farmafeiten vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "farmafeiten vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland"

Transcriptie

1 farmafeiten vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Farmafeiten 2011

2 Inhoud Nefarma > Nefarma, vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland, representeert farmaceutische bedrijven die zich bezig houden met de ontwikkeling en het op de markt brengen van nieuwe en vernieuwende geneesmiddelen. Dat zijn medicijnen die een antwoord geven op nieuwe inzichten in de behandeling van ziekten of op aandoeningen die tot nu toe onbehandelbaar zijn In Nederland zijn we zuinig met geneesmiddelen Niet alleen zijn we zuinig met geneesmiddelen, ze worden in Nederland ook steeds goedkoper Geen sector investeert zoveel geld in onderzoek & ontwikkeling als de farma Dankzij al dat onderzoek beschikken we over steeds meer nieuwe geneesmiddelen Innovatieve farmaceutische bedrijven kampen met onnodige obstakels Farmaceutische bedrijven leveren een belangrijke bijdrage aan een gezondere wereld

3 4 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 5 In Nederland zijn we zuinig met geneesmiddelen 1 Gezondheidszorg kost geld, veel geld. De stijgende kosten zijn een eeuwig terugkerend thema in het debat over de zorg. De totale uitgaven aan zorg liggen rond de 63,5 miljard euro en dat komt neer op ongeveer 10 procent van ons bruto binnenlands product. Overigens is daarmee het plaatje niet compleet. Een oordeel over de zorgkosten heeft pas waarde wanneer ook wordt gekeken naar de opbrengsten van de zorg. Zorguitgaven hebben namelijk een opvallend hoog rendement; gemiddeld levert elke euro die in de zorg wordt gestoken 1,30 euro op. Dat blijkt uit de studie Een beter Nederland. De gouden eieren van de gezondheidszorg, die in 2010 in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid is uitgevoerd.

4 6 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 7 Geneesmiddelen in Nederland: eentiende van totale zorgkosten Aandeel farmaceutische zorg in bruto zorguitgaven (in procenten) Van de 63,5 miljard euro die we in 2012 volgens de Rijksbegroting in Nederland aan de gezondheidszorg uitgeven, maken geneesmiddelen ongeveer 9 procent uit. Dat is overigens exclusief de medicijnen die via het ziekenhuis worden verstrekt, want de kosten daarvan liggen besloten in het ziekenhuisbudget. Tellen we die kosten mee, dan komt het aandeel geneesmiddelen iets hoger uit. Overig (hulpmiddelen, geneeskundige GGZ, ziekenvervoer) Geneesmiddelen 11% 9% Langdurige zorg 42% Het grootste aandeel in de zorgkosten heeft langdurige zorg (42 procent). Ziekenhuizen nemen bijna eenderde (32 procent) van de totale uitgaven voor hun rekening. Ziekenhuizen, medisch specialisten en overig curatief 32% 6% Extramurale zorg Bron: Rijksbegroting VWS 2011

5 8 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 9 Kosten van geneesmiddelengebruik in Nederland liggen ruim onder het Europees gemiddelde Aandeel uitgaven aan farmaceutische hulp binnen totale zorguitgaven in 2009 (in procenten) In 2009 was het aandeel van de kosten van geneesmiddelen binnen de totale uitgaven aan de gezondheidszorg in Nederland 9,7 procent. Desondanks lag dat aandeel beduidend lager dan in de meeste andere Europese landen. Dat laat zien dat we in Nederland een terughoudend voorschrijfbeleid hebben en dus relatief zuinig zijn met het gebruik van geneesmiddelen. Koploper is Spanje: daar maken medicijnkosten bijna 22 procent uit van de totale zorguitgaven, ruim tweemaal zoveel als in Nederland. Alleen in Denemarken (7,2 procent) en Engeland (7,9 procent) maken geneesmiddelen ten opzichte van Nederland een nóg kleiner deel uit van de totale zorguitgaven; in Zwitserland is dat aandeel met 9,6 procent nagenoeg gelijk aan het onze. Spanje 21,8% Portugal 21.5% Duitsland 16,8% Frankrijk 15,7% Italië 13,8% Finland 13,1% Ierland 13,0% Zweden 11,8% België 11,4% Oostenrijk 11,1% Nederland Zwitserland Engeland Denemarken 9,7% 9,6% 7,9% 7,2% 0% 5% 10% 15% 20% 100% Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen, 2011

6 10 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 11 Ook de uitgaven per inwoner aan geneesmiddelen zijn lager dan elders in Europa Gemiddelde uitgaven aan geneesmiddelen per inwoner in 2009 (in euro s) Ook als we de uitgaven aan geneesmiddelen per inwoner van Nederland vergelijken met diezelfde uitgaven per inwoner in de rest van Europa, blijkt dat Nederland goed scoort. Per Nederlander geven we jaarlijks gemiddeld 341 euro uit aan geneesmiddelen. Dat is ruim onder het West-Europese gemiddelde, dat net even boven de 400 euro ligt. Ook hier blijven met name Engeland en Denemarken nog ruimer dan Nederland onder het gemiddelde. Zwitserland spant de kroon: daar wordt per inwoner gemiddeld 611 euro aan geneesmiddelen besteed. Zwitserland Frankrijk Duitsland Ierland België Oostenrijk Finland Spanje Portugal Nederland Italië Zweden Denemarken Engeland West-Europees gemiddelde Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen, 2011

7 12 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 13 Niet alleen zijn we zuinig met geneesmiddelen, ze worden in Nederland ook steeds goedkoper 2 Dat geneesmiddelen in Nederland een relatief klein aandeel vormen in de totale zorguitgaven, heeft diverse oorzaken. Een belangrijke verklaring is terughoudendheid, zowel bij artsen (in het voorschrijfbeleid) als bij patiënten (in het gebruik). De prijs van geneesmiddelen wordt gereguleerd door de Wet Geneesmiddelenprijzen (WGP), die ervoor zorgt dat de prijzen in Nederland in de pas lopen met die in omliggende landen. Prijzen van medicijnen waarvan het octrooi is verlopen, liggen in ons land lager dan in veel andere Europese landen. Dat heeft te maken met vrijwillige prijsafspraken uit het verleden tussen leveranciers, apotheken en de overheid, maar ook met het beleid dat zorgverzekeraars voeren.

8 14 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 15 Alles wordt duurder, ook de gezondheidszorg Ontwikkeling consumentenprijzen (werknemersgezinnen) in diverse categorieën (2000 = 100) Het leven wordt steeds duurder, op vrijwel alle fronten. Inflatie 135 zorgt ervoor dat de prijzen van veel producten en diensten jaarlijks met een paar procent stijgen. Sinds 2000 is het 130 Huisvesting, water, energie bedrag dat een gemiddeld werknemersgezin bijvoorbeeld aan huisvesting, water en energie uitgeeft met meer dan 35 procent gestegen. Een soortgelijke stijging zien we in de kosten van onderwijs. Ook aan vervoer en voedingsmiddelen Onderwijs Vervoer Totaal bestedingen zijn we beduidend meer gaan uitgeven. De kosten per gezin 115 Voedingsmiddelen die met gezondheidszorg te maken hadden, liepen in elf jaar met ongeveer 11 procent op. 110 Gezondheid Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), 2011 (peildatum 2011 is 30 september)

9 16 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 17 Prijzen geneesmiddelen dalen, terwijl veel andere consumentenprijzen stijgen Prijsindex voor consumenten afgezet tegen prijsindex voor receptgeneesmiddelen (januari 1996 = 100) Inflatie zorgt er dus voor dat de consumentenprijzen jaarlijks een stijgende trend laten zien. Dat geldt voor vrijwel alle clusters, ook voor de gezondheidszorg. Toch vertoont de prijs van geneesmiddelen, onderdeel van die zorg, juist een omgekeerde trend. Als ze eenmaal op de markt zijn toegelaten, dalen de prijzen door de jaren heen. Dat is extra bijzonder wanneer je bedenkt dat de kosten voor het ontwikkelen van nieuwe geneesmiddelen alleen maar hoger worden. 140% 130% 120% 110% 100% 90% 80% 70% 60% 50% prijsindex voor receptgeneesmiddelen consumenten prijsindex, alle huishoudens Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen, CBS, 2011

