans geweest voor de ontwikkeling van alternatieve testsystemen, onder meer gebaseerd op gekweekte menselijke huidcellen. Ernstige problemen met de gezondheid hebben zich (vooralsnog) niet voorgedaan. Wanneer we een geneesmiddel nemen, een baby de fles geven of een nieuwe hartklep geïmplanteerd krijgen, willen we zeker weten dat daar zo min mogelijk risico aan verbonden is. Als er met zo n product iets misgaat, staat het direct op de voorpagina s van de kranten. Niemand zal dan ook pleiten voor een versoepeling van de eisen die de autoriteiten aan zulke producten stellen. Maar de zekerheid die dierproeven bieden, is zoals we gezien hebben maar relatief. Er zijn andere methoden die even goed of misschien zelfs beter in staat zijn om de veiligheid van producten te garanderen zonder dierstudies. Nieuwe methoden valideren Er zijn intussen allerlei nieuwe (vaak proefdiervrije) methodes ontwikkeld om meer zekerheid te krijgen over het toxicologisch profiel van een stof of een mengsel. Nieuwe biologische onderzoeksmethoden en technologische vernieuwingen maken het mogelijk om heel subtiele signalen uit cellen in kaart te brengen. Voor wetenschappelijke toepassingen zijn er al legio bruikbare methoden beschikbaar. Wat vaak nog ontbreekt, is de verdere ontwikkeling tot een methodiek die robuust genoeg is in het toxicologisch onderzoek voor registratie van geneesmiddelen, bestrijdingsmiddelen en innovatieve voedingsmiddelen. Academische onderzoeksgroepen zijn er niet op gericht om al die stappen te ondernemen om aan te tonen dat een methode onder alle omstandigheden betrouwbaar, specifiek en gevoelig genoeg is (valideren). Bovendien is er vaak nog een (dure) ontwikkelingsslag nodig om van een geslaagde laboratoriumtest een breed inzetbare meetmethode te maken. De barrières die de noodzakelijke innovatie in de toxicologie en de vervanging van dierproeven verhinderen, verdienen nader onderzoek. De beperkte financiële middelen voor validatiestudies spelen zeker een rol. Veel van deze innovatieve ontwikkelingen vinden plaats binnen kleine startende bedrijven die kwetsbaar zijn en waarvoor een kleine tegenslag al de nekslag kan betekenen. Daarnaast speelt een zeker conservatisme wellicht een rol als het gaat om de veiligheid van consumenten en patiënten. Een begrijpelijke reflex, die echter de innovatie en de belangen van dieren niet in de weg mag staan. 8
12 3. Organen op een chip en andere innovaties Stel dat we geen dierproeven meer zouden doen, hoe komen we dan toch aan kennis voor innovatie en veiligheid? Twintig jaar geleden waren er nog niet veel goede antwoorden op die vraag, maar anno 2015 zijn er steeds meer mogelijkheden voor proefdiervrij onderzoek op het gebied van voeding, chemie en geneeskunde. Dankzij vernieuwingen in de (cel)biologie en de technologie kunnen steeds meer vragen beantwoord worden met menselijke cellen, proefpersonen en patiënten. meer verschillende typen volwassen cellen kunnen ontstaan. Vroeger bestonden er globaal twee typen: embryonale stamcellen, die zich nog kunnen ontwikkelen tot elk type cel (pluripotente cellen), en de stamcellen in weefsels en organen die zorgen voor vernieuwing en herstel na schade. Tegenwoordig kunnen wetenschappers in het laboratorium ook pluripotente stamcellen maken uit gewone cellen van een menselijke patiënt of proefpersoon. Dat biedt ongekende mogelijkheden voor onderzoek. Er kunnen specifieke cellen gemaakt worden waarin het begin van een (erfelijke) ziekte tot uiting komt. Men kan het effect van mogelijke behandelingen op deze cellen testen cellen die in alle opzichten identiek zijn aan die van de patiënt. Academische onderzoekers en hun collega s in farmaceutische bedrijven werken steeds vaker met in vitro modellen. In vitro, letterlijk in glas is een verzamelnaam voor alle proeven waarbij men uitgaat van cellen en weefsels. Proefdiervrij onderzoek dus. Uit een recente enquête onder professionals die bezig zijn met geneesmiddelenontwikkeling en -veiligheid blijkt dat ongeveer de helft van hen al gebruik maakt van menselijke cel- en weefselmodellen voor de beoordeling van de veiligheid van nieuwe geneesmiddelen. Maar liefst 93 procent van de geïnterviewde onderzoekers (Holmes et al, 2015) overweegt om zulke systemen in de toekomst te gaan gebruiken. De belangrijkste reden is dat men menselijke cellen als relevanter voor de mens ziet dan dierlijke cellen of proefdieren. Ook in het fundamentele medisch biologisch onderzoek, waar ongeveer de helft van de proefdieren worden gebruikt, ziet men mogelijkheden voor proefdiervrije modellen. Ongeveer 33% van de (potentiële) medicijnen valt af gedurende de ontwikkeling - of wordt zelfs van de markt gehaald - vanwege ernstige bijwerkingen (Bron: Laverty et al., 2011). Op dit terrein valt dus nog veel winst te behalen.. Ook het werk aan adulte stamcellen uit weefsels biedt veel boeiende perspectieven. Uit deze cellen kunnen driedimensionale mini-orgaantjes worden gekweekt, binnenkort zelfs uit verschillende celtypen. Een organoïde van de darm is al met succes gebruikt om een behandeling op maat aan te bieden aan een patiënt met taaislijmziekte (cystic fibrosis). Wetenschappers die organen en weefsels laten groeien uit stamcellen, praten met aanstekelijk enthousiasme over de mogelijkheden om zo heel precies menselijke ziekteprocessen na te bouwen in een kweekbakje. Stamcellen zijn cellen die gemakkelijk kunnen delen en waaruit een of 11
13 Biologie en techniek samen Wanneer het ziektemodel geen compleet proefdier is, maar uit cellen of mini-orgaantjes bestaat, stelt dat uiteraard andere eisen aan de meetapparatuur. Bovenstaande ontwikkelingen zijn dan ook alleen mogelijk dankzij de parallel lopende ontwikkeling in de techniek. Zeer subtiele, kleinschalige meetsystemen maken het mogelijk om patiënten ter grootte van een individuele cel te monitoren, te behandelen en vast te stellen dat zij genezen zijn. Tot dusver verliep de ontwikkeling van techniek en biologie nog redelijk onafhankelijk, maar Nederlandse onderzoekers van universitair medische centra, technische universiteiten en innovatieve bedrijven hebben onlangs de handen ineen geslagen (zie praktijkvoorbeeld 8 HDMT: organen en chips samen ontwikkelen). Slimmer meten aan mensen Geavanceerde meettechnieken maken het ook mogelijk om in een eerder stadium verkennende studies bij menselijke proefpersonen te doen. Zo werken steeds meer farmaceutische bedrijven met microdosing. Proefpersonen krijgen dan minuscule hoeveelheden toegediend van een speciaal gelabeld kandidaat-geneesmiddel waardoor de werking en de omzettingen in het lichaam gevolgd kunnen worden. Bredere toepassing van microdosering kan bijdragen aan een reductie van dierproeven in de