Geringe groei horeca na opleving

Transcriptie

1 Kwartaalbericht Horeca ING Economisch Bureau Geringe groei horeca na opleving Weersomstandigheden zorgden voor impuls De omzetverwachting voor de horeca is voor dit jaar licht naar boven bijgesteld. De goede weersomstandigheden in de eerste helft van 2011 zorgden voor een tijdelijke bestedingsimpuls. Bovendien kan de horeca profiteren van de gestegen uitgaven van een toenemend aantal buitenlandse toeristen. Doordat de Nederlandse consument de belangrijke drijfveer voor de sector voorlopig de hand op de knip houdt, betekent het een geringe verbetering. De zomermaanden brachten bovendien niet het mooie weer waar de sector op gehoopt had. Pluspunt is dat het rookverbod veel minder desastreus voor de sector blijkt uit te pakken dan verwacht. Herstel horeca boven verwachting De grote plaaggeest voor de horeca blijft de zuinige Nederlandse consument. Onzekerheid over de ontwikkeling van de economie en de huizenmarkt dragen ertoe bij dat mensen minder besteden. Doordat dit jaar de prijzen naar verwachting sterker stijgen dan de lonen komt daarnaast de koopkracht onder druk te staan. De doorberekening van oplopende voedselprijzen versterkt dit effect binnen de horeca. Prijsstijgingen liggen bovendien doorgaans hoger in de horeca dan binnen de economie als geheel (zie figuur 1). Door goede weersomstandigheden in de eerste helft van 2011 en stijgende bestedingen van buitenlandse toeristen zal de horeca dit jaar waarschijnlijk boven verwachting presteren. Het omzetvolume het aantal hapjes en drankjes dat wordt uitgeserveerd zal hierdoor in 2011 naar verwachting (met 2%) toenemen. In 2012 wordt nauwelijks meer besteed door Nederlandse consumenten, waardoor de horeca slechts een kleine volumegroei (+ 1,1%) kan realiseren. De groei zal zowel in 2011 als 2012 naar verwachting over een breed front gedragen worden en zichtbaar zijn in alle horecasegmenten. Alleen de ontwikkeling van cafés zal achterblijven. In de zon op het terras Door het buitengewoon mooie weer in de eerste helft van het jaar nam het horecabezoek onverwacht toe. De gemiddelde maximumtemperatuur lag in de eerste helft van het jaar meer dan 20% hoger dan het langjarig gemiddelde Figuur 1 Ontwikkeling horeca en economie 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% Linker as Horeca (volume, joj %) BBP (volume, joj %) Bron CBS, * = raming ING Economisch Bureau 2011* 2012* Rechter as Horeca (prijzen, joj %) Inflatie (joj %) ( ). In de maand april lag de gemiddelde temperatuur zelfs meer dan 40% hoger. Zo is de gemiddelde temperatuur in deze maand normaliter 8,9 graden en was dat dit jaar 12,6 graden. Ook het aantal zonuren lag gemiddeld meer dan 20% boven het langjarig gemiddelde, terwijl de hoeveelheid neerslag juist ruim 20% onder het gemiddelde niveau lag. 1 Vooral strandtenten en horecagelegenheden met een terras konden van het mooie weer profiteren. 1 Bron: KNMI. De gemiddeldes zijn per maand berekend. 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% -4%

2 Tabel 1 Weersomstandigheden 2011 versus langjarig gemiddelde ( ) januari februari maart april mei juni juli Zonuren ,1 65,7 151,8 262,1 265,5 217,3 158,0 Langjarig gemiddelde Zonuren 51,7 77,8 114,6 178,1 213,1 200,9 211,9 Gemiddelde temperatuur ,4 4,4 5,9 12,6 13,9 20,2 19,4 Langjarig gemiddelde temperatuur 2,9 2,9 5,6 8,9 12,8 19,7 22,6 Bron: KNMI. Weersonafhankelijke strandtenten Doordat het weer in de maanden juli en augustus omsloeg zal het derde kwartaal minder goed uitpakken voor de horeca. Juist deze zomermaanden zijn voor veel horecagelegenheden van groot belang om een positief bedrijfsresultaat te realiseren en een buffer op te bouwen voor mindere maanden. Aan de kust is een verandering zichtbaar die deze weersafhankelijkheid gedurende de zomermaanden probeert tegen te