10 18 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 19 Prijsdaling receptgeneesmiddelen kent diverse oorzaken Prijsontwikkeling receptgeneesmiddelen en oorzaken voor prijsdaling De daling van geneesmiddelenprijzen in Nederland heeft zich 100% halverwege de jaren negentig ingezet. In de laatste jaren hebben vooral succesvolle convenanten en transitieakkoorden tussen de overheid, apothekerskoepel KNMP, Zorgverzekeraars Nederland, Bogin en Nefarma substantieel bijgedragen aan de prijsdaling. Daarnaast zorgt de laatste jaren met name de invoering (en vervolgens uitbreiding) van het preferentiebeleid van zorgverzekeraars voor verdere prijsdalingen bij een aantal geneesmiddelen waarvan het octrooi is verlopen. 90% 80% 70% 60% 50% % Invoering Wet Geneesmiddelenprijzen 2. Invoering claw back 3. Verhoging claw back akkoord VWS-KNMP 4. Tijdelijke invoering maatregel De Geus 5. Start convenantsperiode 6. Transitieakkoord 7. (Individueel) preferentiebeleid 8. Uitbreiding preferentiebeleid Bron: Stichting Farmaceutische Kengetallen, 2011

11 20 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 21 Geen sector investeert zoveel geld in onderzoek & ontwikkeling als de farma 3 Farmaceutische bedrijven besteden meer aan onderzoek & ontwikkeling dan bedrijven in welke andere sector dan ook. In Nederland geldt dat de hier actieve bedrijven jaarlijks honderden miljoenen euro s besteden aan onderzoek in de diverse stadia van geneesmiddelontwikkeling. Farma- en biotechbedrijven dragen daarmee meer dan tien procent van alle uitgaven die in Nederland worden gedaan aan research & development.

12 22 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 23 R&d-investeringen van farma staan wereldwijd op één Uitgaven aan r&d in de wereld per sector door de jaren heen (in miljarden euro s) In Europa tekende de farmaceutische branche in 2008 voor bijna 27 miljard euro aan investeringen in r&d. Dat is ruim een verdrievoudiging sinds 1990 (7,8 miljard). Binnen de EU draagt de farma voor zo n 17 procent bij aan de totale r&d Farmaceutische industrie en biotech Technologische hardware / IT 3. Auto-industrie investeringen. 1 Wereldwijd besteedden farmaceutische en biotechnologische bedrijven in 2009 zo n 80 miljard euro aan onderzoek & ontwikkeling. Sinds 2004 groeiden die investeringen met ruim 20 miljard euro. In 2009, toen de auto-industrie en de technologie/ IT-sector respectievelijk 11,6 en 6,4 procent minder investeerden in r&d, gingen die uitgaven in de farmasector met ruim 5 procent omhoog. Van de vijftig bedrijven die wereldwijd het meeste geld investeren in r&d, zijn er vijftien actief in de farmaceutische of biotechno-logische sector. In de top tien staan vijf farmabedrijven Software en computer dienstverlening 5. Electrotechnische industrie 6. Chemische industrie 7. Ruimtevaartindustrie 8. Machine-industrie (engineering) 9. Gezondheidszorgequipment & services 10. Telecom 11. Voedingsindustrie 1 Bron: Efpia, The Pharmaceutical Industry in Figures, Bron: 2009 EU Industrial R&D Investment Scoreboard Bron: Europese Commissie, EU Industrial R&D Investment Scoreboard, 2010

13 24 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 25 Drie sectoren verantwoordelijk voor ruim de helft van alle r&d-investeringen Aandeel per sector in totale r&d-investeringen in de wereld (in procenten) Samen met de sectoren technologische hardware/it en de auto-industrie zijn farma- en biotechbedrijven verantwoordelijk voor 54,5 procent van alle investeringen die wereldwijd worden gedaan in onderzoek & ontwikkeling. Farma en biotech nemen ongeveer eenvijfde van die wereldwijde bestedingen voor hun rekening. Voedingsindustrie 1,1% Gezondheidszorg-equipment & services 1,8% Telecom 2,1% Machine-industrie (engineering) 3,0% Ruimtevaartindustrie 4,1% Chemische industrie 4,4% Elektrotechnische industrie 7,0% Overig 14,9% Software en computerdienstverlening 7,1% Farmaceutische industrie en biotech 19,2% Auto-industrie 17,0% Technologische hardware / IT 18,3% Bron: Europese Commissie, 2008 EU Industrial R&D Investment Scoreboard

14 26 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 27 Van alle sectoren besteedt farma het hoogste percentage van de omzet aan r&d Percentage van de omzet dat per sector wordt besteed aan r&d Zetten we per sector de r&d-investeringen af tegen de gerealiseerde omzet, dan blijkt dat in geen enkele branche zo n groot aandeel van het binnengebrachte geld weer wordt geïnvesteerd in onderzoek & ontwikkeling als in de farma. Met een percentage van 15,9 steekt de sector met kop en schouders boven alle andere sectoren uit. Alleen in de computerindustrie (software en hardware) wordt de 10 procent benaderd, in de meeste andere secoren variëren de investeringen in onderzoek tussen de 3 en 6 procent van de behaalde omzet. 15% 10% 5% Farmaceutische industrie en biotech Software en computerdienstverlening Technologische hardware / IT Gezondheidszorg-equipment & services Auto-industrie Electrotechnische industrie Ruimtevaartindustrie Chemische industrie Machine-industrie (engineering) Telecom Bron: Europese Commissie, EU Industrial R&D Investment Scoreboard,

15 28 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 29 Dankzij al dat onderzoek beschikken we over steeds meer nieuwe geneesmiddelen 4 Veel geld en menskracht investeren in onderzoek naar innovatieve geneesmiddelen is één ding; de belangrijke vraag luidt natuurlijk of dat ook wat oplevert. Juist bij geneesmiddelenonderzoek is die vraag relevant, omdat het overgrote deel van de onderzochte stoffen niet tot een nieuw medicijn leidt. Gemiddeld leidt slechts één op de onderzochte stoffen tot een nieuw geneesmiddel. Hoe beperkt dat ook lijkt, het maakt wel dat we steeds beter in staat zijn om ziektes en aandoeningen te bestrijden.

16 30 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 31 Stijgende trend in aantal nieuwe geneesmiddelen Door de FDA geregistreerde geneesmiddelen met een nieuw actief bestanddeel ( ) Het aantal registraties van geneesmiddelen met een nieuw actief bestanddeel vertoont, bezien over een periode van vijftig jaar, een stijgende trend. Dat blijkt uit de registratiecijfers over de afgelopen halve eeuw. Registreerde de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) tussen 1970 en 1989 jaarlijks nog een kleine twintig geneesmiddelen met nieuwe actieve bestanddelen, in de twee decennia daarna was dat aantal opgelopen tot gemiddeld bijna 27 per jaar. Deels is de stijging toe te schrijven aan een productieve periode halverwege de jaren negentig (in topjaar 1996 registreerde de FDA 53 geneesmiddelen met een nieuw actief bestanddeel), maar ook zonder die piek blijft de positieve trend overeind. De eerste helft van 2011 laat een veelbelovend beeld zien: reeds 21 geneesmiddelen met nieuwe actieve bestanddelen werden in de eerste zes maanden van dit jaar in de VS geregistreerd gemiddelde 1970 t/m 1989 gemiddelde 1990 t/m Bronnen: DiMasi, Tufts Center for the study of drug development, FDA Het aantal registraties in 2011 betreft alleen de eerste zes maanden.

