Van waar we komen. Eric Manders 24/09/2014. Pragmatisch onderzoek. Procedures voor pragmatisch onderzoek

Transcriptie

1 Van waar we komen Eric Manders Bij het onderzoek van taalgestoorde kinderen werd het aspect taalgebruik tot op heden erg stiefmoederlijk behandeld. (Manders, 1996, p. 39) Pragmatisch onderzoek Een volledig onderzoek zou rekening moeten houden met alle relevante parameters van pragmatiek: Communicatieve functies (intenties): bereik-vorm Procedures voor pragmatisch onderzoek naturalistische observatie (gedurende vrij spel, conversatie of gesprek)/gemanipuleerde observatie gestructureerde uitlokkingstaken vragenlijsten (interviews)/checklists Presuppositie (rolneming) Contextuele factoren Organisatie van het gesprek (beurtneming) direct + narratieve taken indirect 1

2 Onderzoeksinstrumenten voor pragmatiek Jaar Nederlands Engels 1981 Communication Intention Inventory (Coggins & Carpenter) 1983 TVK- Test voor verzwegen betekenis Pragmatic Protocol (Prutting & Kirchner) 1985 Test of Pragmatic Skills (Shulman) 1986 Protocol for the assessment of preverbal, intentional communication (Casby & Cumpata) 1987 TOAST communicatievaardigheidsindex 1992 Test of Pragmatic Language (Phelps & Phelps) 1995 Pragmatic Profile of Everyday Communication Skills in Children (Dewart & Summers) 1998 Children s Communication Checklist (Bishop) Onderzoeksinstrumenten voor pragmatiek jaar Nederlandstalig Engelstalig 2003 CCC Nijmeegse Pragmatiek Test 2006 Pragmatic Language Skills Inventory 2007 CCC-2-Nl TOPL Pragmatic Language Observation Scale 2010 Lijsten voor Evaluatie van Pragmatische Vaardigheden (EPVs) 2013 Communicatie Intentie Onderzoek 2014 RTNA Nijmeegse Pragmatiek Test (Embrechts et al. 2005) Doel Het toetsen van de productieve pragmatische vaardigheden bij kinderen om taalgebruikproblemen adequaat te diagnosticeren. De uiteindelijke testscore en de scores op de bijbehorende vragenlijsten kunnen een aanknopingspunt zijn voor behandeling of voor verder onderzoek. Nijmeegse Pragmatiektest (Embrechts et al. 2005) Beschrijving Gebaseerd op het model van Roth en Spekman (1984) dat zich kenmerkt door een differentiatie in pragmatische vaardigheden. De test maakt gebruik van drie categorieën: Communicatieve Functies, Conversatievaardigheden en Verhaalopbouw. Subtests/categorieën: communicatieve functies: verschillende types en vormen presuppositie: rekening houden met eerder opgedane kennis/ aanpassen van de spreekstijl conversationele vaardigheden: interactie structuur - introduceren, aanhouden, veranderen van onderwerp vertelvaardigheden: orientatie, opbouw, kern van het verhaal, afloop en slot + twee vragenlijsten over pragmatische vaardigheden: - ouders - leerkrachten 2

3 Nijmeegse Pragmatiektest (M. Embrechts, A. Mugge en W. van Bon, 2005) Onderdelen: Handleiding Scoreformulieren Vragenlijst Leerkracht Vragenlijst Ouders Schaalmodel van een huis Testmap met 9 situatieplaten Logische reeks 6 kaartjes met afbeeldingen Leeftijdsbereik: 4 7 jaar Nederlandse aanpassing: CCC-2-NL (Geurts, 2007) Vertaling en aanpassing van de Children s Communication Checklist (CCC Bishop 1998, 2003) Doel Het screenen van kinderen van wie waarschijnlijk is dat zij spraak-/ taalmoeilijkheden hebben Het identificeren van pragmatische stoornissen bij kinderen met communicatieproblemen Helpen bij het identificeren van kinderen die voor een autisme spectrum stoornis (ASS) onderzocht moeten worden Doelgroep Het instrument is bedoeld voor kinderen van 4 tot en met 15 jaar. CCC-2-Nl: beschrijving De vragenlijst bestaat uit 70 items, verdeeld over 10 schalen A Spraak, B Syntax, C Semantiek D Coherentie E Ongepaste initiatie, F Stereotype taal G Gebruik van context H Niet verbale communicatie I Sociale relaties en J Interesses) meten). aspecten van de taalstructuur, zoals woordenschat en verhaallijn pragmatische aspecten van de communicatie gedrag vaak kenmerkend voor ASS CCC-2-Nl (vervolg) Scoring Op basis van de verschillende schalen van de CCC-2-NL kunnen drie samengestelde scores berekend worden: Algemene Communicatie Score (ACS) Sociale Interactie Score (SIS), en Pragmatiek score Normering Voor het bepalen van de normen voor het leeftijdsbereik van 4 tot en met 15 jaar zijn er gegevens verzameld op reguliere scholen verspreid over Nederland, in totaal 2580 kinderen. Daarnaast wordt in de handleiding een toelichting gegeven op het gebruik bij Vlaamse kinderen, kinderen met een specifieke taalstoornis (SLI), kinderen met ASS en kinderen met ADHD. Afname De CCC-2-NL wordt individueel afgenomen via de pen-en-papiermethode of online. De afname duurt ca. 10 minuten. 3