gaan. Strandpaviljoenhouders proberen vergunningen voor het hele jaar te bemachtigen zodat niet enkel in de zomermaanden omzet gerealiseerd kan worden. Strandtenten met een eenvoudige kaart worden omgebouwd tot luxe restaurants die gedurende het hele jaar bezoekers moeten trekken. Hoewel de investeringskosten voor een dergelijke omschakeling hoog kunnen oplopen, kan er jaarlijks ook veel geld bespaard worden op de opslag en de op- en afbouw van de strandtent. Rookbeleid minder verstikkend dan voorzien Het rookverbod zou desastreus uitpakken voor de horeca in Nederland. Wanneer er niet meer gerookt mocht worden, zouden bezoekers op grote schaal wegblijven en konden café- en restauranteigenaren massaal hun deuren sluiten. Dit was de verwachting en is ook veelvuldig als reden aangevoerd voor tegenvallende resultaten van horecaondernemingen. Terugkijkend is dit onterecht en is de impact veel minder groot gebleken dan verwacht. Allereerst heeft de Figuur 2 Aandeel rokers (als % van de bevolking 12 jaar >) 35% opschorting van het rookverbod in kleine cafés (oppervlakte van minder dan 70m2) hiertoe bijgedragen. Belangrijker is waarschijnlijk dat het rookverbod niet overal wordt nageleefd: in het najaar van 2010 werd al in meer dan de helft van de cafés en discotheken gerookt. 2 Rokers bleven bovendien komen doordat de sector op een creatieve manier rookruimtes heeft gecreëerd. Ook zijn veel horecagasten hun sigaret of sigaar buiten gaan roken. Tot slot konden de negatieve effecten voor de horeca beperkt blijven doordat het aantal rokers de laatste jaren fors is afgenomen (zie: figuur 2). Eerder onderzoek van ING Economisch Bureau wees overigens al uit dat het rookverbod nauwelijks effect heeft op het horecabezoek. 3 Hotels in de plus Naar verwachting zal het aantal overnachtingen in Nederlandse hotels in 2011 verder toenemen. De sterke groei van 2010 (+7%) - die deels een correctie betekende voor zal niet geëvenaard worden maar de eerste resultaten zijn positief. Voor 2011 en 2012 wordt een omzetvolumetoename van 2,5% verwacht. Opvallend is dat binnen steden als Amsterdam en Maastricht een toenemend aandeel van de hotelovernachtingen wordt gerealiseerd. 4 Amsterdam trekt toerist en zakenman Vooral Amsterdam presteert met haar 370 hotels in dit verband goed. De oude binnenstad, de vele musea en het uitgaansleven hebben een aantrekkingskracht op toeristen uit binnen- en buitenland. De ruim 3,5 miljoen zakelijke overnachtingen in Amsterdam (circa 25% van het Nederlandse totaal) dragen ook bij aan het succes van de Amsterdamse hoteliers. De vele nationale en internationale beurzen, congressen en vergaderingen zorgen voor een 30% 25% Aandeel rokers (als % van de bevolking 12 jaar >) Bron: CBS Blijkt uit onderzoek van ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie: 3 ING Economsich Bureau, Horeca benauwd door rookverbod? 4 In 2010 werd ruim 40% van alle hotelovernachtingen in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht of Maastricht geboekt terwijl dit aandeel tien jaar daarvoor op ruim 35% lag. Kwartaalbericht Horeca September

3 Figuur 3 Overnachtingen per stad, 2009 en 2010 (joj verandering, in %) 15% 10% Verandering 2010 Rotterdam Amsterdam 5% 0% Nederland totaal Maastricht Utrecht Den Haag Verandering % -10% -5% 0% 5% Succes transformatiehotels afhankelijk van meerdere factoren In Nederland zijn er veel kantoorpanden die niet meer verhuurd zullen worden. Op dit moment staat ongeveer 15% van de kantoorpanden leeg. In sommige gebieden loopt dit zelfs op tot bijna één op de drie kantoorpanden. Het nieuwe werken (HNW) zal deze ontwikkeling versterken. Dit biedt mogelijkheden voor hoteliers, aldus Sasja van As-Winters (Sectormanager Leisure, Travel en Media). Mobiliteit en flexibiliteit werknemers vereisen verandering werkomgeving De