17 32 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 33 We worden steeds beter, op steeds meer terreinen Status van geneesmiddelenontwikkeling bij diverse ziektebeelden Met de hulp van geneesmiddelen lukt het steeds beter om de strijd aan te gaan tegen veel ziekten. Soms is volledige genezing mogelijk, maar helaas geldt dat niet voor alle aandoeningen. Wel blijven patiënten steeds vaker in leven, meestal ook met een aanvaardbare kwaliteit, zonder zich erg ziek te voelen. De tabel hiernaast laat zien dat op veel terreinen al het nodige is bereikt, maar toont tevens aan hoe belangrijk het is om volop door te gaan met geneesmiddeleninnovatie. Voor meer informatie zie Aandoening Voorkomen Behandelen Genezen HIV/Aids Tubercolose Malaria Kinderziektes Infecties aan ademhalingsapparaat Kanker Neuropsychiatrische stoornissen Cardiovasculaire aandoeningen Diabetes Aandoeningen aan ademhalingsapparaat Geneesmiddelen zijn beschikbaar (r&d richt zich op zaken als verbetering gebruiksgemak, vermindering bijwerkingen, etc.) Geneesmiddelen zijn beschikbaar (r&d richt zich op uitdagingen als tegengaan van resistentie bij patiënten, etc.) Nog geen geneesmiddelen beschikbaar (r&d gericht op ontwikkeling van werkzaam medicijn) Bron: IFPMA, 2008

18 34 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 35 Er komen steeds meer biotechnologische middelen Omzetontwikkeling biotech- en non-biotech-geneesmiddelen in Nederland (in miljarden euro s) Veel nieuwe geneesmiddelen worden gemaakt via biotechnologie. Deze middelen zijn gebaseerd op menselijke (of dierlijke) eiwitten die in micro-organismen worden gemaakt. Miljoenen patiënten profiteren nu al van dit soort geneesmiddelen en vaccins, maar de trend van de afgelopen jaren laat duidelijk zien dat het aantal biotech-middelen een steeds groter aandeel krijgt in het totaal aantal geneesmiddelen dat op de markt komt. Volgens een recent overzicht van de Amerikaanse koepelorganisatie PhRMA zaten ruim zeshonderd biotechnologische geneesmiddelen voor meer dan honderd ziektes in de pijplijn. 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0 Ook een vergelijking van de ontwikkeling in omzetcijfers van traditionele middelen versus biotechgeneesmiddelen in Nederland, geeft een duidelijk beeld van de opkomst van die laatste groep. Bron: Axon Pharius, 2011 omzet biotech omzet non-biotech

19 36 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 37 Innovatieve farmaceutische bedrijven kampen met onnodige obstakels 5 Voordat een nieuw geneesmiddel voor patiënten beschikbaar komt, heeft het al een heel traject van onderzoek, registratie en toelating achter de rug. Voor de meeste van die trajecten zijn in de wet maximale termijnen vastgelegd, maar die worden in Nederland soms fors overschreden. Dat heeft een negatieve invloed op het innovatieklimaat in ons land. Voor bedrijven wordt het minder aantrekkelijk om hier te investeren, omdat vertragingen ten koste gaan van de terugverdientijd. Die is, in verband met de octrooirechten, toch al beperkt. Ook andere factoren, zoals administratieve lastendruk, vormen obstakels bij het innoveren.

20 38 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 39 Ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel duurt gemiddeld twaalf jaar Ontwikkelings- en octrooiperiode van een geneesmiddel Gemiddeld zit er twaalf jaar tussen de ontdekking van een nieuwe werkzame stof en het beschikbaar komen van een Gemiddelde duur (in jaren): geneesmiddel voor de patiënt. Vier jaar gaat op aan preklinisch onderzoek, zes jaar aan klinisch onderzoek en twee jaar aan het traject van registratie en vergoeding. De resterende octrooiperiode is dan nog een jaar of acht, waarna voor Preklinisch onderzoek Klinisch onderzoek Registratie & vergoeding Resterende octrooiperiode ABC (Aanvullend Beschermingscertificaat) maximaal vijf jaar nog een aanvullend beschermingscertificaat (ABC) kan worden toegewezen max. 5 0 Octrooi-aanvraag Octrooi-expiratie jaar Bron: Nefarma

21 40 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 41 Lang wachten op toestemming voor klinisch onderzoek Klinisch onderzoek is een cruciaal onderdeel in de ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel. Gekeken wordt achtereenvolgens naar de veiligheid van de stof bij een kleine groep gezonde vrijwilligers, een kleine groep patiënten en uiteindelijk bij grote groepen patiënten. Voor dit onderzoek is toestemming nodig van een medisch-ethische toetsingscommissie van een deelnemend ziekenhuis. In de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Wmo) is vastgelegd dat aanvragen in Nederland binnen negentig dagen afgehandeld moeten zijn; dat is anderhalf keer zo lang als de EU-richtlijn voorschrijft. Desondanks wordt de termijn in Nederland al jaren ruim overschreden, waardoor bedrijven onnodig lang moeten wachten voordat zij met hun onderzoek kunnen starten Gemiddelde beoordelingsduur bij aanvragen voor klinisch onderzoek in Nederland (in dagen) Netto doorlooptijd EU-norm NL-norm Bruto doorlooptijd In de bruto doorlooptijden is de tijd meegerekend die verstrijkt wanneer een beoordelingscommissie aanvullende gegevens van de indiener vraagt; in de netto doorlooptijden zijn deze klokstops niet meegerekend dagen Bron: Nefarma Clinical Trial Database (NCTD), 2011

22 42 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 43 Lang wachten voordat een geneesmiddel wordt opgenomen in het vergoedingssysteem Ook de registratie van een geneesmiddel en de daaropvolgende vergoedingsprocedure nemen de nodige tijd in beslag. Tijdrovende regelgeving en personele problemen bij de beoordelingsinstantie CVZ (College voor Zorgverzekeringen) dragen bij aan lange wachttijden die voorafgaan aan het moment waarop een nieuw middel wordt opgenomen in het geneesmiddelenvergoedingssysteem (GVS), en derhalve voor patiënten beschikbaar komen. Binnen de Nefarma Vergoedingen Database is dit jaar voor het eerst ook de doorlooptijd bij vergoedingsprocedures van dure geneesmiddelen gemeten. Over de aanvragen die dit jaar zijn ingevoerd bedraagt die doorlooptijd gemiddeld maar liefst 376 dagen, terwijl wettelijk een maximumtermijn van 60 dagen is vastgelegd Gemiddelde tijd die verstrijkt in de vergoedingsprocedure Norm (volgens Transparantierichtlijn) Netto doorlooptijd Bruto doorlooptijd In de bruto doorlooptijden is de tijd meegerekend die verstrijkt wanneer een beoordelingscommissie aanvullende gegevens van de indiener vraagt; in de netto doorlooptijden zijn deze klokstops niet meegerekend dagen Bron: Nefarma Vergoedingen Database (NVD), 2011 (peildatum: oktober 2011)

23 44 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 45 Het duurt te lang voordat een medicijn voor de patiënt beschikbaar is Gemiddelde tijd die verstrijkt tussen de handelsvergunning en het moment waarop een geneesmiddel voor de patiënt beschikbaar komt Tussen de diverse Europese landen bestaan grote verschillen in vertragingen die patiënten ervaren voordat nieuwe geneesmiddelen voor hen beschikbaar komen. In de meeste landen (het Verenigd Koninkrijk en Duitsland uitgezonderd) is het namelijk niet zo dat een geneesmiddel dat de registratieprocedure succesvol heeft doorlopen en waarvoor dus een handelsvergunning is afgegeven, ook direct voor patiënten beschikbaar is. Onder meer in de vergoedingsprocedures gaat veel tijd verloren voordat artsen de nieuwste middelen ook daadwerkelijk kunnen voorschrijven. De Patients W.A.I.T. indicator ( waiting to access innovative therapies ) vergelijkt die periode voor de diverse EU-landen. De periodes zijn gebaseerd op de Ver. Koninkrijk Duitsland Oostenrijk Denemarken Zwitserland Ierland Noorwegen Griekenland Nederland Zweden Finland Slovenië Frankrijk Italië Portugal Spanje België gegevens van 84 nieuwe geneesmiddelen. Nederland staat met een gemiddelde vertraging van 196 dagen in de Europese middenmoot Gemiddelde beschikbaarheidsduur (dagen) Bron: Efpia, Patients W.A.I.T. Indicator, 2010