zogeheten preklinische fase van het geneesmiddelenonderzoek. Nog meer synergie nodig Alle bovengenoemde ontwikkelingen hebben een groot wetenschappelijk en economisch potentieel. Of zij ook daadwerkelijk zullen leiden tot het uitbannen of drastisch verminderen van dierproeven, is moeilijk te voorspellen. Veel zal afhangen van de manier waarop technieken in onderlinge samenhang worden toegepast in het onderzoek (naar de mechanismen van ziekte, gezondheid en de effecten van voeding) en in de ontwikkeling van geneesmiddelen, voedingsmiddelen en andere nieuwe chemische verbindingen. Bij de huidige stand van zaken zijn er nog altijd essentiële stappen waarbij dierproeven onmisbaar worden geacht. Dat geldt zowel in het fundamentele onderzoek als in diverse veiligheidstests. Het opvullen van die hiaten zal creativiteit vragen en wetenschappelijke nieuwsgierigheid. De duizelingwekkende vaart in ontwikkelingen als de pluripotente stamcel en organoïden stemt in elk geval optimistisch. Als de wil er is, worden de wegen wel gevonden. De wereldwijde omvang van de markt voor in-vitro toxicologie wordt geschat op $9.9 miljard in 2017 (Bron: BCC Research, 2014) 12
14 4. Slimmer omgaan met beschikbare data Bij het terugdringen van het aantal dierproeven denkt men vaak aan het één op één vervangen van een dierstudie door een alternatieve, proefdiervrije, benadering. Maar ook andere ontwikkelingen kunnen actief bijdragen aan het vermijden of terugdringen van het aantal dierproeven. Wat zijn nieuwe en innovatieve proefdiervrije bronnen van kennis? De zoektocht naar nieuwe kennis in wetenschap en productontwikkeling begint telkens met een inventarisatie van bestaande kennis. Uit bestaande data zijn vaak ook al nieuwe patronen te destilleren. Elk bezoek aan de dokter, elk incident met een bestrijdingsmiddel, veranderingen in onze patronen van voedingsconsumptie heel veel relevante data zijn elektronisch vastgelegd. De kunst is om deze data te verzamelen (uiteraard met respect voor de privacy van betrokken mensen) en methoden te ontwikkelen om er relevante patronen in te ontdekken. Biobanken, registries en zorgdata Het verzamelen van gegevens en materialen van patiënten is van oudsher een bron van biomedische kennis. Nieuw in deze tijd is de mogelijkheid om astronomisch grote datasets aan te leggen en daar onderzoek aan te doen. Wanneer gegevens van grote aantallen patiënten en gezonde personen gekoppeld kunnen worden aan onderzoek van biologisch materiaal (zoals DNA, eiwitten en hormonen), ontstaan ongekende mogelijkheden voor onderzoek. Dat is de gedachte achter de opzet van grote biobanken in Nederland en daarbuiten: het Parelsnoer en het LifeLines project van de umc s en het overkoepelende samenwerkingsverband BBMRI-NL. Deze organisaties werken aan de gerichte verzameling van materialen en gegevens, compleet met aandacht voor de ethische en juridische aspecten en een visie op de lange termijn. De verwachting is dat de opbrengsten vooral in de loop der jaren zullen ontstaan, als patronen zichtbaar worden in de data van patiënten en gezonde individuen. Voor (nieuwe) geneesmiddelen en voor patiënten met zeldzame aandoeningen worden nationaal en internationaal gegevens geregistreerd in zogeheten registries. Deze dragen bij aan de veiligheid van de gebruikers van bestaande middelen en leveren mogelijk aanknopingspunten op voor nieuwe, betere middelen. De gegevens die in het gewone zorgproces verzameld worden, kunnen ook een bron van nieuwe kennis vormen. Voorwaarde is wel dat die data betrouwbaar zijn. Umc s en algemene ziekenhuizen werken hard aan het verbeteren van de registratie en de uitwisselbaarheid van gegevens in het geheel van de zorg, onder meer via het NFU-project Registratie aan de Bron. Wetenschappelijke data beter benut Het geheel van wetenschappelijke kennis groeit zo snel, dat zelfs een expert niet in staat is om alle ontwikkelingen op haar of zijn vakgebied bij te houden. Zo liggen bergen interessante conclusies verborgen in de kleine lettertjes van de internationale vakliteratuur. Een manier om deze 14 BBMRI-NL2.0, een groot samenwerkingsverband op het gebied van biobanken, ontving 9,8M van NWO. Deze infrastructuur is van onschatbare waarde voor translationeel onderzoek (Bron: BBMRI-NL, 2015)
15 5. kennis te ontsluiten zijn zogeheten systematische reviews (zie praktijkvoorbeeld 9 Systematisch literatuuronderzoek) rond een bepaalde vraagstelling. Dat kan bijdragen aan de kwaliteit van het onderzoek en voorkomt onnodige herhaling van dierproeven. Het groeiende vakgebied van de biosemantiek gaat nog een stap verder. Slimme systemen voor data mining in de vakliteratuur kunnen soms beter dan menselijke wetenschappers voorspellen waar de volgende doorbraken zullen plaatsvinden. Biosemantici werken aan publicatievormen zoals micropublicaties waarmee nieuwe kennis toegankelijker wordt voor geautomatiseerde systemen. Ook de ruwe data van wetenschappelijk onderzoek bieden mogelijkheden voor toekomstige kennisvinding. Daarom is het van belang dat zij duurzaam en vindbaar worden opgeslagen. Dat is het doel van het ZonMw programma Toegang tot Data (#TTData). Micropublicaties en nieuwe vormen van publiceren zoals open access bieden ook een mogelijke oplossing voor de zogeheten publicatiebias. Als het verwachte resultaat van een onderzoek uitblijft, worden uitkomsten vaak niet gepubliceerd. Dat leidt tot een vertekend beeld (bias) in de vakliteratuur, waardoor positieve effecten overschat kunnen worden. Het is van het grootste belang dat er meer gedaan wordt om zulke duidelijke negatieve of neutrale bevindingen gepubliceerd te krijgen. Dat gaat onnodige herhalingen tegen en voorkomt zo niet alleen geldverspilling in universiteiten en bedrijven, maar hoogstwaarschijnlijk ook nodeloze dierproeven. Het is niet aannemelijk dat bovenstaande ontwikkelingen één op één zullen leiden tot een vermindering van het aantal benodigde proefdieren. Het zijn echter wel voorbeelden van betere manieren van omgaan met de beschikbare kennis. Het aantal overbodige en nutteloze dierproeven zal daardoor afnemen. In combinatie met de eerdergenoemde technische ontwikkelingen in het onderzoek kan zo wel een kentering op gang komen, met de bijbehorende wetenschappelijke en economische kansen. Tijd voor verandering Uit gesprekken met wetenschappers en (startende) ondernemers wordt duidelijk dat we aan de vooravond staan van een aantal hoopgevende doorbraken. Nieuwe proefdiervrije technieken scheppen mogelijkheden om producten effectiever en veiliger te maken. Dat biedt kansen voor wetenschap en bedrijfsleven in Nederland. Het biedt kansen voor consumenten en patiënten. En dat alles is ook heel goed nieuws voor proefdieren. Als we de toon van