leegstand van kantoorpanden wordt mede veroorzaakt doordat er steeds minder mensen werken volgens traditionele kantoorstandaarden. Mobiliteit en flexibiliteit van werknemers wordt meer gemeengoed. HNW wordt bij grote en kleinere organisaties in Nederland steeds verder doorgevoerd. Werk is een activiteit, niet een plek voor werknemers. Het gaat er steeds meer om wat je doet i.p.v. waar je het doet. Buiten de kantooromgeving die voor HNW wordt omgebouwd zijn er ook externe locaties die werkplekken, al dan niet tegen een vergoeding, aanbieden. Seats2meet is hier een goed voorbeeld van. Voor zelfstandige professionals (ZP) zijn deze locaties de mogelijkheid om te werken, met andere ZP kennis uit te wisselen, samen te werken en elkaar te versterken. HNW biedt kansen voor hotelorganisaties Hier liggen ook kansen voor hotelorganisaties. Het faciliteren van werkplekken kan zowel de dynamiek als de bezetting van hotellocaties verhogen. De kansen zijn reëel aangezien veel kantoorwerk locatieonafhankelijk is geworden en een moderne werkplek functiegericht moet zijn. De huidige omstandigheden bieden bovendien kansen voor hotelorganisaties die kantoorruimtes transformeren naar hotels. De praktijk geeft aan dat het werkt La Bergère Group, heeft met de vestiging van budget design hotel Qbic in het WTC aan de Zuidas van Amsterdam laten zien dat je buiten de bestaande paden moet denken. De hotelgast staat centraal en er wordt rekening gehouden met de verandering van gedrag en behoefte van deze gast. De kamers van Qbic worden gerealiseerd zonder bouwtechnische ingrepen in het bestaande pand. Een ander voorbeeld is Apollo Hotels & Resorts. Zij kiezen nu voor transformatie van een groot kantorenpand buiten de ring van Amsterdam om ongeveer 450 hotelkamers te realiseren. De bereikbaarheid en de parkeermogelijkheden (voor bussen) zijn hier uitstekend. Daarnaast is de vestiging van de hotelschool Amsterdam een belangrijke overweging om juist voor deze locatie te kiezen. Gezien de behoefte aan meer kwalitatief hoogstaande hotels in Amsterdam, mag verwacht worden dat deze omschakeling vaker zal gebeuren. Locatie is essentieel voor vestiging hotel Een ander innoverend concept wordt momenteel uitgewerkt door Lloydhotel Amsterdam. Er wordt een cultureel en Nederlands design hotel gerealiseerd aan het Damrak in Amsterdam. De verbouwing is ingrijpend, maar de mogelijkheden zijn uitstekend. Het succes zal versterkt worden door de centrale ligging van het hotel. Dat een locatie van belang is, bleek ook uit onderzoek van ING economisch bureau onder Nederlandse consumenten. Voor het boeken van een hotel is een goede locatie het meest belangrijke criterium (zie figuur 4). >>> Kwartaalbericht Horeca September

4 >>> Veel kantoorgebouwen die beschikbaar zijn voor een transformatie tot hotel, staan niet op geschikte locaties. Hotelgasten zijn immers veeleisend. Toeristen willen veelal zo dicht mogelijk bij het centrum en ook is een goede sociale omgeving rond het hotel gewenst. Zakelijke gasten willen over het algemeen niet te ver van het congrescentrum of de beurs (het doel van hun reis) afzitten. Hoteliers die niet aan deze behoefte kunnen voldoen, zijn gebaat bij een goede verbinding met het stads- of congrescentrum. Als de geschikte locatie en het pand gevonden is, is er ten opzichte van nieuwbouw een aantal pluspunten aan de transformatie van een kantoorpand naar hotel. Doordat de hoge leegstand voor veel gemeentes een doorn in het oog is, zal de medewerking voor de realisatie van het transformatieproject vanuit de gemeentes groot zijn. Dit bevordert de snelheid om de transformatie te realiseren. Daarnaast gaat het ombouwen van een bestaande locatie (circa 50%) sneller dan het bouwen van een nieuw hotel. Bovendien is het, zeker in de grotere steden, vrijwel de enige mogelijkheid om