4 Lijsten voor Evaluatie van Pragmatische Vaardigheden (EPVs - Cocquit & Zink, 2010) Gebaseerd op de PPECSC (Dewart & Summers, 1995) Bestaat uit 2 oudervragenlijsten EPV1: 6 tot 15 m EPV2: 16 tot 30 m Complementair aan de NCDIs (Zink & Lejaegere, 2002) NCDIs Formele taalaspecten EVPs Functionele aspecten EPVs Doel: hulpmiddel bij de preventie, de vroegtijdige opsporing en de behandeling van communicatieve problemen bij jonge kinderen (6 tot 30 m.) Doelgroep: al wie professioneel begaan is met kinderen (logopedisten, pedagogen, psychologen, artsen, teamleden van Kind & Gezin, leidinggevenden van kinderdagverblijven en diensten voor opvanggezinnen) Zowel voor kinderen, die zich verbaal uiten als nonverbale kinderen Voorbeeld uit de EPVs Voorbeeld EPVs 4

5 Communicatie Intentie Onderzoek (Van der Meulen et al., 2013) Bestaat uit: Scoreformulieren Handleiding Speelgoedsets voor het ontlokken van communicatie: Ouder/kind: gewoon speelgoed Onderzoeker/kind: ontlokkingsprocedures Subschalen: Voorwaarden Vormen Functies Communicatieve regelkennis Doelgroep: Kinderen in de pre- en vroegverbale fase Genormeerd voor kinderen van 1;4 tot 2;5 j CIO: doelstellingen Onderzoeken van de communicatieve intentie bij jonge kinderen of bij oudere kinderen, die zich nog in de pre- of vroegverbale ontwikkeling bevinden Inventariseren van de verbale, maar ook preverbale ontwikkeling Samenstelling CIO Overzicht CIO Overzicht sets en materiaal Testsituatie Geteste subschalen Set I: spelmateriaal Interactie met ouder Uitlokken van expressie verbaal en non-verbaal Set II: spelmateriaal Interactie met onderzoeker Uitlokken van communicatieve intentie Set III: spel en plaatmateriaal Interactie met onderzoeker Matchen en benoemen 5

6 Renfrew Taalschalen Nederlandse Aanpassing (RTNA, Renfrew 1997, Jansonius et al. 2014) Onderdelen Woordenschatwoordvindingtest Actieplatentest Busverhaaltest Procedures voor pragmatisch onderzoek naturalistische observatie (gedurende vrij spel, conversatie of gesprek)/gemanipuleerde observatie gestructureerde uitlokkingstaken vragenlijsten (interviews)/checklists narratieve taken direct indirect Waarom verteltaken gebruiken als klinisch instrument Het hele taalsysteem wordt op de proef gesteld en linguistische-pragmatische zwaktes zullen aan de oppervlakte komen Wanneer men verhalen analyseert naar inhoud, vorm en gebruik kan men heel wat waardevolle klinische informatie verzamelen op relatief korte tijd Vertelvaardigheden zijn interessant om verschillende subtypes van personen met communicatieproblemen van elkaar te onderscheiden (bv. om onderscheid te maken tussen kinderen met SLI, PLI en ASS Norbury & Bishop 2003) (Botting 2002, Schneider et al. 2003) Karakteristieken van een goede vertelvaardigheid Een goede verteller moet niet enkel verstaanbaar zijn, adequate zinnen vormen en een goede lexicale selectie doorvoeren, maar hij/zij moet ook rekening houden met een aantal luisteraarskenmerken: Voldoende informatie verstrekken (niet te veel, niet te weinig) Op een correcte wijze inschatten wat de luisteraar(s) al weten Het taalgebruik aanpassen aan een aantal contextuele variabelen Vorm en inhoud spelen een grote rol, maar de belangrijkste aspecten van narratieve vaardigheden hebben betrekking op taalgebruik (pragmatiek) 6