de gesprekken met deskundigen in een woord moesten samenvatten, is dat optimisme. Er zijn verschillende redenen voor dat optimisme, omdat er ook verschillende bewegingen tegelijkertijd gaande zijn. We leven in een tijd waarin: biologische en technologische doorbraken elkaar razendsnel opvolgen; we in steeds meer kennis vergaren over de beperkingen van diermodellen; er betere ondersteuning beschikbaar is voor de valorisatie van wetenschappelijke kennis; we beschikken over gigantische hoeveelheden data en de infrastructuur om daar kennis uit te destilleren; samenwerking tussen verschillende disciplines steeds vanzelfsprekender wordt; we in toenemende mate kennis uit verschillende bronnen integreren; er meer maatschappelijke aandacht is voor dierenwelzijn. Ten dele gaat het hierbij om autonome ontwikkelingen die zich niet of nauwelijks laten sturen. Actief overheidsbeleid kan deze trends echter wel ondersteunen, bijvoorbeeld door dwarsverbanden te stimuleren (via kennismakelaars en het bevorderen van proefdiervrije methodes in verschillende topsectoren) en door specifieke (subsidie) regelingen. Proefdierreductie als maatschappelijk doel In het beleid dat gericht is op valorisatie en translationeel onderzoek, is specifieke aandacht gewenst voor proefdiervrije methodes. Zo laat de rondgang langs een aantal (startende) bedrijven zien dat een onderneming erg kwetsbaar is in de periode waarin een proefdiervrije methode of technologie verder ontwikkeld en gevalideerd moet worden terwijl er nog geen of nauwelijks inkomsten zijn. Deze roemruchte vallei des doods kan bij geringe tegenslag leiden tot het vroegtijdig staken van hoopgevende ontwikkelingen. Daardoor komt de valorisatie van proefdiervrije methoden in het gedrang. Het is essentieel dat voor deze kloof tussen onderzoek en innovatie passende (financiële) oplossingen worden gezocht. De meeste van de in deze notitie beschreven ontwikkelingen worden gedreven door wetenschappelijke nieuwsgierigheid, ondernemerschap en innovatie van de zorg. Dat is gunstig, want dit zijn sterke drijfveren voor innovatie. Maatschappelijk is het gewenst als de reductie van dierproeven daarbij ook een belangrijk doel mag zijn
16 volledige Bronnen EC (2013). VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN DE RAAD EN HET EUROPEES PARLEMENT. Zevende verslag inzake de statistische gegevens over het aantal dieren dat in de lidstaten van de Europese Unie voor experimentele en andere wetenschappelijke doeleinden is gebruikt. {SWD(2013) 497 final}. Brussel, België. Paul et al. (2010) How to improve R&D productivity: the pharmaceutical industry s grand challenge. Nature Reviews Drug Discovery 9, (March 2010) Laverty et al. (2011) How can we improve our understanding of cardiovascular safety liabilities to develop safer medicines? British Journal of Pharmacology; 163 (4): Holmes et al (2015) Assessing drug safety in human tissues what are the barriers? Nature Reviews Drug Discovery BCC Research (2014) In Vitro Toxicity Testing: Technologies and Global Markets. Published: January Report Code: PHM017E BBMRI-NL, Website: COLOFON Redactie: Pieter van Megchelen Redactiecommissie: Pieter van Megchelen, Erica van Oort, Meggie Pijnappel, Henk Smid Grafisch ontwerp: -SYB- Productie: Jos Morree FINE BOOKS ZonMw stimuleert gezondheidsonderzoek en zorginnovatie Vooruitgang vraagt om onderzoek en ontwikkeling. ZonMw financiert gezondheidsonderzoek én stimuleert het gebruik van de ontwikkelde kennis - om daarmee de zorg en gezondheid te verbeteren. ZonMw heeft als hoofdopdrachtgevers het ministerie van VWS en NWO. Voor het programma Meer Kennis met Minder Dieren is de hoofdopdrachtgever het ministerie van EZ. Voor meer informatie over het programma Meer Kennis met Minder Dieren kunt u contact opnemen met het programmasecretariaat via mkmd@zonmw.nl of Oktober 2015
17 5 Meten wat een mengsel doet
18 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 2 en 3 6 Meten wat een mengsel doet Hoe onderzoek je of een complex mengsel van stoffen in voeding of milieu veilig is? Traditioneel gebeurt dat met chemische analyses, gericht op individuele stoffen, of met proefdieronderzoek. Het Amsterdamse bedrijf Biodetection Systems (BDS) ontwikkelt testsystemen gebaseerd op menselijke cellen waarmee een biologisch effect zichtbaar gemaakt wordt. Er bestaat nog veel koudwatervrees voor dit soort in vitro systemen, maar nu wordt geleidelijk duidelijk dat zij toekomst hebben. Je moet wel een lange adem hebben, zegt toxicoloog en ondernemer prof. dr. Bram Brouwer, oprichter van BDS. Stamcelsysteem meet of stoffen toxisch zijn Academische onderzoekers zijn heel goed in het ontwikkelen van nieuwe bepalingen zoals (bio)assays, maar ze steken vrijwel geen energie in de ontwikkeling en validatie van deze bepalingen tot volwaardige testsystemen en hun praktische toepassingen. Daar is ook nauwelijks geld voor. Het duurt naar mijn ervaring vijf tot zeven jaar voordat je genoeg gevalideerd hebt en voldoende accreditaties hebt verkregen om de stap naar de markt te kunnen zetten. Dat gat is voor veel bedrijven niet te overbruggen. Wij hadden het geluk dat we al geld konden verdienen door aan complexe mengsels te meten, voordat we de stap konden zetten naar een gevalideerd alternatief voor dierproeven. Brouwer pleit ervoor dat overheden, grotere bedrijven en startups samen gaan kijken hoe de vertaalslag van bioassays naar gevalideerde testsystemen binnen een bedrijfslaboratorium beter kan worden gemaakt. De CALUX (Chemically Activated LUciferase gene expression) systemen van BDS kunnen met een betrouwbaarheid gelijk aan de standaard (zogeheten HRGCMS analyses) aantonen of een mengsel bijvoorbeeld te veel dioxinen bevat, of te veel stoffen met een hormonale werking. Brouwer: Voor veel verschillende toxische effecten is een specifieke verklikker beschikbaar die in onze CALUX cellen een lichtsignaal aanstuurt als er stoffen met dat effect in het mengsel zitten. Dat kunnen bekende stoffen zijn, of nieuwe stoffen met een zelfde effect. In de traditionele aanpak kijk je alleen maar gericht naar stoffen die je al kent. Maar in een mengsel zitten duizenden stoffen. En wat je wilt weten, is of dat geheel veilig is. Het testsysteem kan de vergelijking met chemische analyses goed doorstaan. Het kan goed voorspellen of er bekende gifstoffen in een mengsel zitten. En soms ziet het inderdaad meer dan de chemie in eerste instantie aantoont. Ook in vergelijking met de tot nu toe gebruikelijke dierproeven werkt het systeem volgens Brouwer goed. Maar voordat klanten en regelgevende instanties ons geloven, moet dat natuurlijk ook goed gevalideerd zijn en onafhankelijk worden aangetoond. Daar zijn we al een heel eind mee op weg.