24 46 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 47 Steeds hogere investeringen nodig om tot innovaties te komen Door de FDA geregistreerde geneesmiddelen met een nieuw actief bestanddeel, afgezet tegen r&d-investeringen ( ) Eerder (zie pag. 30/31) zagen we dat het aantal geneesmiddelen met een nieuw actief bestanddeel bezien over een langere periode een stijgende trend vertoont. De groei is tot stand gekomen in een tijdperk waarin de ontwikkelkosten juist enorm zijn gestegen. De internationale bestedingen aan r&d door Amerikaanse farmaceutische bedrijven liepen de afgelopen dertig jaar consequent op van 2 miljard dollar in 1980 tot bijna 48 miljard in recente jaren. In Europa besteedden farmaceutische bedrijven begin jaren negentig 7 à 8 miljard euro aan r&d en dat liep op tot bijna 27 miljard in De hogere kosten zijn deels toe te schrijven aan de steeds strengere eisen die overheden stellen aan geneesmiddelenonderzoek, maar ook rond het registratie- en vergoedingsproces hebben bedrijven te maken met een sterk toenemende administratieve lastendruk Aantal geneesmiddelen met nieuwe bestanddelen (VS) Investering in r&d, in miljarden dollars (VS) Bronnen: DiMasi, Tufts Center for the study of drug development, FDA, PhRMA

25 48 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 49 Verslechterend innovatieklimaat bedreigt kenniseconomie R&d-intensiteit* in diverse landen (ten opzichte van Lissabondoelstelling), Investeringen in onderzoek bevorderen niet alleen de gezondheid, maar dragen ook bij aan het op peil houden van de kenniseconomie in een land. De lidstaten van de Europese Unie hebben daarom in de zogeheten Lissabondoelstellingen onder meer afgesproken dat ze in 2010 minimaal 3 procent van hun bruto binnenlands product zouden investeren in onderzoek & ontwikkeling. Uit de cijfers blijkt dat, deze afspraken ten spijt, de r&d-intensiteit in Nederland in de afgelopen tien jaar vooral is gedaald, al is in 2009 voor het eerst weer een stijgende trend ingezet. Ook is zichtbaar dat grootmachten buiten de EU (VS en Japan) op dit front beter scoren. In de aangepaste EU-2020-strategie is inmiddels vastgesteld dat de beoogde doelstelling van 3 procent nu in 2020 verwezenlijkt dient te zijn. 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1. Japan 2. Verenigde Staten Denemarken 4. Duitsland Frankrijk 6. België 3 7. Nederland Lissabon * De r&d-intensiteit laat zien welk percentage van het bruto binnenlands product wordt besteed aan onderzoek en ontwikkeling Bron: CBS/Eurostat, 2010

26 50 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 51 Farma heeft in andere EU-landen een beter imago Positieve houding van inwoners ten opzichte van de farmaceutische industrie De houding van de bevolking ten opzichte van de farmaceutische industrie is in Nederland gemiddeld genomen iets minder EU-gemiddelde: 66% positief dan in diverse andere Europese landen. Opvallend is dat het imago van de farma tussen 2000 en 2006 in Nederland behoorlijk verslechterde. In sommige omliggende landen (Duitsland, Frankrijk, Spanje) gebeurde dat in diezelfde periode ook, maar niet in dezelfde mate als in Nederland. Sinds 2006 is op dit vlak wel enige verbetering waarneembaar, maar toch heeft maar zo n 56 procent van de Nederlanders een positieve grondhouding tegenover de farmaceutische industrie. Dat is tien procent onder het gemiddelde percentage in de hele Europese Unie. 80% 70% 60% 50% 40% 30% België Duitsland Frankrijk Gr.Britannie Italië Nederland Spanje Zweden Bron: European Chemical Industry Council (Cefic), Public Image Survey, 2010

27 52 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 53 Farmaceutische bedrijven leveren een belangrijke bijdrage aan een gezondere wereld 6 Farmabedrijven zijn commerciële ondernemingen die met het oog op hun continuïteit en de ontwikkeling van nieuwe producten en toepassingen winst moeten maken. Maar dat is niet het hele verhaal. Met hun producten leveren ze een belangrijke bijdrage aan de gezondheid van mensen. Die producten zijn helaas lang niet voor iedereen bereikbaar. Veel bedrijven proberen daarom ook de bevolking van armere gebieden toegang te bieden tot geneesmiddelen. Die inspanningen breiden zich steeds verder uit. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de in 2008 geïntroduceerde Access to Medicine Index, die dergelijke activiteiten per bedrijf in kaart brengt. Maar het is ook goed te zien aan het groeiende aantal projecten waarmee farma-ondernemingen zich rechtstreeks tot ontwikkelingslanden richten.

28 54 / farmafeiten 2011 farmafeiten 2011 / 55 Farmabedrijven werken mee aan een betere gezondheid in ontwikkelingslanden Gezondheidsprojecten van farmabedrijven in ontwikkelingslanden Gebruikmakend van alle kennis en middelen waarover farmaceutische bedrijven beschikken op het gebied van ziekte en gezondheid, leveren ze in samenwerking met de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en de Verenigde Naties ook een belangrijke bijdrage aan de verbetering van de gezondheid in ontwikkelingslanden. Wereldwijd droegen innovatieve farmabedrijven in de afgelopen zeven jaar meer dan 9 miljard dollar bij aan ruim tweehonderd projecten die gericht zijn op de bestrijding en voorkoming van ziektes. Daarmee zijn 1,7 miljard mensen geholpen. De meeste projecten die door bedrijven worden uitgevoerd, vaak in samenwerking met lokale partijen en non-gouvernementele organisaties, zijn gericht op het voorkomen en bestrijden van hiv/aids, tuberculose en malaria Aantal projecten Bron: IFPMA Developing World Health Partnerships Database, 2011

29 Nefarma vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Nefarma, november 2011 Postbus AP Den Haag +31 (0)

vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Farmafeiten

vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Farmafeiten vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Farmafeiten 2010 Farmafeiten Nefarma, vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland, representeert farmaceutische bedrijven die zich bezig houden met de

Nadere informatie

Wat zijn feiten en cijfers rond geneesmiddelenonderzoek?

Wat zijn feiten en cijfers rond geneesmiddelenonderzoek? Deze kaart geeft een overzicht van beschikbare feiten en geneesmiddelenonderzoek. De kaart is tot stand gekomen op basis van literatuuronderzoek, interviews en denksessies met deskundigen. Met dank aan

Nadere informatie

Farmafeiten 2015 KOSTEN EN OPBRENGSTEN 35 ONDERZOEK EN ONTWIKKELING 23 INNOVATIE 7

Farmafeiten 2015 KOSTEN EN OPBRENGSTEN 35 ONDERZOEK EN ONTWIKKELING 23 INNOVATIE 7 Farmafeiten 2015 Farmafeiten 2015 7 ONDERZOEK EN ONTWIKKELING 23 KOSTEN EN OPBRENGSTEN 35 4 FARMAFEITEN 2015 FARMAFEITEN 2015 5 Woord vooraf Voor u ligt de nieuwe uitgave van Farmafeiten, een overzicht

Nadere informatie

Kosten en opbrengsten 9. Onderzoek en ontwikkeling 25. Innovatie 43. Nefarma > INHOUD

Kosten en opbrengsten 9. Onderzoek en ontwikkeling 25. Innovatie 43. Nefarma > INHOUD armafeiten Farmafeiten 2013 Farmafeiten 2013 INHOUD Kosten en opbrengsten 9 Nefarma > Nefarma, vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland, representeert farmaceutische bedrijven die zich bezig houden

Nadere informatie

vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Focus op farma

vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Focus op farma vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Focus op farma Nefarma 2011 Redactie: Elise de Kruijf Vormgeving: zonder boter, Hoofddorp Fotografie: Bart Versteeg, Den Haag Bert Verhoeff/Hollandse Hoogte

Nadere informatie

innovatieve geneesmiddelen Onmisbare pijler onder de gezondheidszorg

innovatieve geneesmiddelen Onmisbare pijler onder de gezondheidszorg vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland innovatieve geneesmiddelen Onmisbare pijler onder de gezondheidszorg geneesmiddelen bedrijven gezondheidszorg samenleving 5 9 15 19 Onmisbare pijler onder

Nadere informatie

NCTD Monitor. augustus 2008. vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland. Nefarma Clinical Trial Database

NCTD Monitor. augustus 2008. vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland. Nefarma Clinical Trial Database NCTD Monitor augustus 2008 vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Nefarma Clinical Trial Database Inhoudsopgave NCTD Monitor 2008 Samenvatting en conclusies 5 Inleiding 7 Monitor 2008 9 Overall

Nadere informatie

Vragen en antwoorden geneesmiddelenprijzen

Vragen en antwoorden geneesmiddelenprijzen Vragen en antwoorden geneesmiddelenprijzen Wie bepaalt precies de prijs van een geneesmiddel? De geneesmiddelenfabrikant bepaalt in eerste instantie de prijs van een geneesmiddel. Hij doet dit binnen de