7 Het evalueren van de narratieve functie: verschillende onderzoeksprocedures Verhaal vertellen (Story telling) Een bekend verhaal vertellen (sprookje, ) Uit het hoofd A.d.h.v. plaatjes Een persoonlijk relaas doen (zelf meegemaakt) Verhaal navertellen (Story re-telling) Onmiddellijk/ uitgesteld navertellen Verhaal gezien in een film Verhaal verteld of voorgelezen door de onderzoeker Met of zonder plaatjes Verhaal verzinnen (Story generating) Met of zonder plaatjes Al of niet a.d.h.v. een opgegeven beginzin Verhaal begrijpen (Story comprehension) Onderzoeksinstrumenten voor de narratieve functie : onderdelen van ruimere testbatterijen Test Subtest Jaar verschijnen TAK Verteltaal Verhaalbegrip 2001 RTOS Vertelplaten 2003 NPT Verhaalopbouw 2005 STTP-II Verteltaak 2010 RTNA Busverhaaltest 2014 Specifieke narratieve tests Test Jaar (voorlopige) Ndlse normering Edmonton Narrative Norms Instrument Expression, Reception and Recall of Narratives Instrument , Test of Narrative Language ENNI (Schneider et al ) 7

8 Voorbeeld ENNI Verhaal A1 Verhaal Aantal verhaalepisodes setting Aantal personages Beschrijving van de personages A1 1 Zwembad 2 Jonge vrouwelijke olifant Jonge mannelijke giraf A2 2 Zwembad 3 Idem A1 + 1 volw. mannelijke olifant Aantal plaatjes 5 8 A3 3 Zwembad 4 Idem A2 + volw. vrouwelijke olifant 13 Scoren van de ENNI Na het transcriberen van de verhalen kunnen volgende analyses worden uitgevoerd: Globale verhaalstructuur (vlg. story grammar model) First-mentions (meting van cohesie) Syntactische complexiteit MLCU (mean lenght of communication unit) CI (complexity index) Andere maten (o.a. aantal verschillende woorden, totaal aantal woorden, ) Exploratief onderzoek bij Nederlandstalige, Vlaamse kinderen (Berthe en Luppens,2007): Bruikbaarheid ENNI bij (Vlaamse) Nederlandstalige kinderen Correlatie tussen de verschillende ENNI-verhalen Correlatie nagaan tussen ENNI en Bus Story Test Invloed van o.m. leeftijd en geslacht op de ENNIresultaten 8

9 Onderzoek Berthe en Luppens (2007):onderzoeksgroep Onderzoek Berthe en Luppens (2007): voornaamste resultaten Lft.cat. N Gem. leeft. 4;00-4; ;06 5;00-5; ;05 6;00-6; ;05 7;00-7; ;06 8;00-8; ;06 Story grammar ,11 5,00-5,11 6,00-6,11 7,00-7,11 8,00,8,11 9,00-9,11 SG-totaal 9;00-9; ;04 totaal 120 Tot 8-jaar sign. toename SG-score, nadien stagnering Geen verschillen tussen jongens en meisjes Onderzoek Berthe en Luppens (2007): voornaamste resultaten First mentions: stijgende leeftijdstendens, kinderen worden met het ouder worden vaardiger in het introduceren van en het verwijzen naar personages Ook een zeker plafondeffect, geen stijging meer vanaf de leeftijd 8.00 jaar Syntactische complexiteit: Stijgende tendens voor MLCU en CI, zij het niet voor alle leeftijden Totaal aantal woorden neemt toe (8-jarigen bijna 2 x zoveel woorden dan 4-jarigen!) Expression, Reception and Recall of Narrative Instrument (ERRNI, Bishop 2004) Bevat drie onderdelen: Verhaal vertellen a.d.h.v. plaatjes (expression) Verhaal navertellen uit het geheugen (recall) Vragen beantwoorden over het verhaal (reception) Leeftijdsbereik: 6 j. tot volwassen leeftijd (normen beschikbaar vanaf 4 j.) Afname: individueel (afnameduur 8 tot 10 min.) Twee parallelversies: Vis-verhaal Strand-verhaal 9