19 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 3 7 Stamcelsysteem meet of stoffen toxisch zijn Onze benadering is economisch rendabeler Jarenlang onderzoek in universitaire laboratoria werd door het Leidse bedrijf Toxys vertaald in een praktisch bruikbare test om te bepalen of stoffen kankerverwekkend zijn en welke mechanismen daarvoor verantwoordelijk zijn. Wij kunnen van een nieuwe stof met grote zekerheid zeggen of deze kankerverwekkend is. En ons systeem geeft ook inzicht in het mechanisme daarachter, dus op welke manier die stof schadelijk is, vertelt Giel Hendriks, directeur van het Leidse bedrijf Toxys. Voor fabrikanten van geneesmiddelen, voedingsmiddelen of bestrijdingsmiddelen is dat enorm waardevolle informatie. Zij kunnen een stof dan zo aanpassen dat hij veiliger wordt. Onze aanpak werkt ook bij nieuwe nanomaterialen, waarover eigenlijk nog maar weinig bekend is omdat de oude testmethoden daar niet geschikt voor zijn. Hendriks is pas sinds een paar jaar ondernemer. Daarvoor werkte hij jarenlang als bioloog aan de universiteiten van Utrecht en Leiden. Geleidelijk ontstond vanuit zijn onderzoek het idee voor de service die Toxys levert. Menselijke stamcellen die voorzien zijn van verschillende fluorescerende markers vormen de basis van het testsysteem. De effecten van een chemische stof op DNA, eiwitten en de verschillende onderdelen van de cel kunnen daarmee snel zichtbaar gemaakt worden. Zijn klanten zijn vaak farmaceutische bedrijven, die aanlopen tegen de beperkingen van de huidige testsystemen. Het bedrijf blijft innoveren. We willen niet alleen het kankerrisico, maar bijvoorbeeld ook schade tijdens de embryonale ontwikkeling in kaart kunnen brengen.
20 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 3 8 onze benadering is economisch rendabeler Menselijke hartspiercellen uit stamcellen kunnen vaak beter dan dierproeven voorspellen of een geneesmiddel effecten heeft op het hart. Het in een vroeg stadium voorspellen van de gewenste werking of mogelijke bijwerkingen kan farmaceutische bedrijven miljoenen opleveren of besparen. Het Leidse bedrijf Pluriomics is bezig om dit concept in de markt te zetten. hdmt: Organen en chips samen ontwikkelen Naast de bekende 3 V s van vervanging, vermindering en verfijning van dierproeven moeten we ook werken aan de V van Valorisatie. Als een dierproefvrije benadering economisch rendabeler is, zal deze eerder worden toegepast, zegt dr. Stefan Braam, Chief Executive Officer en mede-oprichter van Pluriomics. Voor zijn klanten bij de farmaceutische industrie is dierenwelzijn zeker een pluspunt, maar hun primaire drijfveer is het verbeteren van de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen. Een farmaceutisch bedrijf dat werkt aan de ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel, begint met honderdduizenden stoffen. In de loop van de ontwikkeling vallen de meeste daarvan af omdat zij niet effectief zijn of de kans op bijwerkingen te groot is. Er worden dus heel veel beslissingen genomen voordat een stof aan mensen wordt toegediend. Wij zeggen: werk in een zo vroeg mogelijk stadium met menselijke testsystemen. Want dierproeven voorspellen de werking en de bijwerkingen lang niet altijd goed. Als je met onze cellen werkt, kun je werking en bijwerkingen in het menselijk hart in een vroeg stadium voorspellen. Zo voorkom je dat je miljoenen investeert in een stof die uiteindelijk toch niet geschikt is voor mensen, of dat je een goed geneesmiddel afkeurt omdat het in het proefdier geen werking heeft. De bijzondere cellen die Pluriomics als testsysteem hanteert, komen voort uit fundamenteel wetenschappelijk onderzoek met stamcellen. Wij hebben de methodiek om volwassen menselijke cellen te transformeren in stamcellen en daaruit hartspiercellen te kweken, opgeschaald naar industriële productie. We maken dus heel veel menselijke hartspiercellen., aldus Braam. De productiefaciliteit in het Belgische Gosselies draait inmiddels op volle toeren voor diverse klanten. Er wordt ook hard gewerkt aan de externe validatie van de tests van Pluriomics in een groot international samenwerkingsverband tussen farmaceutische bedrijven, technologie ontwikkelaars en regelgevers zoals de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA).
21 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 3 9 hdmt: Organen en chips samen ontwikkelen Een van de sterke punten van Nederland in het innovatieve wetenschappelijke onderzoek is ons vermogen om samen te werken over de grenzen van disciplines heen. Een mooi voorbeeld daarvan is het hdmt (Institute for human Organ and Disease Model technologies). Biomedische en technische onderzoekers werken hierin samen met bedrijven aan de ontwikkeling van organen op een chip. systematisch literatuuronderzoek Ik verwacht veel van deze ontwikkeling, zegt Christine Mummery, hoogleraar stamcelbiologie in het Leids Universitair Medisch Centrum en een van de initiatiefnemers van hdmt. Het is de logische stap na gekweekte cellen: driedimensionale weefsels waarin je de interactie tussen verschillende typen cellen kunt onderzoeken. Dat kunnen gezonde weefsels zijn, of zieke weefsels, bijvoorbeeld met een erfelijke aandoening. Uitgaande van menselijke cellen kunnen we dan ziekte modellen bouwen waarin we ziekten vanaf het prille begin kunnen bestuderen. Wij hebben in de afgelopen jaren veel kennis opgebouwd over cellen, maar werken soms nog met verouderde technieken. Bij de technische universiteiten is baanbrekend werk verricht op het gebied van techniek, maar vaak met oninteressante cellen zoals bindweefselcellen. Door nu samen te gaan werken, kunnen we zelf veel beter onderzoek doen en innovatieve bedrijven de gereedschappen geven om betere behandelingen te ontwikkelen. Geneesmiddelen en meer Organen en weefsels op chips kunnen gebruikt worden in verschillende stadia van geneesmiddelenontwikkeling. Zij kunnen relevante doelwitten opleveren, waar bedrijven vervolgens passende stoffen bij kunnen maken. Als er eenmaal een kandidaat geneesmiddel is, kan de techniek een eerste screening op riskante bijwerkingen opleveren. Bovendien kunnen geneesmiddelen die al op de markt zijn, getest worden op mogelijke werking voor andere ziekten dan waarvoor ze zijn ontwikkeld. Voor patiënten kan dat betekenen dat een middel veel sneller beschikbaar komt. Maar de toepassing van organen op chips gaat veel verder dan alleen geneesmiddelenontwikkeling. Zij zijn ook geschikt voor de toetsing van andere behandelingsvormen, zoals bestraling of warmtebehandeling (hyperthermie) bij kanker en voor veiligheidsstudies bij nieuwe cosmetica, additieven, bestrijdingsmiddelen en andere chemische stoffen.