Nadere informatie

Technische toelichting

Technische toelichting Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB00-080 7 april 2000 10.30 uur Inflatie ook in maart stabiel De inflatie is in maart 2000 uitgekomen op 1,9 procent. Dat is ongeveer even hoog als in de

Nadere informatie

Internationale varkensvleesmarkt 2012-2013

Internationale varkensvleesmarkt 2012-2013 Internationale varkensvleesmarkt 212-213 In december 212 vond de jaarlijkse conferentie van de GIRA Meat Club plaats. GIRA is een marktonderzoeksbureau, dat aan het einde van elk jaar een inschatting maakt

Nadere informatie

IMAGO ZORG CONSUMENTEN 2013

IMAGO ZORG CONSUMENTEN 2013 IMAGO ZORG CONSUMENTEN 2013 Wat vindt Nederland van de ziekenhuizen en de ziekenhuiszorg? Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen IMAGO ZORG CONSUMENTEN 2013 Wat vindt Nederland van de ziekenhuizen en

Nadere informatie

Internationale handel visproducten

Internationale handel visproducten Internationale handel visproducten Marktmonitor ontwikkelingen 27-211 en prognose voor 212 Januari 213 Belangrijkste trends 27-211 Ontwikkelingen export De Nederlandse visverwerkende industrie speelt een

Nadere informatie

Werkloosheid in de Europese Unie

Werkloosheid in de Europese Unie in de Europese Unie Diana Janjetovic en Bart Nauta De werkloosheid in de Europese Unie vertoont sinds 2 als gevolg van de conjunctuur een wisselend verloop. Door de economische malaise in de jaren 21 23

Nadere informatie

Klinisch geneesmiddelenonderzoek. in Nederland. Ontwikkelingen, doorlooptijden en vertragingen Aanbevelingen voor verbeteringen

Klinisch geneesmiddelenonderzoek. in Nederland. Ontwikkelingen, doorlooptijden en vertragingen Aanbevelingen voor verbeteringen vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Klinisch geneesmiddelenonderzoek in Nederland Ontwikkelingen, doorlooptijden en vertragingen Aanbevelingen voor verbeteringen Nefarma Clinical Trial Databank

Nadere informatie

De Belgische farmaceutische industrie in een internationale context

De Belgische farmaceutische industrie in een internationale context As % of total European pharmaceutical industry De Belgische farmaceutische industrie in een internationale context Terwijl België slechts 2,6 % vertegenwoordigt van het Europees BBP, heeft de farmaceutische

Nadere informatie

NCTD Monitor AUGUSTUS 2009. vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland. Nefarma Clinical Trial Database

NCTD Monitor AUGUSTUS 2009. vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland. Nefarma Clinical Trial Database NCTD Monitor AUGUSTUS 2009 vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Nefarma Clinical Trial Database NCTD Monitor 2009 Inhoudsopgave 5 Samenvatting en conclusies 7 Inleiding 10 Monitor 2009 12 Overall

Nadere informatie

Onderzoekmemorandum Innovatie en de Lissabonagenda

Onderzoekmemorandum Innovatie en de Lissabonagenda Onderzoekmemorandum Innovatie en de Lissabonagenda Inleiding Nederland werkt, net als de andere Europese landen aan de Lissabon-doelstellingen van de EU om te komen tot een dynamische en concurrerende

Nadere informatie

België : een strategisch belangrijke biofarmaceutische hub in Europa

België : een strategisch belangrijke biofarmaceutische hub in Europa Farmacijfers - december 2015 België : een strategisch belangrijke biofarmaceutische hub in Europa Verantwoordelijke uitgever: Catherine Rutten, pharma.be, de Algemene Vereniging van de Geneesmiddelenindustrie

Nadere informatie

Voortgangsrapportage Onderwijs en Opleiding 2010 Beschrijving prestaties Nederland en andere lidstaten op EU benchmarks

Voortgangsrapportage Onderwijs en Opleiding 2010 Beschrijving prestaties Nederland en andere lidstaten op EU benchmarks ANNEX Voortgangsrapportage Onderwijs en Opleiding 21 Beschrijving prestaties Nederland en andere lidstaten op EU benchmarks 1. Deelname voor- en vroegschoolse educatie (VVE) De Nederlandse waarde voor

Nadere informatie

Belgische farmaceutische industrie verstevigt haar Europese toppositie. Belgische farmacijfers in een Europese context

Belgische farmaceutische industrie verstevigt haar Europese toppositie. Belgische farmacijfers in een Europese context Belgische farmaceutische industrie verstevigt haar Europese toppositie Belgische farmacijfers 2015 - in een Europese context INLEIDING In 2015 heeft België haar Europese toppositie als biofarmaceutische

Nadere informatie

Gezondheid: uw Europese ziekteverzekeringskaart altijd mee op vakantie?

Gezondheid: uw Europese ziekteverzekeringskaart altijd mee op vakantie? MEMO/11/406 Brussel, 16 juni 2011 Gezondheid: uw Europese ziekteverzekeringskaart altijd mee op vakantie? Vakantie verwacht het onverwachte. Gaat u binnenkort op reis in de EU of naar IJsland, Liechtenstein,

Nadere informatie

Persbericht. Consumentenprijsindex juni

Persbericht. Consumentenprijsindex juni Persbericht PB99-176 9 juli 1999 10.30 uur Consumentenprijsindex juni De consumentenprijzen zijn tussen mei en juni met 0,4 procent gedaald. Dit blijkt uit cijfers van het CBS. Vergeleken met vorig jaar

Nadere informatie

1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie

1.4 Factoren die bepalend zijn voor reële convergentie Productiviteit, concurrentiekracht en economische ontwikkeling Concurrentiekracht wordt vaak beschouwd als een indicatie voor succes of mislukking van economisch beleid. Letterlijk verwijst het begrip

Nadere informatie

Medicijnen maken kan goedkoper

Medicijnen maken kan goedkoper Medicijnen maken kan goedkoper Lagere R&D-kosten Farmaceuten geven kapitalen uit voor nieuwe medicijnen. Veel gaat naar mislukte projecten. Het kan goedkoper, zegt onderzoeksbureau Gupta. Liza van Lonkhuyzen

Nadere informatie

Hoe brengen we nieuwe middelen snel naar de patiënt? Dr. Peter Bertens Nederlandse Pathologiedagen, 19 november 2015

Hoe brengen we nieuwe middelen snel naar de patiënt? Dr. Peter Bertens Nederlandse Pathologiedagen, 19 november 2015 Hoe brengen we nieuwe middelen snel naar de patiënt? Dr. Peter Bertens Nederlandse Pathologiedagen, 19 november 2015 Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Volledig in loondienst

Nadere informatie

R&D-kosten medicijnen bestaan voor meer dan de helft uit kapitaallasten

R&D-kosten medicijnen bestaan voor meer dan de helft uit kapitaallasten R&D-kosten medicijnen bestaan voor meer dan de helft uit kapitaallasten Slechts 7% van de research & development-uitgaven van farmaceutische bedrijven gaan op aan medicijnen die op de markt komen. 40%

Nadere informatie

Marktontwikkelingen varkenssector

Marktontwikkelingen varkenssector Marktontwikkelingen varkenssector 1. Inleiding In de deze nota wordt ingegaan op de marktontwikkelingen in de varkenssector in Nederland en de Europese Unie. Waar mogelijk wordt vooruitgeblikt op de te

Nadere informatie

vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland

vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Alzheimer reumatoïde artritis diabetes hemofilie maagzuur multiple sclerose trombose borstkanker Crohn astma eczeem hiv / aids Het Nefarmaproject We worden

Nadere informatie

Handelsstromen Rozenstruiken 2009 / 14. Zoetermeer, Maart 2009 Peter van der Salm Productschap Tuinbouw, Afdeling Markt en Innovatie

Handelsstromen Rozenstruiken 2009 / 14. Zoetermeer, Maart 2009 Peter van der Salm Productschap Tuinbouw, Afdeling Markt en Innovatie Handelsstromen Rozenstruiken 2009 / 14 Zoetermeer, Maart 2009 Peter van der Salm Productschap Tuinbouw, Afdeling Markt en Innovatie Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd

Nadere informatie

Persbericht. Inflatie loopt in april licht op. Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Inflatie loopt in april licht op. Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB00-107 12 mei 2000 10.30 uur Inflatie loopt in april licht op De inflatie is in april 2000 iets hoger uitgekomen dan in het eerste kwartaal dit jaar. Ten

Nadere informatie

Persbericht. Consumentenprijsindex juli 1999

Persbericht. Consumentenprijsindex juli 1999 Persbericht PB99-200 6 augustus 1999 10.30 uur Consumentenprijsindex juli 1999 In juli zijn de consumentenprijzen in Nederland gemiddeld niet veranderd. Dit blijkt uit cijfers van het CBS. Er waren wel

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Inflatie in september 2,0 procent. Inflatie afgelopen halfjaar vrijwel stabiel

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Inflatie in september 2,0 procent. Inflatie afgelopen halfjaar vrijwel stabiel Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB03-195 30 oktober 2003 9.30 uur Inflatie in september 2,0 procent De inflatie in Nederland is in september 2003 uitgekomen op 2,0 procent. Dat is een lichte

Nadere informatie

Zorg voor innovatie! Sneller Beter - Innovatie en ICT in de curatieve zorg

Zorg voor innovatie! Sneller Beter - Innovatie en ICT in de curatieve zorg Zorg voor innovatie! Bijlage Sneller Beter - Innovatie en ICT in de curatieve zorg Bijlage eindrapportage KPN juni 2006 Dit is een bijlage bij het rapport Zorg voor innovatie! Innovatie en ICT in de curatieve

Nadere informatie

Juridische aspecten van behandel- en vergoedingsbeslissingen

Juridische aspecten van behandel- en vergoedingsbeslissingen Juridische aspecten van behandel- en vergoedingsbeslissingen NVTAG Symposium Juridische kaders van HTA 7 juni 2007 Koosje van Lessen Kloeke k.vanlessenkloeke@leijnseartz.com 1 Inleiding -Welke partijen

Nadere informatie

Examen HAVO. Economie 1

Examen HAVO. Economie 1 Economie 1 Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 21 juni 13.30 16.00 uur 20 00 Dit examen bestaat uit 31 vragen. Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel punten met een goed

Nadere informatie

Scorebord van de interne markt

Scorebord van de interne markt Scorebord van de interne markt Prestaties per lidstaat Nederland (Verslagperiode: 2015) Omzetting van wetgeving Omzettingsachterstand: 0,6 % (laatste verslag: 0,6%) stabiel, nog steeds beter dan het EU-gemiddelde

Nadere informatie

Persbericht. Consumentenprijsindex maart 1999

Persbericht. Consumentenprijsindex maart 1999 Persbericht PB99-085 9 april 1999 10.30 uur Consumentenprijsindex maart 1999 In maart was de consumentenprijsindex 0,9 procent hoger dan in februari. De stijging is vooral een gevolg van de stijging van

Nadere informatie

Wijnimport Nederland naar regio

Wijnimport Nederland naar regio DO RESEARCH Wijnimport Nederland naar regio Sterke opmars wijn uit Chili Jeroen den Ouden 1-10-2011 Inleiding en inhoudsopgave Pagina I De invoer van wijn in Nederland 1 II De invoer van wijn naar herkomst

Nadere informatie

Inhoud Achtergrond en uitgangspunten van de Wet geneesmiddelenprijzen

Inhoud Achtergrond en uitgangspunten van de Wet geneesmiddelenprijzen v Inhoud 1 Achtergrond en uitgangspunten van de Wet geneesmiddelenprijzen 1 1.1 Waarom een Wet geneesmiddelenprijzen 1 1.1.1 De prijzen in Nederland moeten niet hoger liggen dan de gemiddelde prijzen in

Nadere informatie

MODULE II. Wat heb jij aan de Europese Unie?

MODULE II. Wat heb jij aan de Europese Unie? MODULE II Wat heb jij aan de Europese Unie? In de Europese Unie ben je als consument goed beschermd. Producten moeten aan allerlei veiligheidsvoorschriften voldoen, reclame mag niet misleidend zijn en

Nadere informatie

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting

Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting Feiten en cijfers ja Neemt de inkomensongelijkheid tussen arm en rijk toe? Toelichting: Een vaak gehanteerde maatstaf voor

Nadere informatie

Stock picking in bange tijden: Innovatie als keuze criterium

Stock picking in bange tijden: Innovatie als keuze criterium Stock picking in bange tijden: Innovatie als keuze criterium 1. In de huidige aandelenmarkten lijkt het onmogelijk om grote volatiliteit te vermijden en een gezonde performance met een beheerst risico

Nadere informatie

2.2. EUROPESE UNIE Droogte remt groei melkaanvoer af. Melkaanvoer per lidstaat (kalenderjaren) (1.000 ton) % 18/17

2.2. EUROPESE UNIE Droogte remt groei melkaanvoer af. Melkaanvoer per lidstaat (kalenderjaren) (1.000 ton) % 18/17 2.2. EUROPESE UNIE 2.2.1. Droogte remt groei melkaanvoer af Melkaanvoer per lidstaat (kalenderjaren) (1.000 ton) 2005 2015 2017 2018 % 18/17 België 3 022 3 988 4 025 4 190 4,1 Denemarken 4 451 5 278 5

Nadere informatie

Productiegroei industrie afgenomen in derde kwartaal

Productiegroei industrie afgenomen in derde kwartaal Derde kwartaal 214 groei industrie afgenomen in derde kwartaal Industrie Voedings- en genotmiddelenindustrie Aardolie-, chemische, rubber- en kunststofproductenindustrie Basismetaal- en metaalproductenindustrie

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 6 september 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 6 september 2013 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Rijnstraat 50 2515 XP DEN HAAG T 070 340 79 11 F 070 340 78

Nadere informatie

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken

Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken Veranderingen in de internationale positie van Nederlandse banken De Nederlandse bancaire vorderingen 1 op het buitenland zijn onder invloed van de economische crisis en het uiteenvallen van ABN AMRO tussen

Nadere informatie

Wat drijft farmaceutische bedrijven om nieuwe medicijnen te ontwikkelen?

Wat drijft farmaceutische bedrijven om nieuwe medicijnen te ontwikkelen? Wat drijft farmaceutische bedrijven om nieuwe medicijnen te ontwikkelen? ReumaNet Symposium 10 oktober 2015 Kristel De Gauquier, medisch directeur pharma.be Quote vandaag door ReumaNet voorgelegd: Farmabedrijven

Nadere informatie

Persbericht. Arbeidsmarkt ook in 2001 gunstig. Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Arbeidsmarkt ook in 2001 gunstig. Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB02-27 7 februari 2002 9.30 uur Arbeidsmarkt ook in 2001 gunstig De reeks van jaren met een gunstige arbeidsmarkt is in 2001 voortgezet. De groei van de

Nadere informatie

De internationale handel in goederen van Nederland in 2003

De internationale handel in goederen van Nederland in 2003 Publicatiedatum CBS-website Centraal Bureau voor de Statistiek 13 juli 6 De internationale handel in goederen van Nederland in 3 Wiel Packbier Centraal Bureau voor de Statistiek, Voorburg/Heerlen, 6. Bronvermelding

Nadere informatie

Persbericht. Inflatie in 1999 is 2,2 procent. Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Inflatie in 1999 is 2,2 procent. Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB00-008 14 januari 2000 10.30 uur Inflatie in 1999 is 2,2 procent In 1999 lagen de prijzen voor consumenten gemiddeld 2,2 procent hoger dan in 1998. Dit

Nadere informatie

De agrarische handel van Nederland in 2013

De agrarische handel van Nederland in 2013 De agrarische handel van Nederland in 1. Opvallende ontwikkelingen Totale handelsoverschot groeit met 4,5 miljard; aandeel agrarische producten 2 miljard Nederlandse agrarische export neemt in opnieuw

Nadere informatie

PIJPLIJN GROEIT IN RAP TEMPO

PIJPLIJN GROEIT IN RAP TEMPO PIJPLIJN GROEIT IN RAP TEMPO Publicatie Datum: 2016-03-04 10:30 Bron: Pharmaprojects en Axon Volgens een rapport van Pharmaprojects steeg het aantal medicijnen in de pijplijn vorig jaar met 11,5 procent.