10 Het vis-verhaal (voorbeeld) Scoring ERRNI Er zijn normen voor volgende aspecten: 1. Informatie-index: hoeveelheid relevante verhaalinhoud, die wordt verstrekt 2. Comprehensie-maat 3. MLU (woorden), maat voor grammaticale complexiteit 4. Vergeet-index, die het verschil aangeeft tussen het aantal verhaalelementen in het initiële verhaal en bij het reproduceren Normeringsonderzoek ERRNI bij Vlaamse kinderen Exploratief onderzoek naar de bruikbaarheid van de ERRNI bij Vlaamse kinderen: Verboven, 2008 Normeringsonderzoek bij 5- en 6-jarigen: Nobels, 2010 bij 7- en 8-jarigen: Grosemans, 2011 bij 9- en 10-jarigen: Barette 2012 Normeringsonderzoek ERRNI bij Vlaamse kinderen :samenstelling proefgroep Leeft.cat. Jongens Meisjes Totaal Aantal Gem. lft Aantal Gem.lft 5;0-5; ; ; ;0-6; ; ; ;0-7; ; ; ;0-8; ; ; ;0-9; ; ; ;0-10; ; ;06 42 Totaal

11 Normeringsonderzoek ERRNI bij Vlaamse kinderen (Nobels 2010, Grosemans 2011, Barette 2012) Test of Narrative Language (TNL, Gillam & Pearson 2004) Schema TNL (Gillam & Pearson) Schipbreuk-verhaal Subtest Format Geen plaatjes Vijf opeenvolgende plaatjes Eén situatieplaat Narratief begrip Mc Donalds-verhaal: vragen beantwoorden Schipbreuk-verhaal: vragen beantwoorden over voorgelezen verhaal Draak-verhaal: na het vertellen vragen beantwoorden Narratieve productie Mc Donalds-verhaal: navertellen Te laat op school-verhaal: zelf een verhaal vertellen Alien-verhaal: zelf vertellen 11

12 Te laat op school-verhaal Draak-verhaal Alien-verhaal Scoring TNL Geen plaatjes Vijf opeenvolgende plaatjes Eén situatieplaat Totale ruwe score Leeftijdsequivalent Percentiel Standaardscore Som v/d stand.scores Narratieve taalvaardigheidsindex Narratief begrip Mc Donalds-verhaal: RS: Schipbreuk-verhaal: RS: Draak-verhaal: RS: Narratieve productie Navertellen Mc Donaldsverhaal: RS: Te laat op school-verhaal: RS: Alien-verhaal: RS: 12

13 Normeringsonderzoek TNL bij Vlaamse kinderen Exploratief onderzoek naar de bruikbaarheid van de TNL bij Vlaamse kinderen: Van As, 2008 Normeringsonderzoek Bij 5-, 6- en 7-jarigen: Lousberg, 2010 Bij 8-,9- en 10-jarigen: Kupers, 2011 Bij 11-jarigen uit het gewoon en buitengewoon onderwijs: Van Laer, 2012 Normering TNL in Vlaanderen Leeft.cat. Jongens Meisjes Totaal Aantal Gem. lft Aantal Gem.lft 5;0-5; ;8 18 5;7 38 6;0-6; ;5 20 6;7 40 7;0-7; ;4 20 7;5 40 8;0-8; ;6 22 8;6 40 9;0-9; ;5 21 9; ;0-10; ; ; ;0-11; ; ;5 50 Totaal ;0-11;11 (BO) Vlaamse normering TNL-begrip Vlaamse normering TNL - productie gemidd.score begrip SD begrip 20 gemidd.score productie SD productie

14 Vergelijking TNL-scores gewoon versus buitengewoon onderwijs (Van Laer, 2012) * * * * ** * * * Conclusie Onderzoek naar pragmatische en vertelvaardigheden verschaft een rijkdom aan informatie over de linguïstische en pragmatische vaardigheden van kinderen en volwassenen en is doorgaans veel leuker om doen dan de meeste traditionele tests. Pragmatische en narratieve vaardigheden kunnen geëvalueerd worden zowel aan de hand van ruimere testbatterijen als via specifieke tests Er is een toenemend aantal normatieve data voorhanden op basis waarvan vergelijking en differentiële diagnosestelling kan geschieden * p < 0.01 ** p < 0.05 Met dank aan Aan alle (oud-)studenten, die bijdragen hebben geleverd aan de normeringsonderzoeken U allen, voor de volgehouden aandacht! 14