22 praktijkvoorbeeld bij hoofdstuk 4 Systematisch literatuuronderzoek Een systematisch literatuuronderzoek (review) is een methode om de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek te bevorderen en onnodige herhaling van (dier)studies te voorkomen. Het is een uitgebreide en transparante zoektocht in de vakliteratuur via databases als PubMed en Embase, om het antwoord te vinden op een specifieke vraag. De reviewers kijken daarbij kritisch naar de kwaliteit van de gevonden publicaties. In het klinisch onderzoek wordt in het kader van evidence based medicine al jaren systematisch literatuuronderzoek uitgevoerd, onder meer door de internationale Cochrane Collaboration. Deze is primair gericht op de kwaliteit van de wetenschap, maar ook bedoeld om proefpersonen niet te belasten met overbodig onderzoek. Bij een systematische review toetsen de reviewers de kwaliteit aan de hand van een aantal criteria. Voldoet een studie niet, dan neemt men de resultaten uit die studie niet mee. Resultaten die wel voldoen aan de kwaliteitseisen, kunnen gebruikt worden voor een meta-analyse, waarin data uit verschillende studies gecombineerd worden. Zo n meta-analyse biedt een stevigere onderbouwing van het antwoord op een specifieke onderzoeksvraag. In het preklinisch onderzoek met proefdieren is het minder gebruikelijk om eerst een systematische review te doen. Uiteraard voeren onderzoekers wel een literatuurstudie uit, maar deze is vaak minder uitgebreid en systematisch. Hier komt langzamerhand verandering in. Samenwerkingsverbanden als het van origine Schotse CAMARADES (Collaborative Approach to Meta-Analysis and Review of Animal Data from Experimental Studies) en het Nijmeegse SYRCLE (SYstematic Review Centre for Laboratory animal Experimentation) maken zich sterk voor systematische reviews van dierstudies. Uit hun reviews blijkt dat de kwaliteit van dierstudies vaak lager is dan die van klinische studies. ZonMw pleit voor systematisch literatuuronderzoek in het preklinisch onderzoek, om wetenschappelijke kwaliteit te bevorderen en onnodige herhaling van dierstudies te voorkomen.
23
Niet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. Voedselallergie, melk, preventie, behandeling
Niet-technische samenvatting 2016605 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Het identificeren en karakteriseren van nieuwe concepten voor koemelkallergische patienten. 1.2 Looptijd van het project
Nadere informatieNiet-technische samenvatting
Niet-technische samenvatting 2016403 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Geneesmiddelenontwikkeling voor malaria 1.2 Looptijd van het project 1-4-2016-1-4-2021 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) malaria,
Nadere informatieHoe doen ze dat: een medicijn maken?
Hoe doen ze dat: een medicijn maken? Je neemt vast wel eens iets tegen de hoofdpijn of koorts. En vaak waarschijnlijk zonder er bij na te denken. Maar wist je dat het wel twaalf jaar duurt voordat een
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2015246 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Het ontrafelen van de rol die darmflora speelt in het ontstaan van hart- en vaatziekten 1.2 Looptijd van het project 1.3
Nadere informatie1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Ontwikkelen van een eilandjesbron ten behoeve van transplantatie van geëncapsuleerde eilandjes van Langerhans voor behandeling van diabetes 1.2 Looptijd van
Nadere informatieBiodistributie, kinetiek, centraal zenuwstelsel, oogziekten, huidaandoeningen
Niet-technische samenvatting 2016788 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Onderzoek naar de biodistributie van nieuwe, op oligonucleotiden gebaseerde, teststoffen voor de behandeling van zeer
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2015185 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Ontwikkeling van vaccins voor de behandeling en ter voorkoming van human papilloma virus (HPV) infecties en HPVgerelateerde
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2015307 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Nieuwe behandelingen voor gewrichtsschade bij paarden 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 2015-2020
Nadere informatie7,4. Keuzeopdracht door een scholier 1316 woorden 25 maart keer beoordeeld. - Wat zijn proefdieren eigenlijk?
Keuzeopdracht door een scholier 1316 woorden 25 maart 2003 7,4 24 keer beoordeeld Vak ANW - Wat zijn proefdieren eigenlijk? Een dierproef is een experiment waarbij (levende) dieren worden gebruikt voor
Nadere informatieGalzouten, darmontsteking, leverkanker, ernstig overgewicht, nieuwe therapie
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project De functie van galzouten in ziekte en gezondheid 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 5 jaar Galzouten, darmontsteking, leverkanker, ernstig
Nadere informatieVerkoudheid; virale infectie; respiratoir syncytieel virus; vaccins; antivirale middelen
Niet-technische samenvatting 2015107 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Dierstudies in het kader van ontwikkeling van medicijnen voor het behandelen en voorkomen van virale infecties aan de
Nadere informatieMeer kennis. Betere testen. Minder dierproeven
Meer kennis Betere testen Minder dierproeven Meer kennis, betere testen, minder dierproeven Het streven naar minder dierproeven wordt breed gesteund in de maatschappij. Zeker als het gaat om het bepalen
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 2015245. 1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2015245 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project De rol van Nucleaire Hormoon Receptoren in de regulatie van het glucose- en lipidemetabolisme en de ontwikkeling van type
Nadere informatieVlugschrift. Geen dierproeven voor cosmetica. Animal Rights International
Vlugschrift Nederland koploper in lang proces naar proefdiervrije producten Geen dierproeven voor cosmetica d In ons land geldt sinds 1997 een verbod op het gebruik van proefdieren bij het testen van (ingrediënten
Nadere informatieafweerbalans; virusinfecties in luchtwegen; auto-immuunziektes; ontstekingsziekten
Niet-technische samenvatting 2015322 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Nieuwe behandelmethoden voor schadelijke afweerreacties 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 5 jaar
Nadere informatieF Niet-technische samenvatting 2015301
F Niet-technische samenvatting 2015301 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Op naar begrip van en behandeling voor bijniertumoren 1.2 Looptijd van het project 1-12-2015-1-12-2020 1.3 Trefwoorden
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. weefselconstructie, bloedvaten, nierfalen
Niet-technische samenvatting 2015310 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project De invloed van nierfalen op weefselconstructie van bloedvaten 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5)
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. 3 Projectbeschrijving
Niet-technische samenvatting 2016491-2 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Effecten van ijzer op een hormoon dat betrokken is bij het calcium- en fosfaatmetabolisme (FGF23) bij chronische nierpatiënten.