Nadere informatie

Persbericht. Inflatie stabiel ondanks dure energie. Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Inflatie stabiel ondanks dure energie. Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB00-060 10 maart 2000 10.30 uur Inflatie stabiel ondanks dure energie De inflatie is in februari 2000 uitgekomen op 2,0 procent. Dat is gelijk aan de uitkomst

Nadere informatie

Hoe doen ze dat: een medicijn maken?

Hoe doen ze dat: een medicijn maken? Hoe doen ze dat: een medicijn maken? Je neemt vast wel eens iets tegen de hoofdpijn of koorts. En vaak waarschijnlijk zonder er bij na te denken. Maar wist je dat het wel twaalf jaar duurt voordat een

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Ierland-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Ierland-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Ierland-Nederland 1 1. Goederenexport van Ierland naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Ierse exportpartners (bedragen x 1.000 euro) IMPORTERENDE LANDEN WAARDE EXPORT

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Zwitserland-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Zwitserland-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Zwitserland-Nederland 1 1. Goederenexport van Zwitserland naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Zwitserse exportpartners (bedragen x 1.000 euro) IMPORTERENDE LANDEN WAARDE

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2015 tijdvak 2 economie CSE GL en TL GT-0233-a-15-2-b Zelfstandig of niet informatiebron 1 Cijfers Kamer van Koophandel over 2013 Starters 113.823 Bedrijfsbeëindigingen 136.640 informatiebron

Nadere informatie

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-juli

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-juli Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-juli 2016-2017 Bron: Cijfers FOD Economie-Algemene Directie Statistiek 2016: definitieve cijfers 2017: voorlopige cijfers Studiecel Toerisme Oost-Vlaanderen,

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Verenigd Koninkrijk-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Verenigd Koninkrijk-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Verenigd Koninkrijk-Nederland 1 1. Goederenexport van het Verenigd Koninkrijk naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Britse exportpartners (bedragen x 1.000 euro) IMPORTERENDE

Nadere informatie

R&D-uitgaven en capaciteit naar wetenschapsgebied

R&D-uitgaven en capaciteit naar wetenschapsgebied R&D-uitgaven en capaciteit naar wetenschapsgebied In Nederland werd in 2014 in totaal 13,3 miljard uitgegeven aan R&D: wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling (de voorlopige cijfers 2015 laten een groei

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Spanje-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Spanje-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Spanje-Nederland 1 1. Goederenexport van Spanje naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Spaanse exportpartners (bedragen x 1.000 euro) IMPORTERENDE LANDEN WAARDE EXPORT

Nadere informatie

Goede zorg van groot belang. Nederlanders staan open voor private investeringen

Goede zorg van groot belang. Nederlanders staan open voor private investeringen Goede zorg van groot belang Nederlanders staan open voor private investeringen Index 1. Inleiding p. 3. Huidige en toekomstige gezondheidszorg in Nederland p. 6 3. Houding ten aanzien van private investeerders

Nadere informatie

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-augustus

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-augustus Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-augustus 2016-2017 Bron: Cijfers FOD Economie-Algemene Directie Statistiek 2016: definitieve cijfers 2017: voorlopige cijfers Studiecel Toerisme Oost-Vlaanderen,

Nadere informatie

Verkoop door woningcorporaties

Verkoop door woningcorporaties 2 14 Ruim 22.000 corporatiewoningen verkocht Vanaf 199 tot en met de eerste helft van 14 hebben de woningcorporaties ruim 22.000 bestaande woningen verkocht aan particulieren. Het aantal verkopen kwam

Nadere informatie

NCTD Monitor AUGUSTUS 2010. vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland. Nefarma Clinical Trial Database

NCTD Monitor AUGUSTUS 2010. vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland. Nefarma Clinical Trial Database NCTD Monitor AUGUSTUS 2010 vereniging innovatieve geneesmiddelen Nederland Nefarma Clinical Trial Database Inhoudsopgave NCTD Monitor 2010 5 Samenvatting en conclusies 8 Inleiding 12 Toelichting monitor

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Canada-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Canada-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Canada-Nederland 1 1. Goederenexport van Canada naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Canadese exportpartners (bedragen x 1.000 euro) IMPORTERENDE LANDEN WAARDE EXPORT

Nadere informatie

Exportstatistiek Bloemkwekerijprodukten FEBRUARI 2012

Exportstatistiek Bloemkwekerijprodukten FEBRUARI 2012 Exportstatistiek Bloemkwekerijprodukten FEBRUARI 212 NA KRIMP IN FEBRUARI STOKT EXPORT BLOEMEN EN PLANTEN OP KRAPPE PLUS VAN 1% TOT 915 MILJOEN In februari is de exportwaarde van bloemen en planten vanuit

Nadere informatie

De inkomensverdeling van ouderen internationaal vergeleken

De inkomensverdeling van ouderen internationaal vergeleken Bron: K. Caminada & K. Goudswaard (2017), De inkomensverdeling van ouderen internationaal vergeleken, Geron Tijdschrift over ouder worden & maatschappij jaargang 19, nummer 3: 10-13. De inkomensverdeling

Nadere informatie

Toerisme in perspectief

Toerisme in perspectief Toerisme in perspectief NBTC afdeling Research Den Haag 18-1-2013 Inleiding In dit rapport wordt op hoofdlijnen een beeld geschetst van trends en ontwikkelingen in het (internationaal) toerisme en de factoren

Nadere informatie

ANNEX BIJLAGE. bij VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD

ANNEX BIJLAGE. bij VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD EUROPESE COMMISSIE Brussel, 21.9.2018 COM(2018) 651 final ANNEX BIJLAGE bij VERSLAG VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD over de werking van Richtlijn 2011/24/EU betreffende de toepassing

Nadere informatie

Verhoging fiscale inkomsten op tabak kan staatskas 200 à 300 miljoen opbrengen.

Verhoging fiscale inkomsten op tabak kan staatskas 200 à 300 miljoen opbrengen. Verhoging tabaksaccijnzen : meer inkomsten en minder rokers PERSBERICHT Verhoging fiscale inkomsten op tabak kan staatskas 200 à 300 miljoen opbrengen. In België werden er in 2009 11.617 miljoen sigaretten

Nadere informatie

Persbericht. Inflatie in december gedaald. Centraal Bureau voor de Statistiek. Prijzen in december gedaald. Inflatie naar laag niveau

Persbericht. Inflatie in december gedaald. Centraal Bureau voor de Statistiek. Prijzen in december gedaald. Inflatie naar laag niveau Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB04-002 8 januari 2004 9.30 uur Inflatie in december gedaald De inflatie in Nederland is in december 2003 uitgekomen op 1,7 procent. Dit is de laagste uitkomst

Nadere informatie

Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier. Grafiek 1 - Nederlandse aankopen buitenlandse effecten

Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier. Grafiek 1 - Nederlandse aankopen buitenlandse effecten Sterke toename van beleggingen in Duits en Frans schuldpapier Nederlandse beleggers hebben in 21 per saldo voor bijna EUR 12 miljard buitenlandse effecten verkocht. Voor EUR 1 miljard betrof dit buitenlands

Nadere informatie

Zorg voor geest kost nog steeds het meest

Zorg voor geest kost nog steeds het meest Zorg voor geest kost nog steeds het meest Publicatiedatum: 28-11-2013 In is 19,6 miljard euro uitgegeven voor de behandeling van psychische stoornissen, 22% van de totale uitgaven voor zorg en welzijn

Nadere informatie

Marriages and births in the Netherlands/nl

Marriages and births in the Netherlands/nl Marriages and births in the Netherlands/nl Statistics Explained Waarom nog trouwen? Burgerlijke staat en geboortes in Nederland Tekst: Lydia Geijtenbeek - Centraal Bureau voor de Statistiek. Gegevens geëxtraheerd

Nadere informatie

Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003

Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003 Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003 niet correct zijn. Dientengevolge zijn de CPI-cijfers

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Australië-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Australië-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Australië-Nederland 1 1. Goederenexport van Australië naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Australische exportpartners (bedragen x 1.000 euro) IMPORTERENDE LANDEN WAARDE