een centrale en/of goed bereikbare locatie te vinden voor een hotel. Ook in het kader van duurzaamheid wordt - zeker niet in de laatste plaats - hiermee een probleem opgelost van leegstand van panden die nooit meer de oorspronkelijke functie zouden krijgen. Bovendien lost dit ook het probleem op van het structureel op de balans houden van onroerend goed dat in de bestaande vorm niet langer rendeert. Figuur 4 Wat vindt u belangrijk bij het boeken van een hotel? Geen mening (11%) Locatie (47,3%) Bron: ING Economisch Bureau Prijs (41,7%) Sasja van As-Winters Sectormanager Leisure, Travel en Media grote toestroom van hotelgasten in Amsterdam. In 2010 deed circa één op de vijf zakelijke hotelgasten Amsterdam aan vanwege een dergelijke bijeenkomst. Amsterdam wordt dan ook gerekend tot de absolute top van wereldwijde congressteden en eindigt in de congressteden-ranglijst boven Londen, Kopenhagen en Beijing. 5 In steden als Den Haag en Utrecht komt het herstel na de forse afname in 2009 maar mondjesmaat op gang. De in de hofstad gevestigde hotellerie heeft last van de bezuinigingen van de overheid maar ook van de capaciteitstoename in de stad. Groei hotellerie komt vooral uit buitenland Nog meer dan binnen andere horecasegmenten spelen binnen de hotellerie de ontwikkelingen van buitenlandse economieën een belangrijke rol. Een groot deel van de hotelovernachtingen wordt immers geboekt door mensen buiten Nederland. Vooral de omringende landen als Duits- 5 ATCB, Kerncijfers Amsterdam als congresbestemming land en Engeland waarvandaan meer dan de helft van het totale aantal buitenlandse overnachtingen wordt geboekt zijn in dit verband van belang. Doordat de bestedingen van consumenten uit deze landen dit jaar en komend jaar naar verwachting zullen toenemen, 6 kan de Nederlandse hotelier profiteren. In 2010 gebeurde dit al en groeide het aantal overnachtingen van buitenlandse hotelgasten met meer dan 10% en ook voor 2011 wordt groei verwacht. De kamerverhuur genereert slechts een deel van de hotelomzet. 7 Aangezien het aantal diners, drankjes en congressen dat normaliter een ander belangrijk deel van de omzet creëert nog niet op het oude peil is, ligt de omzet in termen van volume nog ruim (6%) onder het precrisis niveau. Wanneer de positieve ontwikkeling binnen de hotellerie doorzet kan in 2013 het precrisis volume weer worden bereikt. 6 ING Financial Markets, Eurozone Economics Update:3Q11 (juni 2010). 7 In 2009 werd met de kamerverhuur ruim 56% van de omzet gegenereerd (Horwath 2010). Kwartaalbericht Horeca September

5 Tabel 2 Ontwkkeling hotelsector: kosten en bedrijfsresultaat ( ) Hotelsector: Hotelsector: Hotelsector: Hotelsector: Hotelsector: inkopen loonkosten overige huur, bedrijfsresultaat (% omzet) (% omzet) exploitatiekosten afschrijving, (vóór aftrek (% omzet) interest (% omzet) inkomen) (% omzet) ,6 29,7 30,3 13,5 10, ,4 30,2 32,3 14,2 7, ,2 32,8 32,4 15,6 3,0 Bron: Kenniscentrum horeca Prijsstijging kan bedrijfsresultaat hoteliers verbeteren Doordat ook het aantal boekingen van Nederlandse gasten toeneemt en de meest belangrijke hotelindicatoren positief stemmen (zie: figuur 6), is meer ruimte ontstaan voor prijsstijging. De REVPAR (revenue per available room) kan hierdoor weer naar een acceptabel niveau groeien. Dit is hard nodig aangezien het bedrijfsresultaat van hoteliers onder druk is komen te staan. Het gevolg van de opgelopen kosten, tegenvallende resultaten en een daling van de hotelprijzen. Figuur 5 Volume ontwikkeling hotellerie (aantal x 1000) Flexkrachten bieden kans Ondanks de trend van een dalend aantal FTE s 8 vormen loonkosten nog steeds de belangrijkste kostencomponent (zie: tabel 2). In de verdere flexibilisering van het personeelsbestand liggen kansen voor hoteliers. Evenals in andere branches kan in drukke periodes tijdelijk