Nadere informatieNiet technische samenvatting. 1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niettechnische samenvatting 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Respiratoir Syncytieel Virus (RSV) in kalveren 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) Oktober 2015 oktober 2020
Nadere informatieDoorbraak in onderzoek naar ME
Doorbraak in onderzoek naar ME Gezaghebbende Amerikaanse overheidsinstanties hebben opnieuw bij MEpatiënten een virus aangetroffen. Al eerder berichtte EenVandaag over de ontdekking van het XMRV-virus
Nadere informatie1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Het testen van een nieuw calciumfosfaat keramiek met botgroeistimulerende eigenschappen (EpitaxOs) als botvervanger in mond- kaak en aangezichtschirugische
Nadere informatieOntwikkeling van genezende medicijnen tegen ouderdomsgerelateerde ziekten. Ad W. van Gorp, oprichter en CEO
Ontwikkeling van genezende medicijnen tegen ouderdomsgerelateerde ziekten Ad W. van Gorp, oprichter en CEO Agenda 1. Historie 2. Strategie 3. Projecten 10/28/2013 2 Historie Spin off bedrijf van het Hubrecht
Nadere informatieVetmoleculen en de hersenen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Speciale 'hersen-vet' injectie heeft positief effect in ZvH muis
Nadere informatieDe overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft
Nadere informatieProfessor, wanneer komt dat fruitvliegmedicijn?
Professor, wanneer komt dat fruitvliegmedicijn? Boezemfibrilleren is schadelijker dan gedacht. Door de stress van het ongecontroleerd en veel te snel samentrekken van de boezems, lopen de hartcellen schade
Nadere informatieMitochondriën en oxidatieve stress
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Ons richten op oxidatieve stress bij de ziekte van Huntington Celschade
Nadere informatieRIKILT Institute of Food Safety
RIKILT Institute of Food Safety In het kort Referentie instituut Metingen & Advies Onderzoek RIKILT Institute of Food Safety RIKILT Institute of Food Safety is onderdeel van de internationale kennisorganisatie
Nadere informatieEEN ANDERE KIJK OP GEZONDHEID
EEN ANDERE KIJK OP GEZONDHEID Biologische Heilmittel Heel GmbH, Baden-Baden, www.heel.de Healthcare designed by nature 53204 11/06 Di GEZONDHEID HERSTELLEN OP EEN ANDERE MANIER 2 Ontsteking Bloedsomloop
Nadere informatieiet-technischesamenvatting
iet-technischesamenvatting 1 Algemenegegevens 1.1 Titel van het project Verbetering van dendritische cel functies in anti-kanker therapieen 1.2 Looptijd van het project 1-9-2015-1-9-2020 1.3 Trefwoorden
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 2015223. 1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2015223 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Orgaanbescherming in cardiopulmonaire bypass chirurgie 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 5 jaar
Nadere informatie1,5 miljoen Fout. Dit is het aantal dierproeven dat in 1978 werd gedaan. In 2008 is het aantal dierproeven gehalveerd naar 580.000.
Quiz over dierproeven Hier kun je alle vragen en antwoorden van de quiz nalezen. Stel de vragen ook eens aan je klasgenoten na afloop van een spreekbeurt of presentatie over dierproeven. Hoe ga je te werk?
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. 5 jaar.
Niet-technische samenvatting 2015129-1 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Evaluatie en behandeling van pulmonale arteriële hypertensie. 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal
Nadere informatieVeelbelovend onderzoek van de afdeling Hematologie
NIEUWE PERSPECTIEVEN Veelbelovend onderzoek van de afdeling Hematologie De diagnose leukemie, lymfklierkanker of multipel myeloom heeft een enorme impact op het leven van patiënten en hun omgeving. Vaak
Nadere informatieHet is vanzelfsprekend om het beste te willen voor onze kinderen
Het is vanzelfsprekend om het beste te willen voor onze kinderen De beste manier om gezondheid in de toekomst te beschermen Gepersonaliseerde regeneratieve gezondheidszorg wordt algemeen gezien als de
Nadere informatieSamen komen we verder. Draag bij aan onderzoek naar kanker, steun stichting VUmc CCA
Samen komen we verder Draag bij aan onderzoek naar kanker, steun stichting VUmc CCA Uw bijdrage zorgt voor vooruitgang Juan Garcia, onderzoeker bij VUmc CCA: Ik studeerde geneeskunde omdat ik mensen wilde
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 2015134. 1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. 5 jaar.
Niet-technische samenvatting 2015134 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Evaluatie en behandeling van falen van de rechter hartkamer. 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5)
Nadere informatieSpreekbeurt Nederlands Dierproeven
Spreekbeurt Nederlands Dierproeven Spreekbeurt door een scholier 1553 woorden 31 oktober 2002 7,2 110 keer beoordeeld Vak Nederlands Geschiedenis proefdiergebruik De eerste proeven werden al gedaan rond
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2016490 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Kleine diermodellen om de oorzaken van artrose te bestuderen 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5)
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 2015132-2. 1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project
Niet-technische samenvatting 2015132-2 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Het ontwikkelen van voeders en voersupplementen die de gezondheid van varkens ondersteunen. 1.2 Looptijd van het project
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 2015129. 1 Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. 5 jaar.
Niet-technische samenvatting 2015129 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Evaluatie en behandeling van pulmonale arteriële hypertensie. 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5)
Nadere informatieProefdieren in de wetenschap VU & VUmc
Proefdieren in de wetenschap VU & VUmc jaarverslag dierproeven 2013 De VU en VUmc doen onderzoek met behulp van proefdieren. Dat gebeurt met zeer goede redenen en op een verantwoorde manier. Over het gebruik
Nadere informatieAfweer systeem tegen ziektes, moederlijk hormoon,ontwikkeling, vogels, testosteron
Niet-technische samenvatting 2015311 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Heeft de kwaliteit van het afweer systeem bij de vader een invloed on de kwetsbaarheid van de kinderen voor moederlijk
Nadere informatieipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties Oliver Härschnitz
Nederlandse samenvatting proefschrift ipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties, 15 september 2017, UMC Utrecht Stamcellen zijn in staat tot het veranderen, oftewel differentiëren,
Nadere informatieWat zijn feiten en cijfers rond geneesmiddelenonderzoek?
Deze kaart geeft een overzicht van beschikbare feiten en geneesmiddelenonderzoek. De kaart is tot stand gekomen op basis van literatuuronderzoek, interviews en denksessies met deskundigen. Met dank aan
Nadere informatieWe zien een datagedreven wereld vol kansen. Toepassingscentrum voor big data oplossingen
We zien een datagedreven wereld vol kansen Toepassingscentrum voor big data oplossingen We zien succesvolle organisaties groeien door big data 50% van de meest succesvolle organisaties Volg ons op twitter:
Nadere informatieNiet-technische samenvatting. Taalontwikkeling, cellen, hersenactiviteit, ziekte, muismodel
Niet-technische samenvatting 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project onderzoek naar de invloed van taalgenen op de hersenontwikkeling en hersenfunctie 1.2 Looptijd van het project 1-9-2015-1-9-2020
Nadere informatieGene silencing samenvatting
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Gene silencing zet een doelgerichte stap voorwaarts Doelgerichte
Nadere informatieWat is een klinische studie?