Nadere informatie

GENEESMIDDELEN Veel gestelde vragen en antwoorden. Augustus 2008

GENEESMIDDELEN Veel gestelde vragen en antwoorden. Augustus 2008 GENEESMIDDELEN Veel gestelde vragen en antwoorden Augustus 2008 Toelichting: De vragen zijn ingedeeld in drie onderdelen: -1- vergoedingen voor geneesmiddelen, -2- preferentiebeleid van zorgverzekeraars,

Nadere informatie

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-april

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-april Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-april 2016-2017 Bron: Cijfers FOD Economie-Algemene Directie Statistiek 2016: definitieve cijfers 2017: voorlopige cijfers Studiecel Toerisme Oost-Vlaanderen,

Nadere informatie

Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003

Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003 Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003 niet correct zijn. Dientengevolge zijn de CPI-cijfers

Nadere informatie

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-september

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-september Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-september 2016-2017 Bron: Cijfers FOD Economie-Algemene Directie Statistiek 2016: definitieve cijfers 2017: voorlopige cijfers Studiecel Toerisme Oost-Vlaanderen,

Nadere informatie

De groei voorbij. Jaap van Duijn september 2007

De groei voorbij. Jaap van Duijn september 2007 De groei voorbij Jaap van Duijn september 2007 1 Een welvaartsexplosie Na WO II is de welvaart meer gestegen dan in de 300 jaar daarvoor Oorzaken: inhaalslag, technologische verandering en bevolkingsgroei

Nadere informatie

Handels- en investeringscijfers Zuid-Korea-Nederland 1

Handels- en investeringscijfers Zuid-Korea-Nederland 1 Handels- en investeringscijfers Zuid-Korea-Nederland 1 1. Goederenexport van Zuid-Korea naar andere landen Tabel 1: Voornaamste Zuid-Koreaanse exportpartners (bedragen x 1.000 euro). Bron: International

Nadere informatie

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-juni

Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-juni Aankomsten en overnachtingen Oost-Vlaanderen Januari-juni 2016-2017 Bron: Cijfers FOD Economie-Algemene Directie Statistiek 2016: definitieve cijfers 2017: voorlopige cijfers Studiecel Toerisme Oost-Vlaanderen,

Nadere informatie

Scorebord van de interne markt

Scorebord van de interne markt Scorebord van de interne markt Prestaties per lidstaat Nederland (Verslagperiode: 2016) Omzetting van wetgeving Verleden jaar moesten de lidstaten 66 nieuwe richtlijnen omzetten, een sterke toename dus

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Van dit persbericht is een herziene versie verschenen (zie persbericht PB04-036)

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Van dit persbericht is een herziene versie verschenen (zie persbericht PB04-036) Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB04-035 11 maart 2004 9.30 uur Van dit persbericht is een herziene versie verschenen (zie persbericht PB04-036) Inflatie in februari gedaald naar 1,2 procent

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde havo 2002-II

Eindexamen aardrijkskunde havo 2002-II Politiek en Ruimte bron 10 Aandeel van de lidstaten in de handel van de Europese Unie in procenten, 1998 30 % 25 20 22 25 Legenda: invoer uitvoer 15 10 8 8 15 15 10 11 9 9 15 12 5 0 6 5 2 2 1 0 België

Nadere informatie

Hoe Europeanen denken over biotechnologie en genetisch gemodificeerd voedsel in 2005

Hoe Europeanen denken over biotechnologie en genetisch gemodificeerd voedsel in 2005 Eens in de drie jaar wordt in de Europese Unie onderzoek verricht naar de publieksopvattingen over biotechnologie. Eind 05 zijn in totaal 25.000 respondenten in de 25 lidstaten van de EU ondervraagd. Hier

Nadere informatie

Persbericht. Inflatie loopt in oktober verder op. Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Inflatie loopt in oktober verder op. Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB00-254 10 november 2000 10.30 uur Inflatie loopt in oktober verder op De inflatie is in oktober uitgekomen op 3,1 procent. Dit is het hoogste cijfer sinds

Nadere informatie

No show in de zorg. Voorstel om verspilling in de gezondheidszorg aan te pakken. Pia Dijkstra Tweede Kamerlid D66.

No show in de zorg. Voorstel om verspilling in de gezondheidszorg aan te pakken. Pia Dijkstra Tweede Kamerlid D66. No show in de zorg Voorstel om verspilling in de gezondheidszorg aan te pakken. Notitie Juli 2012 Pia Dijkstra Tweede Kamerlid D66 Inleiding De kosten van de gezondheidzorg stijgen hard. Dat komt voornamelijk

Nadere informatie

Bijlage 1: Gekozen regio s en hun sterke kanten. Meest innovatieve regio s

Bijlage 1: Gekozen regio s en hun sterke kanten. Meest innovatieve regio s Bijlage 1: Gekozen regio s en hun sterke kanten Meest innovatieve regio s Het Europese Innovatie Scoreboord op regionaal schaalniveau geeft in 2003 zes regio s aan als de leiders van Europa. Deze zijn

Nadere informatie

Dure medicijnen in vogelvlucht

Dure medicijnen in vogelvlucht MHPRONK Health Care Consultancy FOUNDATION BUSINESS INTELLIGENCE, ANALYSIS AND INNOVATION Dure medicijnen in vogelvlucht 31 mei 2017 De vogelvlucht van een medicijn Idee Patent verloop EXIT Ontwikkeling

Nadere informatie

Facts & Figures 2012»

Facts & Figures 2012» Facts & Figures 2012» Feiten en cijfers over de chemische industrie in Nederland - 2012 Nederland heeft een gunstig vestigingsklimaat voor de chemische industrie, omdat hiervoor de juiste randvoorwaarden

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Inflatie daalt in juli tot 1,1 procent. Huurstijging gemiddeld 3,1 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Inflatie daalt in juli tot 1,1 procent. Huurstijging gemiddeld 3,1 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB04-121 5 augustus 2004 9.30 uur Inflatie daalt in juli tot 1,1 procent De inflatie is in juli 2004 uitgekomen op 1,1 procent. Dat is 0,3 procentpunt lager

Nadere informatie

Persbericht. Inflatie in november iets afgevlakt. Centraal Bureau voor de Statistiek

Persbericht. Inflatie in november iets afgevlakt. Centraal Bureau voor de Statistiek Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB00-277 8 december 2000 10.30 uur Inflatie in november iets afgevlakt De consumentenprijzen lagen in november 3,0 procent hoger dan in november vorig jaar.

Nadere informatie

Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003

Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003 Consumentenprijsindex In de persmededeling van 5 augustus 2003 heeft het CBS gemeld dat de uitkomsten over de periode juni 2002 tot en met juni 2003 niet correct zijn. Dientengevolge zijn de CPI-cijfers

Nadere informatie

Onderzoek gunstige prijsligging.

Onderzoek gunstige prijsligging. Onderzoek gunstige prijsligging. BMW 3 Serie Model 320D. 22 Eu-Lidstaten. Jordy Reijers Marketing/Onderzoek P van. Prijs 1 Inhoud Opgave Onderzoek informatie over Eu landen Welke landen hanteren de euro?

Nadere informatie

OECD Science, Technology and Industry: Scoreboard 2005. OESO Wetenschap, technologie en industrie: scorebord 2005. Samenvatting en toelichting

OECD Science, Technology and Industry: Scoreboard 2005. OESO Wetenschap, technologie en industrie: scorebord 2005. Samenvatting en toelichting OECD Science, Technology and Industry: Scoreboard 2005 Summary in Dutch OESO Wetenschap, technologie en industrie: scorebord 2005 Samenvatting in het Nederlands Samenvatting en toelichting De lange termijn

Nadere informatie

De zorgverzekeringsmarkt

De zorgverzekeringsmarkt De zorgverzekeringsmarkt Masterclass NieuweZorg 7 april 2017 Wim Groot Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Onderwerpen

Nadere informatie

perspectief zorgverzekeraar Jeroen Crasborn Senior adviseur zorgstrategie Rvb & Directie Zilverenkruis Achmea

perspectief zorgverzekeraar Jeroen Crasborn Senior adviseur zorgstrategie Rvb & Directie Zilverenkruis Achmea perspectief zorgverzekeraar Jeroen Crasborn Senior adviseur zorgstrategie Rvb & Directie Zilverenkruis Achmea 1 2 3 Zorgkostenstijging is van alle jaren maar extra waakzaamheid geboden Ontwikkeling zorguitgaven

Nadere informatie