extra personeel worden aangetrokken, die in rustigere tijden niet nodig zijn. Met het gebruik van flexkrachten kunnen zodoende forse besparingen worden gemaakt. Aangezien veel hotels met service het verschil moeten maken is een sterke basis van vast (goed ingewerkt) personeel veelal een vereiste voor het werken met een flexibele schil. Luxe zakenreis keert niet snel terug Het aantal gerealiseerde hotelovernachtingen zal in 2011 naar verwachting het precrisis niveau van 2007 evenaren. Hoewel ook het aantal zakelijke overnachtingen aantrekt, is dit jaar nog geen volledig herstel van de zakelijke markt te verwachten. Doordat in 2009 reisbudgetten van het bedrijfsleven wereldwijd fors werden teruggeschroefd (gemiddeld met circa 20%) heeft de sector een forse dreun gekregen. 9 Hoewel het aantal zakelijke overnachtingen de komende jaren naar verwachting geleidelijk toeneemt, zullen de bestedingen achterblijven. Dit bleek ook uit onderzoek van ING Economisch Bureau eerder dit jaar Restaurants voorlopig onder druk Na wederom een slecht jaar te hebben afgesloten, zullen restaurants in 2011 en 2012 naar verwachting een volumegroei realiseren van respectievelijk 2,1% en 1,0%. Goede weersomstandigheden hebben de sector in het begin van dit jaar een impuls gegeven waardoor de eerste groei sinds KPMG, Hospitality Benchmark Overnachtingen van gasten uit Nederland Overnachtingen van gasten uit het buitenland Bron: CBS 9 Naar schatting van de Association of Corporate Travel Executives, zie: The travel gold rush 2020 (Amadeus). 10 Zie: Zakelijke reiziger wenst snelheid, lage prijs en advies ( Kwartaalbericht Horeca September

6 Tabel 3 Kosten en bedrijfsresultaat restaurantsector Restaurantsector: Restaurantsector: Restaurantsector: Restaurantsector: Restaurantsector: inkopen loonkosten overige huur, bedrijfsresultaat (% omzet) (% omzet) exploitatiekosten afschrijving, (vóór aftrek (% omzet) interest (% omzet) inkomen) (% omzet) ,3 25,0 19,3 13,9 9, ,1 26,1 19,3 14,1 9, ,8 27,8 20,3 13,6 6,5 Bron: Kenniscentrum horeca Figuur 6 Ontwikkeling hotel-indicatoren (-2012) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% Linker as Bezettingsgraad Bron: Horwth Rechter as RevPar Gemiddelde kamerprijs het derde kwartaal van 2007 werd geboekt. Doordat de uitgaven binnen de restaurantsector nauwelijks zal toenemen, zet de ingezette groei niet door. Oplopende inflatie en in het bijzonder de oplopende voedselprijzen kunnen in de toekomst een uitdaging vormen voor de sector. Een te forse doorberekening in de prijzen kan ervoor zorgen dat klanten wegblijven en zo het prille herstel in de kiem smoren. Bij een eventuele prijsstijging van 10% geeft immers meer dan de helft (54%) van de restaurantgasten aan minder uit eten gaan ING Economisch Bureau, Horeca-klanten op drift bij forse prijsverhoging Aantal restaurants stijgt ondanks volumedaling Opvallend is dat ondanks de slechte resultaten - een gemiddelde volumedaling van meer dan 6% in de afgelopen drie jaar het totale aantal restaurants jaarlijks groeit. Daar komt bij dat stijgende kosten een drukkend effect hebben op het gemiddelde bedrijfsresultaat (zie tabel 3). Om het hoofd boven water te houden, kan kostenreductie een belangrijk middel zijn. Aangezien de restaurantsector al langer te kampen heeft met een teruglopende omzet, is het vraag of restaurants nog veel kunnen snijden in hun kosten. Met het bieden van een uniek concept kan een restaurant (of andere horecagelegenheid) bestaansrecht creëren. Een aantrekkelijke locatie is tot slot een belangrijke sleutel voor succes. Dit blijkt ook uit het relatief grote aantal restaurants in toeristische trekpleisters als Amsterdam en Zandvoort (zie: tabel 4). Het potentiële bereik van de horecagelegenheid is namelijk van groot belang. Cafésector scheidt kaf van koren Ondanks oplopende