Wat is een klinische studie? Klinische studies Klinische studies Klinische studies worden verricht om de werkzaamheid van geneesmiddelen alsook combinaties van verschillende behandelingen te testen. Klinische
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 2015188
Niet-technische samenvatting 2015188 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Hersenverbindingen die betrokken zijn bij (eet)verslaving 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 5
Nadere informatieMedicijnen maken kan goedkoper
Medicijnen maken kan goedkoper Lagere R&D-kosten Farmaceuten geven kapitalen uit voor nieuwe medicijnen. Veel gaat naar mislukte projecten. Het kan goedkoper, zegt onderzoeksbureau Gupta. Liza van Lonkhuyzen
Nadere informatieNiet-technische samenvatting Algemene gegevens. 2 Categorie van het project. 3 Projectbeschrijving. Afdeling
Niet-technische samenvatting 20173044 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project In-vivo kwaliteitscontrole testen voor vaccins in de Quality Control Operations Afdeling 1.2 Looptijd van het project
Nadere informatie100 jaar Antoni van Leeuwenhoek
100 jaar Antoni van Leeuwenhoek Onze toekomstdroom Het Antoni van Leeuwenhoek koos 100 jaar geleden al voor de grensverleggende weg door onderzoek en specialistische zorg samen te voegen met één scherp
Nadere informatieMedischwetenschappelijk. onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon
Medischwetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon Inhoud Inleiding 5 Medisch-wetenschappelijk onderzoek 6 Wat is medisch-wetenschappelijk onderzoek? Wat zijn proefpersonen? Wie
Nadere informatieNiet-technische samenvatting 201569
Niet-technische samenvatting 201569 1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Endotheliale toxiciteit van bijnierprecursors, hydrocortison en fludrocortison die verhoogd zijn in patienten met congenitale
Nadere informatieBesmettelijke hersenaandoeningen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab
Nadere informatieBehandelingen bij longkanker. inclusief klinische studie immuuntherapie
Behandelingen bij longkanker inclusief klinische studie immuuntherapie 1 Longkanker Longkanker is niet één ziekte: er bestaan meerdere vormen van longkanker. In deze brochure bespreken we de twee meest
Nadere informatieBijdrage van het onderzoek met apen van het BPRC aan de vooruitgang in de medische wetenschap
Bijdrage van het onderzoek met apen van het BPRC aan de vooruitgang in de medische wetenschap Medisch onderzoek kan nog steeds niet zonder het gebruik van proefdieren. Bij een deel van deze onderzoeken
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43820 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Berg, C.W. van den Title: State of the heart : the promise of pluripotent stem
Nadere informatieGecontroleerde afgifte, ontstekingsremmers, lokale behandeling, vertaling, artrose, rugpijn
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Medicijnen voor plaatselijke behandeling van rugpijn en artrose 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal 5) 2015-2020 Gecontroleerde afgifte,
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting Introductie Wat zijn T cellen? T cellen zijn witte bloedcellen die een cruciale rol spelen bij het beschermen tegen ziekteverwekkers zoals virussen en bacteriën. Dit doen zij door middel van
Nadere informatieDe waarde van ziek weefsel
Tekst Gerben Stolk Nieuw onderzoekmodel medicatie hartpatiënten De waarde van ziek weefsel Kan de werking van medicijnen voor hartpatiënten nóg beter worden getest dan in proefdieren? Op initiatief van
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401
Nadere informatieBrochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen
Brochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen Een igene Paspoort: iets voor mij? De belangrijkste overwegingen en achtergronden op een rijtje Bij igene zijn we gefascineerd
Nadere informatieVan mutatie naar ziekte
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een nieuw antilichaam onthult toxische delen van het huntingtine
Nadere informatieNieuwsbrief voor ruim 2 miljoen Nederlanders met reuma. Helpt u mee om reumatoïde artritis (RA) te voorkomen?
18 e Jaargang Nummer 1 Januari 2019 Nieuwsbrief voor ruim 2 miljoen Nederlanders met reuma Helpt u mee om reumatoïde artritis (RA) te voorkomen? De bloedtest bestaat al. Nu zorgen dat deze snel in de ziekenhuizen
Nadere informatieCeltesten voor de risicobeoordeling van giftige stoffen in water
Celtesten voor de risicobeoordeling van giftige stoffen in water Sander van der Linden Biodetection Systems Waarom biologische testen? Huidige monitoring strategie bijna volledig gebaseerd of chemische
Nadere informatieHet Innovatiekompas Inspiratie sessies Dr. Guy Bauwen
Het Innovatiekompas Inspiratie sessies Dr. Guy Bauwen 1 Innovatiekompas Inspiratie Sessies Contacteer ons voor: Een voordracht om kennis te maken met het kompasmodel. Een workshop om het toepassen van
Nadere informatieZiekte van Pompe. Wat is de ziekte van Pompe? We kunnen de fout bij RNAsplitsing. corrigeren
Tekst Gert-Jan van den Bemd Fotografie Levien Willemse Ziekte van Pompe Een nieuwe behandeling van de ziekte van Pompe lijkt een stap dichterbij gekomen. Dat blijkt uit twee recente publicaties. We kunnen
Nadere informatieKan een 'hersenshuttle' geneesmiddelen voor de ziekte van Huntington op de juiste plaats krijgen? Bloed-hersenbarrière bloed-hersen-barrière
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Kan een 'hersenshuttle' geneesmiddelen voor de ziekte van Huntington
Nadere informatieDe unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker
De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker Deze folder is bedoeld voor onze patiënten en de mensen in hun omgeving. Wij willen u graag informeren over onze succesvolle behandelingsmethode
Nadere informatieBeleid overheid dierproeven en alternatieven
Beleid overheid dierproeven en alternatieven Dr. Angelique Nielen Ministerie van Economische Zaken Directie Dierlijke Agroketens en Dierenwelzijn Workshop Synthesis of evidence: samen werken aan systematic
Nadere informatieMedisch-wetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon
Uitgave Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postadres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag Bezoekadres Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag Telefoon (070) 340 79 11 Informatie Voor informatie en vragen
Nadere informatieNederlandse samenvatting. Inleiding
Nederlandse samenvatting 157 Inleiding Het immuunsysteem (afweersysteem) is een systeem in het lichaam dat werkt om infecties en ziekten af te weren. Het Latijnse woord immunis betekent vrijgesteld, een
Nadere informatieVertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte van Huntington eiwit Jij zegt tomaten huntingtine
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Vertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte
Nadere informatieKlinisch onderzoek bij kinderen en jongeren met kanker. wat is het en hoe werkt het?
Klinisch onderzoek bij kinderen en jongeren met kanker wat is het en hoe werkt het? De behandeling van kinderen en jongeren met kanker vindt meestal plaats in combinatie met een klinisch onderzoek. We
Nadere informatie2009 over de Universit Feiten en cijfers air Medische Centra
In één oogopslag Feiten en cijfers over de Universitair Medische Centra 2009 Bronvermelding: voor deze uitgave zijn de meest recente gegevens gebruikt van Prismant, Price Waterhouse Coopers, VSNU en NFU.
Nadere informatieLiteratuuronderzoek. Systematische Review Meta-Analyse. KEMTA Andrea Peeters
Literatuuronderzoek Systematische Review Meta-Analyse KEMTA Andrea Peeters Waarom doen? Presentatie 1. Begrippen systematische review en meta-analyse 2. Hoe te werk gaan bij het opzetten van een review
Nadere informatieDE HUIDIGE STATUS VAN GEVALIDEERDE 3R-ALTERNATIEVE METHODEN -VEILIGHEID VOOR MENS-
DE HUIDIGE STATUS VAN GEVALIDEERDE 3R-ALTERNATIEVE METHODEN -VEILIGHEID VOOR MENS- Prof. Vera ROGIERS In Vitro Toxicologie en Dermato-Cosmetologie Vrije Universiteit Brussel ALTERNATIEVE METHODEN WAT?
Nadere informatiegebruik van niet-humane primaten (nhp) als proefdier nut en noodzaak?
gebruik van niet-humane primaten (nhp) als proefdier nut en noodzaak? publiekssamenvatting 2014 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) Sommige rechten zijn voorbehouden / Some rights
Nadere informatieInspiratie voor Nieuwe Business Modellen
Inspiratie voor Nieuwe Business Modellen Bijeenkomst bij Eneco in kader van onderzoek naar Nieuwe Business Modellen De noodzaak om te veranderen is onmiskenbaar. Burgers, bedrijven en overheid zoeken naar
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38737 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Goeij, Bart E.C.G. de Title: Antibody-drug conjugates in cancer Issue Date: 2016-04-13
Nadere informatieGebruik van planten voor de aanmaak van waardevolle producten
Gebruik van planten voor de aanmaak van waardevolle producten Waarom planten? Tal van geneesmiddelen worden al geproduceerd door transgene organismen. Eenvoudige eiwitten zoals insuline worden, bijvoorbeeld,
Nadere informatieAppendix Nederlandse samenvatting Resum en Català Curriculum vitae List of publications Acknowledgments
Appendix Resum en Català Curriculum vitae List of publications Acknowledgments Appendix Het menselijk lichaam, dat bestaat uit biljoenen cellen, wordt dagelijks blootgesteld aan gevaarlijke stoffen die
Nadere informatieDe unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker
De unieke Maastro-behandeling van niet uitgezaaide longkanker Deze folder is bedoeld voor onze patiënten en de mensen in hun omgeving. Wij willen u graag informeren over onze succesvolle behandelingsmethode
Nadere informatieVerzekeringsgeneeskunde en Wetenschap
Verzekeringsgeneeskunde en Wetenschap hoop voor de toekomst! Em. Prof. Dr. Haije Wind, verzekeringsarts Amsterdam, 14 maart 2019 Amsterdam UMC locatie AMC, Coronel Instituut voor Arbeid en Gezondheid,
Nadere informatieElk goed idee kan uitgroeien tot een succesvolle behandeling tegen kanker
Elk goed idee kan uitgroeien tot een succesvolle behandeling tegen kanker Eerst een technische vraag. Wat is een glioblastoom? Een glioblastoom is een hersentumor. Hoe ernstig is het als dit bij je wordt
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/23854 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/23854 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Marel, Sander van der Title: Gene and cell therapy based treatment strategies
Nadere informatieSnel en effectief ingrijpen dankzij ziekte-overstijgend immunologisch onderzoek. Een betere aanpak van chronische ziekten
Snel en effectief ingrijpen dankzij ziekte-overstijgend immunologisch onderzoek Een betere aanpak van chronische ziekten Samenvatting Het probleem Door de vergrijzing van de bevolking groeit het aantal
Nadere informatieSpreekbeurt ANW Dierproeven
Spreekbeurt ANW Dierproeven Spreekbeurt door een scholier 2075 woorden 30 maart 2001 6,9 735 keer beoordeeld Vak ANW Spreekbeurt over dierproeven Korte inleiding. Wij gaan wat vertellen over dierproeven.
Nadere informatieSamenvatting voor niet-ingewijden
voor niet-ingewijden Type 2 diabetes Diabetes is een ernstige chronische ziekte, die wordt gekenmerkt door te hoge glucosespiegels (de suikers ) in het bloed. Er zijn verschillende typen diabetes, waarvan
Nadere informatieMuisstudies en de ZvH
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. ZvH muizen brengen een nuttige mislukking Kan medicijnenstudie die
Nadere informatieDe Ziekte van Huntington als hersenziekte
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Beenmergtransplantatie bij de Ziekte van Huntington Beenmergtransplantaat
Nadere informatieantidepressivum, rat, overerfbaar, mechanismen, gedrag
1 Algemene gegevens 1.1 Titel van het project Effecten van het antidepressivum vortioxetine op hersenmechanismen in genetische diermodellen voor depressie 1.2 Looptijd van het project 1.3 Trefwoorden (maximaal
Nadere informatieWat doen wij? Hearing and Genes is een orgaan dat zich richt op het vervullen van wetenschappelijk onderzoek naar allerlei vormen erfelijke
1 Wat doen wij? Hearing and Genes is een orgaan dat zich richt op het vervullen van wetenschappelijk onderzoek naar allerlei vormen erfelijke slechthorendheid. Dit kan syndromaal zijn, zoals Usher Syndroom
Nadere informatieMedische technieken. Maar dat is toch niet nieuw? Wat is. gebruiken voor verbetering. Mensverbetering
A1 Van verandering van de natuur naar verandering van het lichaam Wat is mens? A2 Medische technieken A3 gebruiken voor Maar dat is toch niet nieuw? A4 Sinds mensenheugenis zijn wij bezig de wereld om
Nadere informatieAdinda Keizer - Copyright 2013 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van Vindjeklant.nl worden gekopieerd of gebruikt in commerciële
Adinda Keizer - Copyright 2013 Niets uit deze uitgave mag zonder toestemming van Vindjeklant.nl worden gekopieerd of gebruikt in commerciële uitingen. Als startend ondernemer is alles nieuw. De boekhouding,
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22619 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Iterson, Maarten van Title: The power of high-dimensional data in genomics research
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Proefdieren, overbodig of hoognodig?
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Proefdieren, overbodig of hoognodig? Inleiding Hoewel bijna iedereen wel een beeld heeft van proefdieren en wat er in het verleden wellicht mee gedaan is, weet bijna
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE. Afdeling. Klinische Pathologie
PATIËNTEN INFORMATIE Afdeling Klinische Pathologie Waarover gaat deze folder en waarover niet? Soms neemt een arts bij u wat lichaamsmateriaal af, bijvoorbeeld: een klein stukje uit uw huid, uw borstklier,
Nadere informatieHersenonderzoek: The last frontier. Matteo Farinella
Liesbeth Aerts Hersenonderzoek: The last frontier Matteo Farinella Centrum voor Hersenonderzoek Fundamentele neurobiologie Synaptische communicatie Neuronale ontwikkeling Biologie van astrocyten Genregulatie
Nadere informatie