prijzen zullen cafés in 2011 naar verwachting meer volume o.a. biertjes en bitterballen aan de man brengen (+0,4%). Ook in 2012 wordt lichte volumegroei (+0,6%) verwacht. Goede weersomstandigheden in de eerste helft van 2011 zorgden voor een bestedingsimpuls. Ook profiteerde de branche van de gestegen uitgaven van een toenemend aantal buitenlandse toeristen. Cafés hebben bovendien veel minder hinder ondervonden van het rookbeleid dan verwacht. Deze groei is dringend nodig aangezien door opeenvolgende slechte jaren het volume in 2010 ruim 20% lager was dan in Met het doorvoeren van prijsstijgingen wisten caféhouders de omzetdaling in deze jaren te beperken (-4%).De economische crisis en wegblijvende klanten onder meer uit onvrede over te hoge prijzen - spelen de sector parten. Goede cafés draaien omzet Als gevolg van de afgenomen bestedingen is het aantal cafés tussen 2006 en 2010 fors afgenomen: één op de twaalf zaken sloot haar deuren (zie figuur 7). Ondanks dat de cafésector zonder enige twijfel een turbulente tijd achter de Kwartaalbericht Horeca September

7 Tabel 4 Aantal restaurants per regio in 2010 Bedrijven in restaurantsector per inwoners Totaal aantal restaurants Zandvoort 23,4 39 Amsterdam 15, Rotterdam 7,5 453 Almere 3,3 63 Bron: Kenniscentrum horeca rug heeft, werpt dit gegeven een verrassende kijk op de zaak. Doordat het totale aantal cafés sneller daalde dan de totale caféomzet nam de omzet per café tussen 2006 en 2010 gemiddeld met ruim 4% toe. Dit cijfer onderstreept de individuele kwaliteiten van cafés die ondanks de crisis wel goed presteerden. Daarnaast maakt het duidelijk dat de teloorgang van het ene bedrijf expansieruimte creëert voor het andere bedrijf. Caféhouders zouden terughoudend moeten zijn in het doorvoeren van verdere prijsstijgingen. Meer dan drie op de vier consumenten (77%) geeft aan de consumptie aan te passen bij een prijsverhoging van 10% ING Economisch Bureau, Horeca-klanten op drift bij forse prijsverhoging. Cafetaria s blijven goed scoren Cafetaria s en ijssalons hebben het eerste deel van dit jaar een krachtig herstel laten zien. Over heel 2011 en 2012 wordt een volumetoename van respectievelijk 2,9% en 1,2% verwacht. Met het mooie weer in de eerste helft van dit jaar zijn er meer ijsjes gegeten. Bovendien vormen cafetaria s door de relatief lage prijzen een betaalbaar alternatief voor restaurants, waardoor de sector ook de crisis al relatief goed was doorgekomen. De afgelopen 6 jaar nam de omzet van cafetaria s gemiddeld jaarlijks met meer dan 2% toe, aanzienlijk hoger dan de gemiddelde groei in de horeca als geheel (1,1%). Aantal ijssalons groeit sterk Door de populariteit van schepijs en de uitbreiding van het assortiment met onder meer kwaliteitskoffie, heeft het aanbod van ijssalons sterk kunnen groeien, Het aantal ijssalons is de afgelopen 5 jaar fors (gemiddeld met ruim 6%) toegenomen. Doordat de zomermaanden niet het mooie weer hebben gebracht waar op werd gehoopt, zal de omzet voor veel ijssalons lager liggen dan verwacht. Broodtrommel passé Hoewel het aantal cafetaria s de afgelopen jaren stabiel is gebleven, verdubbelde het aantal lunchrooms tot circa Tijdens de lunch eet men vaker buiten de deur. De opmars van de lunchroom is echter niet ten koste gegaan van de bedrijfskantine catering. Het lijkt erop dat werknemers kiezen voor gemak en minder vaak brood van huis meenemen. Figuur 7 Ontwikkeling cafésector % % % % % % % % Aantal cafés (aantallen) (linker as) Omzetontwikkeling cafés (waarde, % joj) (rechter as) Bron: CBS en Kenniscentrum horeca Kwartaalbericht Horeca September

8 Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Sasja van As-Winters, Sectormanager Leisure, Travel en Media Stef Bais, Sectoreconoom Leisure Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 6 september 2011.